SPIS TREŚCI

 

CZĘŚĆ I.

1. Podstawa prawna utworzenia i funkcjonowania Parku oraz  sporządzania  jego planu ochrony   5

2. Podstawowe informacje o Welskim Parku Krajobrazowym    5

2.1. Powierzchnia  5

2.2. Położenie fizycznogeograficzne  5

2.3. Położenie administracyjne  6

2.4. Położenie administracyjno-leśne  6

2.5. Ogólny opis Parku  6

3. Cele strategiczne Parku   7

 

CZĘŚĆ II. 8

CHARAKTERYSTYKA WELSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO   8

1. Środowisko przyrodnicze  8

1.1. Abiotyczne elementy środowiska  8

1.1.1. Geologia i rzeźba terenu  8

1.1.2. Wody podziemne  9

1.1.3. Wody powierzchniowe  10

1.1.4. Klimat 15

1.1.5. Gleby  16

1.2. Ekosystemy leśne  17

1.2.1. Stan i diagnoza ekosystemów leśnych  17

1.2.2. Ogólna charakterystyka typów siedliskowych lasu  17

1.2.3. Charakterystyka struktury wiekowej i gatunkowej drzewostanów   18

1.2.4. Ocena zgodności składów gatunkowych drzewostanów z siedliskiem   20

1.2.5. Ocena stanu zdrowotnego lasów   21

1.2.6. Typy ekosystemów leśnych  22

1.2.7. Ocena stanu ekosystemów leśnych i potrzeby ochrony  24

1.2.8. Ochrona ekosystemów leśnych szczególnej troski 26

1.3. Ekosystemy wodne i podmokłe  30

1.3.1. Przegląd syntaksonów wodnych  31

1.3.2. Przegląd syntaksonów ekosystemów podmokłych  36

1.4. Lądowe ekosystemy nieleśne  40

1.4.1. Ogólna charakterystyka ekosystemów nieleśnych  40

1.4.2. Przegląd systematyczny i charakterystyka lądowych nieleśnych zbiorowisk roślinnych  40

1.4.3. Ocena stanu lądowych ekosystemów nieleśnych i potrzeby ochrony  47

1.4.4. Ochrona lądowych ekosystemów nieleśnych szczególnej troski 48

1.5. Flora i grzyby  50

1.5.1. Ogólna charakterystyka biot flory i grzybów oraz kierunków ich przemian  50

1.5.2. Rośliny  51

1.5.3. Grzyby  55

1.5.4. Kierunki zmian flory i grzybów oraz ich przyczyny  55

1.5.5. Wymagające ochrony charakterystyczne odmiany drzew owocowych i roślin uprawnych  56

1.5.6. Najważniejsze naturalne ostoje flory  57

1.5.7. Zasady ochrony gatunków wymagających czynnej ochrony, gatunków z polskiej „Czerwonej listy” i „Czerwonej księgi”  60

1.6. Fauna  65

1.6.1. Źródła informacji 65

1.6.2. Ogólna charakterystyka fauny  66

1.6.3. Ssaki 66

1.6.4. Ptaki 66

1.6.5. Gady i płazy  67

1.6.6. Kręgouste i ryby  67

1.6.7. Bezkręgowce  67

1.6.8. Gatunki rzadkie i zagrożone  68

1.6.9. Gatunki obce  69

1.6.10. Najważniejsze ostoje fauny  69

1.6.11. Zagrożenia dla fauny  70

1.7. Istniejące obszary i obiekty chronione  87

1.8. Projektowane obszary i obiekty chronione  90

2. KRAJOBRAZ   93

2.1. Charakterystyka walorów krajobrazowych  93

2.2. Klasyfikacja krajobrazów występujących na obszarze WPK   93

2.3. Bierne i czynne elementy ekspozycji krajobrazu  94

2.4. Wieloaspektowa ocena krajobrazu i diagnoza stanu zachowania jego walorów   95

2.4.1. Zasady oceny walorów krajobrazowych  95

2.4.2. Diagnoza stanu zachowania krajobrazu  96

2.5. Zagrożenia dla walorów krajobrazowych  97

3. Środowisko kulturowe  98

3.1. Rys historyczny regionu  98

3.2. Kultura lokalna i folklor 99

3.3. Materialne elementy środowiska kulturowego  100

3.3.1. Zabytki archeologiczne  100

3.3.2. Historycznie ukształtowane typy układów osadniczych  104

3.3.3. Obiekty i zespoły zabytkowe  104

3.3.4. Charakterystyczne typy zabudowy  108

3.4. Diagnoza stanu zachowania i zagrożenia walorów kulturowych  108

3.4.1. Budownictwo wiejskie  108

3.4.2. Zespoły dworsko-parkowe  109

3.4.3. Architektura sakralna  109

3.4.4. Cmentarze  109

3.4.5. Osadnictwo wiejskie  110

3.4.6. Architektura Lidzbarka Welskiego  110

3.4.7. Stanowiska archeologiczne  110

4. Zagrożenia walorów Parku   111

5. Społeczno-gospodarcze uwarunkowania ochrony Parku   121

5.1. Przestrzeń społeczno-gospodarcza Parku  121

5.2. Stan prawno-planistyczny  123

5.3. Stan zagospodarowania przestrzennego  127

6. TURYSTYKA I EDUKACJA   131

6.1. Walory turystyczne i rekreacyjne  131

6.2. Ruch turystyczny  131

6.3. Zagospodarowanie turystyczne  132

6.3.1. Szlaki piesze  132

6.3.2. Szlaki rowerowe  133

6.3.3. Szlak kajakowy rzeką Wel 134

6.3.4. Baza noclegowa i gastronomiczna  134

6.3.5. Indywidualna zabudowa rekreacyjna  136

6.3.6. Dostępność komunikacyjna  136

6.4. Formy działalności i zagospodarowania edukacyjnego  137

6.5. Ocena stanu turystyki i edukacji 139

7. OCENA DOTYCHCZASOWYCH KIERUNKÓW I SKUTECZNOŚCI DZIAŁAŃ OCHRONNYCH   140

 

CZĘŚĆ III. 143

USTALENIA PLANU OCHRONY   143

1. Zasady ochrony lądowych ekosystemów nieleśnych oraz prowadzenia gospodarki rolnej i kształtowania przestrzeni rolniczej  143

1. 1. Ogólne zasady ochrony lądowych ekosystemów nieleśnych  143

1.2.  Szczegółowe zasady ochrony dotyczące poszczególnych siedlisk  144

2. Zasady i sposoby ochrony siedlisk wodnych i podmokłych oraz prowadzenia gospodarki rybackiej  146

2.1. Ogólne zasady i podstawowe cele ochrony  146

2.2. Szczegółowe zasady ochrony dotyczące poszczególnych typów ekosystemów   147

2.2.1. Ochrona twardowodnych oligotorficznych i mezotroficznych zbiorników z podwodnymi łąkami Charetea – 3140  147

2.2.2. Ochrona starorzeczy i naturalnych eutroficznych zbiorników wodnych ze zbiorowiskami Nymphaeion, Potamion – 3150  147

2.2.3. Ochrona naturalnych dystroficznych zbiorników wodnych – 3160  148

2.2.4. Ochrona nizinnych cieków i zbiorników ze zbiorowiskami Ranunculion fluitantis – 3260  148

2.2.5. Ochrona fragmentów źródlisk z roślinnością z klasy Montio-Cardaminetea 7230  149

2.2.6. Ochrona torfowisk przejściowych i trzęsawisk Caricion lasiocarpae – 7140 oraz roślinności obniżeń dolinkowych i peł mszarnych Rhynchosporion albae – 7150  149

2.2.7. Ochrona torfowisk wysokich z roślinnością torfotwórczą (żywe) – 7110-1 niżowych torfowisk wysokich (Sphagnetalia magellanici) 150

2.3. Pozostałe wytyczne i zalecenia w zakresie poprawy stanu ekosystemów wodnych  151

2.4. Zasady dotyczące gospodarki rybackiej 151

3. Zasady ochrony ekosystemów leśnych, prowadzenia gospodarski leśnej i kształtowania leśnej przestrzeni produkcyjnej oraz prowadzenia gospodarki łowieckiej  152

3.1. Ogólne zasady i podstawowe cele hodowli i ochrony lasów   152

3.2. Szczegółowe zasady i zalecenia ochronne dla gospodarki leśnej (zasady i kierunki prowadzenia gospodarki leśnej umożliwiające realizację celów parku krajobrazowego) 152

3.3. Zasady gospodarki łowieckiej 156

4. Zasady zagospodarowania przestrzennego   157

4.1. Tereny osadnicze  157

4.2. Tereny rekreacyjno-turystyczne  157

5. Zasady ochrony walorów kulturowych   160

5.1. Utrzymanie tożsamości kulturowej obszaru  160

5.2. Kształtowanie regionalnego osadnictwa wiejskiego  161

6. Zasady ochrony i kształtowania krajobrazu   164

6.1. Ustalenia ogólne  164

6.2. Ustalenia szczegółowe dotyczące wyznaczonych jednostek krajobrazowych  164

7. Zasady  udostępnienia Parku dla turystyki, rekreacji i edukacji 167

7.1. Zasady ochrony walorów turystycznych i zalecenia dotyczące udostępnienia i zagospodarowania turystycznego oraz edukacyjnego  167

7.2. Zalecane formy turystyki i rekreacji 168

7.3. Niewskazane formy turystyki i rekreacji 168

7.4. Zasady kształtowania układu szlaków turystycznych  169

7.5. Zasady kształtowania zagospodarowania turystycznego  169

7.6. Zasady realizacji funkcji edukacyjnych  170

7.7. Zadania adresowane do poszczególnych podmiotów   171

7.7.1. Welski Park Krajobrazowy  171

7.7.2. Nadleśnictwo Lidzbark  172

7.7.3. Samorządy lokalne  172

7.7.4. PTTK   173

7.7.5. Organizatorzy jeździectwa, właściciele ośrodków jeździeckich  173

7.7.6. Właściciele ośrodków wypoczynkowych, obiektów noclegowych i gastronomicznych, gospodarstw agroturystycznych, organizatorzy turystyki (w tym kajakowej), inwestorzy zainteresowani branżą turystyczną, potencjalni usługodawcy i kwaterodawcy  173

7.7.7. Zalecane działania związane z funkcjami turystycznymi i edukacyjnymi 174

7.8. Koncepcja turystycznych szlaków rowerowych WPK   175

7.8.1. Założenia metodyczne koncepcji 175

7.8.2. Elementy sieci szlaków rowerowych WPK   176

7.8.3. Funkcjonowanie sieci szlaków rowerowych WPK i obsługa turystyki rowerowej 178

7.8.4. Etapowa realizacja sieci szlaków rowerowych WPK   179

8. Proponowane nowe obszary szczególnej ochrony   180

8.1. Proponowane rezerwaty przyrody  180

8.2. Proponowane użytki ekologiczne  182

8.3. Proponowane zespoły przyrodniczo-krajobrazowe  184

9. Priorytety prac niezbędnych do realizacji celów WPK. Zadania ochronne – rodzaje, zakres i lokalizacja   186

10. Zasady ograniczenia istniejących i potencjalnych zagrożeń zewnętrznychi wewnętrznych   193

11. Kierunki badań naukowych o charakterze ogólnym i służących pogłębianiu wiedzy o Parku   195

11.1. Badania dotyczące flory  195

11.2. Badania dotyczące fauny  198

12. Zasady tworzenia monitoringu   199

Literatura   201

Akty prawne  201

Książki i broszury  201

Artykuły  202

Dokumentacje, inwentaryzacje i waloryzacje przyrodnicze (na prawach maszynopisu) 203

Prace dyplomowe i magisterskie oraz opracowania i ekspertyzy (na prawach maszynopisu) 205

Ważniejsze dokumenty planistyczne  206

Mapy i plany  206

Materiały na płytach CD   207

Wybrane strony internetowe  207

Foldery     207

 


 

 

CZĘŚĆ I.

 

 

 

 

1. Podstawa prawna utworzenia i funkcjonowania Parku oraz  sporządzania  jego planu ochrony

           

Welski Park Krajobrazowy utworzony został na mocy rozporządzenia Nr 24/95 Wojewody Ciechanowskiego z dnia 18.12.1995 r. oraz rozporządzenia Nr 24/96 Wojewody Toruńskiego z dnia 08.08.1996 r. Obecnie obowiązuje Rozporządzenie Nr 34 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 27 września 2005 w sprawie Welskiego Parku Krajobrazowego [Dz. Urz. Woj. Warmińsko-Mazurskiego Nr140/2005 Poz. 1646], dostosowane do wymogów nowej ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. [Dz. U. Nr 91, poz. 880], z poprawkami z 2005 r. [Dz.U. Nr 113, poz.954].

Podstawę prawną sporządzania planu ochrony parku krajobrazowego stanowi art.18 ust.1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody [Dz.U.Nr 94, poz. 794]. Zgodnie z przytoczonym art. 18 ust.1 ustawy, plan ochrony dotyczy wyłącznie terenów w granicach Parku.

Zgodnie z art.19 ust. 2 pkt. 2 ustawy, plany ochrony podlegają uzgodnieniu z radami właściwych terytorialnie gmin. Zakres uzgodnień rad gmin dotyczy wyłącznie nieruchomości nie będących własnością Skarbu Państwa. W odróżnieniu od poprzedniej ustawy o ochronie przyrody, w świetle obecnie obowiązujących przepisów, nie ma już wymogu sporządzania planów miejscowych dla części gmin wchodzących w zasięg Parku po ustanowieniu niniejszego planu ochrony.

 

 

2. Podstawowe informacje o Welskim Parku Krajobrazowym

 

2.1. Powierzchnia

 

Welski Park Krajobrazowy, zwany dalej w skrócie WPK lub Welski PK lub Park, położony jest  na płd.-zach. skraju województwa warmińsko-mazurskiego i obejmuje powierzchnię 20 444 ha. W krajobrazie dominują użytki rolne stanowiąc 47% Parku; lasy zajmują 39%, wody 6%, a inne tereny (osady, nieużytki, drogi) 8%. Siedziba Welskiego Parku Krajobrazowego mieści się w Jeleniu koło Lidzbarka. Otuliny, które wyznaczono wzdłuż niektórych odcinków granicy Parku obejmuje łączną powierzchnię 3895,1 ha.

 

2.2. Położenie fizycznogeograficzne

 

Obszar Welskiego Parku Krajobrazowego znajduje się między 19º47’ i 19º58’ długości geograficznej wschodniej oraz 53º14’ i 53º26’ szerokości geograficznej północnej. Tak określony zasięg obszaru należy do następujących jednostek wg dziesiętnego podziału fizycznogeograficznego Polski opracowanego przez J. Kondrackiego [Kondracki, 2002 r.]:

 

Obszar:                  Pozaalpejska Europa Zachodnia

Prowincja:              Niż Środkowoeuropejski

Podprowincja:         Pojezierza Południowobałtyckie (314-316)

Makroregion:          Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie (315.1)

Mezoregiony:         Garb Lubawski  (315.15)

                             Równina Urszulewska (315.16)

 

2.3. Położenie administracyjne

 

Pod względem administracyjnym obszar Welskiego Parku Krajobrazowego należy do dwóch powiatów województwa warmińsko–mazurskiego: działdowskiego i nowomiejskiego. Teren Parku położony jest w granicach następujących gmin: Grodziczno (pow. nowomiejski) oraz Lidzbark, Rybno i Płośnica (pow. działdowski).

 

2.4. Położenie administracyjno-leśne

 

Według leśnego podziału administracyjnego tereny Welskiego Parku Krajobrazowego położone są zasadniczo w zasięgu jednego Nadleśnictwa Lidzbark, na terenie 2 obrębów (tylko niewielki skrawek terenów leśnych w północno-zachodniej części Parku należy do Nadleśnictwa Iława):

·     Kostkowo,

·     Lidzbark.

Ekosystemy leśne stanowią obok ekosystemów torfowisk, jezior i rzek, podstawowe elementy przyrody chronionej na terenie Parku. Obszary leśne WPK znajdują się w zasięgu trzech krain przyrodniczo-leśnych, tj.:

·     I Krainy Bałtyckiej, w Dzielnicy VIII Pojezierza Iławsko-Brodnickiego,

·     III Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej w Dzielnicy III Pojezierza Dobrzyńsko-Chełmińskiego,

·     IV Krainie Mazowiecko-Podlaskiej w Dzielnicy I Niziny Północno-Mazowieckiej.

Według danych Nadleśnictwa Lidzbark, lasy państwowe WPK obejmują 6600 ha, a lasy nie stanowiące własności Skarbu Państwa ok. 1300 ha.

 

 

2.5. Ogólny opis Parku

 

Welski Park Krajobrazowy utworzono dla ochrony naturalnego krajobrazu środkowego odcinka doliny rzeki Wel, łącznie z jeziorami, przez które przepływa, a także towarzyszącymi jej kompleksami leśnymi i użytkami rolnymi. Obszar Parku wyróżnia się urozmaiconą, polodowcową rzeźbą terenu, z malowniczymi wzgórzami morenowymi pokrytymi lasami, polami i łąkami, pomiędzy którymi silnie meandruje rzeka Wel. Jej dolina, która na terenie Parku zatacza cztery duże zakola, jest najbardziej atrakcyjnym elementem krajobrazu. Dzięki niewielkiej ingerencji człowieka zarówno kształt koryta rzeki, jak i jej dolina, pozostały prawie niezmienione, co jest rzadkością w skali kraju i Europy.

Dolina rzeki zachowała swój naturalny charakter z licznymi starorzeczami i zabagnieniami. Przepływa przez jeziora i mokradła, na niektórych odcinkach np. w rezerwacie przyrody „Piekiełko”, głęboko wcina się w podłoże, osiąga duży spadek i nabiera charakteru rzeki górskiej. Dzięki tym cechom stanowi niepowtarzalną pod względem krajobrazowym, naturalną trasę wodną.

Na terenie parku znajduje się 13 większych jezior o zróżnicowanej powierzchni (od 5 ha – Jez. Jeleń, do ok. 300 ha – Jez. Rumian) i głębokości, duża ilość małych jezior („oczek”) oraz  stawów rybnych, z których największy kompleks liczy ok. 50 ha. Większość jezior to zbiorniki, gdzie działalność ludzka nie zdążyła jeszcze poczynić poważniejszej szkody w przyrodzie. Posiadają urozmaiconą linię brzegową z licznymi zatokami i półwyspami. Otaczające je tereny Parku wyróżnia urozmaicona typowo polodowcowa rzeźba terenu, z charakterystycznymi równinami sandrowymi, wysoczyznami morenowymi, wąskimi i głębokimi rynnami jeziornymi oraz dolinami rzecznymi.

Lasy zajmują ponad 1/3 powierzchni Parku. Dominują bory mieszane i lasy mieszane. W bezodpływowych zagłębieniach wykształciły się zbiorowiska boru bagiennego oraz brzezina bagienna, na zboczach doliny Welu i rynien jeziornych występują zbiorowiska lasu grądowego, w tym lasy klonowo-lipowe, a w dolinie Welu spotkać można łęgi i olsy. Częste w Parku są różnorodne zbiorowiska roślinności wodnej i torfowiskowej. Szata roślinna torfowisk zachowała w dużej części prawie naturalny lub półnaturalny charakter. Duże kompleksy leśne tworzą dwa ciągi ekologiczne, w skład, których wchodzą również bagna i jeziora połączone rzeką Wel. O bogactwie flory Parku świadczy zarejestrowanie ponad 800 gatunków roślin naczyniowych i ok. 200 gatunków mchów. Badania mszaków WPK są kontynuowane [Szczepański inf. pers. 2005]. Wiele z występujących tu roślin to gatunki rzadkie: 64 gatunki roślin naczyniowych i 42 gatunki mchów objęto ochroną prawną (ścisłą lub częściową). Wyróżnia się wśród nich znaczna grupa reliktów polodowcowych z tak rzadkimi gatunkami jak: brzoza niska, skalnica torfowiskowa, wielosił błękitny, fiołek torfowy, turzyca strunowa, mszar nastroszony i błotniszek wełnisty.

W Parku występuje 269 gatunków kręgowców rozmnażających się na tym terenie (większość to gatunki chronione), a najcenniejszymi grupami zwierząt są ptaki (165 gatunków) i ryby (38 gatunków). Do najciekawszych gatunków występujących i rozmnażających się na tym terenie należą, wśród ptaków: drapieżniki – bielik, orlik krzykliwy, kania czarna, kania ruda, błotniak łąkowy i błotniak zbożowy oraz bocian czarny, żuraw, gęgawa i pluszcz, a wśród ryb – łososiowate: pstrąg potokowy i troć wędrowna oraz lipień i piekielnica. Wśród bezkręgowców stwierdzono występowanie 282 gatunków, z których 25 to gatunki rzadsze.

Na terenie Parku znajdują się 4 rezerwaty przyrody: „Czapliniec Werski”, „Bagno Koziana”, „Ostrów Tarczyński” i „Piekiełko”, a także inne istniejące i projektowane obszary i obiekty chronione różnej rangi.

Obszar Welskiego Parku Krajobrazowego posiada bardzo duże, nie do końca wykorzystane walory turystyczne. Oprócz atrakcyjności przyrodniczej i krajobrazowej posiada wysokie walory kulturowe – głównie zabytki budownictwa drewnianego – dwory, domy wiejskie, stare kościoły, kapliczki, krzyże przydrożne, młyny wodne a także cenne, choć niszczejące założenia dworsko-parkowe.

 

 

3. Cele strategiczne Parku

 

 

1. Ochrona wartości przyrodniczych:

a)      zachowanie swobodnie meandrującej rzeki Wel i jej doliny oraz licznych starorzeczy i odnóg, torfowisk i obszarów wodno-błotnych,

b)      zachowanie pozostałości naturalnych kompleksów leśnych, bogactwa szaty roślinnej, obejmującej liczną grupę chronionych i rzadkich roślin i zbiorowisk roślinnych.

 

2. Ochrona wartości historycznych i kulturowych:

a)      zachowanie swoistego charakteru zabudowy wiejskiej;

b)      zachowanie tradycyjnej funkcji wsi poprzez popularyzację dziedzictwa materialnego i gromadzenie zbiorów muzealnych.

 

3. Ochrona walorów krajobrazowych:

a)      zachowanie w niewielkim stopniu przekształconego krajobrazu rolniczego;

b)      zachowanie wysokich skarp polodowcowych rynien jeziornych i odcinków przełomowych rzeki Wel ze szczególnym uwzględnieniem jej odcinków o charakterze potoku górskiego.

 

4. Popularyzacja wartości przyrodniczych, historycznych, kulturowych i krajobrazowych poprzez odpowiednie udostępnienie dla turystyki i edukacji.

 

5. Udostępnienie Parku dla rekreacji przy zachowaniu jego walorów.

 

 

 

 


 

 

CZĘŚĆ II.

CHARAKTERYSTYKA WELSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO

 

 

 

 

 

1. Środowisko przyrodnicze

 

 

 

1.1. Abiotyczne elementy środowiska

 

1.1.1. Geologia i rzeźba terenu

Obszar WPK położony jest w zasięgu rozległej struktury tektonicznej – Niecki Mazowieckiej, wypełnionej utworami mezozoicznymi oraz trzeciorzędu i czwartorzędu. Obejmuje północną część tej niecki, przy jej granicy z niecką pomorską. Formacje trzeciorzędowe tworzą kolejno:

·         oligoceńskie piaski drobnoziarniste, mułki i iły,

·         mioceńskie iły i mułki z wkładkami piasków i domieszkami pyłów burowęglowych,

·         plioceńskie iły, stanowiące powierzchnię podczwartorzędową.

Powierzchnia podczwartorzędowa odznacza się silnie zróżnicowaną rzeźbą, w związku z czym miąższość osadów czwartorzędowych zmienia się od ok. 60 do ponad 200 m. Osady plejstoceńskie reprezentują utwory morenowe – glina zwałowa, piaski, żwiry i głazy narzutowe różnej wielkości oraz piaszczysto-żwirowe utwory fluwioglacjalne budujące równiny sandrowe. Zarówno utwory glacjalne (morenowe), jak i wodno-lodowcowe pochodzą z fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia.

Utwory holoceńskie osadziły się w dnach dolin rzecznych oraz w innych zagłębieniach terenu, w tym w rynnach subglacjalnych. Reprezentowane są przez piaski rzeczne i namuły, ale rozpowszechnione są także torfy oraz kreda jeziorna (gytia).

Zróżnicowana litologia wierzchnich warstw podłoża, decyduje o zmienności warunków siedliskowych i fizjograficznych. Przewagę mają utwory przepuszczalne głównie piaszczyste, z których wykształciły się lekkie gleby. Dlatego też środowisko gruntowo-wodne WPK należy ocenić jako wysoce wrażliwe na przenikanie zanieczyszczeń.

Na terenie WPK występują udokumentowane złoża surowców mineralnych. Są to przede wszystkim złoża kruszywa naturalnego (piasków i żwirów) w rejonie Nowego Grodziczna, Lorek, Rybna i Gralewa (poza WPK), a także kreda jeziorna w rejonie miejscowości Rynek (trzy złoża), Gronowa, Prus. Na terenie Lidzbarka i Ciborza eksploatuje się złoża piasków kwarcowych wykorzystywanych do produkcji betonu. Część złóż eksploatowana jest zgodnie z obowiązującymi przepisami. Obserwuje się jednak na terenie Parku mniejsze wyrobiska, z których surowce są nielegalnie pozyskiwane przez okolicznych mieszkańców.

Obecna rzeźba terenu Welskiego Parku Krajobrazowego jest wynikiem działalności lądolodu skandynawskiego, wód lodowcowych, a także naturalnych procesów erozji i akumulacji, jakie rozwinęły się w następnym okresie oraz działalności człowieka [Wysota 1992, Słonecka i Buczek 1995, Szczepański 1999a, Groblewski 2002].

Ukształtowanie terenu Parku leżącego na pograniczu równiny sandrowej i wysoczyzny morenowej jest bardzo urozmaicone i charakteryzuje się bogactwem form polodowcowej rzeźby młodoglacjalnej. Należą do nich wzgórza moreny czołowej, kemy, ozy, wysoczyzny morenowe, moreny denne, równiny sandrowe oraz rynny glacjalne i zagłębienia wytopiskowe wypełnione jeziorami i torfowiskami lub wykorzystywane przez rzeki. W wielu miejscach na powierzchni zalegają przyniesione przez lodowiec głazy narzutowe różnej wielkości. Skupiska tych głazów są w WPK pochodzenia antropogenicznego.

Najwyższe wzniesienia, przekraczające 200 m n.p.m., znajdują się w okolicy jeziora Rumian. Występują tam pagórkowe wysoczyzny morenowe. Moreny tworzą zwarte pokrywy w okolicy wsi Truszczyny, Rumian i Naguszewo. Pagórki morenowe w okolicy Truszczyn osiągają do 210 m n.p.m. Kulminacja wysoczyzny morenowej w okolicy Naguszewa sięga 215 m n.p.m. Izolowane wyspy morenowe występują także wśród równin sandrowych w okolicy wsi Jeleń, Wąpiersk, Kiełpiny, Kostkowo i Szczupliny. W części zachodniej Parku wysokości bezwzględne nie przekraczają natomiast 162 m (okolice wsi Kowaliki). Ogólnie, obszar Parku podnosi się od południa w kierunku północnym i północno-wschodnim.

Najniższym punktem (ok. 105 m n.p.m.) jest dolina rzeki Wel przy moście na szosie Grodziczno – Mroczenko. Lokalnie, deniwelacje w wielu miejscach przekraczają 50 m, zwłaszcza w obrębie rynien polodowcowych, m.in. w rynnie jeziora Rumian, w dolinie rzeki Wel poniżej Lidzbarka i nad Jeziorem Kiełpińskim. Najsilniej urzeźbione obszary, z licznymi wzgórzami morenowymi i niewielkimi zagłębieniami wytopiskowymi spotyka się w północno-zachodniej części Parku znajdującej się w granicach gminy Grodziczno oraz w okolicy jeziora Rumian w północno-wschodniej części WPK.

Znaczna część obszaru Parku, szczególnie w jego części północnej, ma charakter falistej równiny morenowej, z licznymi pagórkami, ale bez wyraźnych kulminacji. Największą powierzchnię zajmują jednak rozległe równiny sandrowe, o mało zróżnicowanej rzeźbie, pokryte piaskami i mokradłami. Równiny te spotykamy w północno-wschodniej części WPK w okolicach wsi: Truszczyny, Rybno, Kopaniarze i Koszelewki, ale większe i bardziej zwarte powierzchnie tworzą w środkowej i południowo-wschodniej części Parku. Znaczna część równiny sandrowej ciągnącej się pomiędzy Koszelewami i Ciborzem to tereny podmokłe, pierwotnie zajęte przez rozległe torfowiska, a obecnie już częściowo osuszone. W otoczeniu równin sandrowych występują miejscami odosobnione garby morenowe różnej wielkości. Przykładem takiego odosobnionego wzniesienia jest m.in. Łysa Góra (175 m n.p.m.) pod Murawkami. Ciekawymi formami rzeźby terenu są wzgórza kemowe o regularnym stożkowatym kształcie, występujące m.in. w okolicach Lidzbarka, Kiełpin, Tuczek i Kostkowa. W okolicach miejscowości Kurojady znajduje się natomiast wał ozowy. Charakterystycznym elementem rzeźby terenu Parku są głębokie na kilkadziesiąt metrów rynny polodowcowe, o szerokości od 0,5 do 1,5 km. Większość rynien biegnie z północnego zachodu na południowy wschód, a największe z nich to rynny jezior Rumian, Grądy, Tarczyńskiego i Kiełpińskiego oraz długa na blisko 20 km rynna wykorzystywana przez rzekę Wel,na odcinku od Lidzbarka po okolice Grodziczna.

Na obszarze Parku wyróżniono [Groblewski 2002] następujące główne morfometryczne typy krajobrazu:

·     Równinne dna dolin i zagłębienia bezodpływowe;

·     Równiny na obszarach pozadolinnych i równiny faliste o różnicach wzniesień maksymalnie do 10 m;

·     Pagórki niskie wielkopromienne (maksymalne deniwelacje do 20 m), o średnicy podstawy od 200 do 500 m i spadkach terenowych do 10%;

·     Pagórki niskie drobnopromienne (maksymalne deniwelacje do 15 m), o średnicy podstawy do 200 m i nachyleniu zboczy do 20%;

·     Krawędzie rynien i urwiska o nachyleniu zboczy powyżej 10%; na krawędziach tych występują liczne erozyjnie wcięte jary (m.in. na zboczach rynny Jeziora Kiełpińskiego i niektórych odcinkach doliny Welu) i obserwować można współczesne procesy morfologiczne (erozyjne).

·     Wymienione powyżej krawędzie rynien i urwiska, wraz z jarami, powinny być objęte ochroną (poprzez zakaz wprowadzania zabudowy, ogrodzeń i innego zainwestowania technicznego). Warte ochrony są także nagromadzenia głazów narzutowych, przy czym ochrona tych obiektów miała by charakter ex situ.

 

 

1.1.2. Wody podziemne

Obszar WPK należy do północnomazowieckiego regionu hydrogeologicznego [wg B. Paczyński. „Atlas hydrogeologiczny Polski. 1995 r.]. Osady wodonośne w analizowanym terenie występują w obrębie utworów trzeciorzędowych i czwartorzędowych.

Wody trzeciorzędowe występują w obrębie piaszczystych osadów miocenu i oligocenu. W starszych formacjach geologicznych występować mogą wody zmineralizowane. Stwierdzono m.in. zaleganie, w piaskowcach jurajskich, solanek chlorowo-sodowych z dodatkiem bromu (mineralizacja rzędu 30-60 g/dm3; temperatura – 35-45oC). Wody te mają walory lecznicze.

W utworach czwartorzędowych występują trzy poziomy wodonośne: podmorenowy i śródmorenowy oraz poziom przypowierzchniowy. Podstawowe znaczenie w zaopatrzeniu w wodę mają głębsze poziomy czwartorzędowe, zalegające na głębokości ok. 100 m. Wydajności z tych poziomów osiągają 70 m3/h. Mniej wydajne są płytsze czwartorzędowe poziomy wodonośne. Są też bardziej podatne na zanieczyszczenie.

Wody gruntowe na terenach sandrowych tworzą ciągłe poziomy i zalegają na głębokości 1-4 m p.p.t. Nieciągłością poziomów odznaczają się natomiast wody gruntowe występujące w obrębie glin zwałowych. Związane są one z piaszczystymi przewarstwieniami występującymi w obrębie glin lub z piaszczystymi rezyduami glin. Zalegają one na różnej głębokości. Wody na terenach sandrowych i występujące w piaszczystych rezyduach glin charakteryzują się zwierciadłem swobodnym, wody występujące w obrębie piaszczystych przwarstwień glin – zwierciadłem napiętym.

Welski Park Krajobrazowy położony jest w obrębie głównego zbiornika wód podziemnych – GZWP nr 214 „Działdowo”. Wody tego zbiornika występują w utworach czwartorzędowych, a zbiornik ma charakter ośrodka porowego mieszanego (ośrodek międzymorenowy i dolin kopalnych). Jakość wody podziemnej kwalifikuje się tu do klasy Ib (wody naturalne; słabo antropogenicznie zanieczyszczone, okresowo wymagające uzdatnienia), a okresowo do klasy II. Na jakość tych wód istotnie wpływa nieciągłość Nadległych warstw utworów słabo przepuszczalnych.

 

1.1.3. Wody powierzchniowe

Obszar WPK leży w dorzeczu Wisły, w zlewni największego lewobrzeżnego dopływu Drwęcy – rzeki Wel. Park, o typowym młodoglacjalnym krajobrazie pojeziernym i charakteryzuje się bogatą siecią hydrograficzną. Występują tu cieki naturalne – rzeki stałe i niewielkie strumienie, sztuczne – rowy melioracyjne, jeziora różnych typów i wielkości, zbiorniki sztuczne – stawy rybne i doły potorfowe, mokradła stałe (torfowiska i trzęsawiska) i okresowe oraz źródła.

 

Rzeki

Największą rzeką Parku, której całkowita długość wynosi 118 km, jest Wel. Decyduje ona o całości układu przyrodniczego WPK. Długość rzeki w Parku wynosi ok. 80 km, a jedynie odcinki: źródłowy, początkowy i ujściowy znajdują się poza jego terenem. Rzeka wypływa z południowych stoków Wzgórz Dylewskich na wys. 210 m n.p.m., jako Wkra Wielka, która wpływa do jeziora Dąbrowa Mała. Od tego miejsca przyjmuje nazwę Wel. Jej bieg jest kręty, a wskaźnik rozwinięcia koryta wysoki – 3,5. Na teren Parku Wel wpływa w jego północno-wschodniej części, w okolicy wsi Szczupliny. Płynie początkowo na południowy zachód i południe (do okolic wsi Grabacz), przepływając przez jeziora Rumian i Zarybinek; następnie na zachód i północny zachód (przez projektowany rezerwat „Torfowisko Kopaniarze”, jezioro Tarczyńskie do jeziora Grądy); dalej generalnie na południe (przez jezioro Zakrocz, skrajem projektowanego zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Ostoje Koszelewskie”, do okolic wsi Koty) i na południowy zachód (do Olszewa). Dolina na opisanym odcinku przebiega przez równiny sandrowe oraz miejscami przez zatorfienia powstałe po zaniku płytkich jezior. W rejonie Ciborza i Olszewa rzeka zmienia bieg na północno-zachodni (jest to najdłuższy z wymienionych odcinków). Przepływa przez miasto Lidzbark, jezioro Lidzbarskie oraz przez rezerwat „Piekiełko”. Od Olszewa jej dolina ma charakter erozyjny, w szczególności na północ od Lidzbarka rzeka płynie wąską i głęboką rynną, jej dno jest kamieniste, a spadek wynosi ok. 4 ‰. Dolina odznacza się występowaniem wyraźnych, głębokich rozszerzeń rynnowych z biogenicznym dnem i niewielkimi jeziorami, które połączone są głębokimi i wąskimi dolinami przełomowymi. Stąd bardzo zmienny jest także nurt rzeki i charakter jej doliny, w której na przemian występują bagniste rozszerzenia, jeziora i odcinki przełomowe. Wel wypływa z WPK w jego północno-zachodniej części, w okolicach wsi Lorki, rozdzielona na dwa koryta (Wel i sztuczne koryto – Bałwanka).

Wel płynie w większości przez tereny nieleśne, bądź przy granicy lasu. Najdłuższy odcinek biegnący przez zwarty obszar zalesiony znajduje się na północ od Lidzbarka. W granicach Parku rzeka przyjmuje 10 dopływów. Są to: Struga Rumiańska (prawobrzeżny dopływ pośredni – uchodzi do jeziora Rumian), Strugi: Grzybińska i Żabińska (lewobrzeżne, wpadające do rzeki w okolicach wsi Grzybiny), Struga Koszelewska i Murawka (lewobrzeżne – uchodzące w okolicach wsi Grabacz), Płośniczanka (lewobrzeżny, najdłuższy – 15,7 km dopływ, uchodzi w okolicy wsi Koty), Martwica (dopływ lewobrzeżny, uchodzi w okolicy Olszewa), Zwórznianka (lewobrzeżny dopływ pośredni, uchodzi do jeziora Lidzbarskiego), Wąs (dopływ lewobrzeżny, wpada do Welu ok. 300 m poniżej mostu na drodze Mroczno – Rynek), Kiełpińska Struga – Rynkówka (prawobrzeżny, wypływa z jeziora Kiełpińskiego, ma duży spadek – 7 ‰ i uchodzi do Welu na zachód od Lorek). Liczne są krótkie, do 0,5 km dopływy, wypływające spod krawędzi zboczy doliny lub z terenów przyległych mokradeł.

Średni spadek rzeki Wel wynosi 1,24 ‰, a kilku jej odcinków – do 4 ‰. Przepływy w ciągu roku są raczej wyrównane, co potwierdza retencyjną rolę jezior, przez które rzeka przepływa. Najwyższe przepływy (i stany) notuje się od lutego do końca kwietnia (do 5,5 m3/s), a najniższe w czerwcu (2,8 m3/s) i lipcu (3 m3/s).

Rzeka Wel mogłaby mieć duże znaczenie dla wędrówek ryb (na terenie Parku w dolnym jej biegu  do wypływu z jeziora Lidzbarskiego), ale nie uregulowany jest dotąd problem przeszkód na jakie napotykają tu ryby w związku z zabudową hydrotechniczną. Pierwsza przeszkoda (piętrzenie związane z małą elektrownią wodną) znajduje się w okolicach Lorek i nie ma przepławki, ani zabezpieczeń przy turbinach. Kolejne piętrzenie (Trzcin – MEW) wyposażone jest w przepławkę, ale urządzenie to jest skonstruowane wadliwie. W Chełstach brak jest przepławki przy piętrzeniu związanym z dawnym młynem wodnym. Podobna sytuacja występuje w Lidzbarku gdzie są dwa piętrzenia ale bez przepławek. W Kurojadach (mała elektrownia wodna) istniejąca przepławka jest źle zlokalizowana i nie funkcjonuje. Na odcinku wschodnim Welu – przepławka w Grabaczu jest źle zbudowana i nie spełnia swej roli. Ochrona środowiska wodnego rzeki Wel wymaga podjęcia programu jej udrożnienia dla ryb i innych zwierząt wodnych. W celu umożliwienia wędrówek rybom, takim jak certa, troć, łosoś i innym organizmom wodnym, konieczne jest wybudowanie obejść, niskich przelewów bądź innych prawidłowych urządzeń ułatwiających rybom swobodną migrację w górę rzeki.

Badania jakości wód rzeki Wel przeprowadził WIOŚ w Ciechanowie (1998) w siedmiu przekrojach pomiarowych: Szczupliny, Koszelewki, Cibórz, powyżej Lidzbarka, poniżej Lidzbarka, poniżej jeziora Lidzbarskiego oraz Chełsty. Prawie na całym odcinku w obrębie Parku wody rzeki zakwalifikowano do III klasy czystości, z wyjątkiem przekroju poniżej Lidzbarka, w którym wody nie odpowiadały normom. Stężenia substancji organicznych kwalifikowały wody rzeki Wel do II klasy czystości. Zawartości azotu ogólnego, amonowego oraz azotanów spełniały wymogi I klasy czystości. Stężenia azotynów odpowiadały I i II klasie (Szczupliny, Koszelewki, Cibórz, poniżej jeziora Lidzbarskiego), III klasie (powyżej Lidzbarka, poniżej Lidzbarka, Chełsty). Poziomy zawartości związków fosforu utrzymywały się na poziomie II klasy czystości (Koszelewki, Cibórz, powyżej Lidzbarka) oraz III klasy czystości (Szczupliny, poniżej Lidzbarka, poniżej Jeziora Lidzbarskiego, Chełsty). Stan hydrobiologiczny, oceniany wg indeksu saprobowości sestonu, utrzymywał się na poziomie III klasy (z wyjątkiem Szczuplin – II klasa). Pod względem stanu sanitarnego wody Welu odpowiadały przeważnie III klasie czystości. Tylko w Koszelewkach miano Coli odpowiadało II klasie, natomiast poniżej Lidzbarka – nie odpowiadało normom, przez co wody w tym przekroju zakwalifikowano do pozaklasowych.

W kolejnych latach, w okresie 1998-2002, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska nie przeprowadzał na terenie Parku systematycznych badań jakości wód rzeki Wel. Ocena czystości wód w 2002 r. wskazuje na pewną poprawę jakości wód Welu, z tym, że nadal lokalnie w dwóch przekrojach, tj. w Tuczkach i powyżej Jez. Lidzbarskiego rzeka prowadziła wody pozaklasowe pod względem sanitarnym. Pod względem fizykochemicznym wody Welu w Parku wykazywały II klasę czystości w czterech na pięć badanych przekrojów, tj. Szczupliny, Tuczki, Cibórz i Chełsty [WIOŚ Olsztyn 2002].

Badania ekologicznych cech wód Welu w kilkunastu punktach na terenie WPK, według nowych norm zgodnych z wymogami UE, prowadzono w latach 2003-2004 [Koprowska L. – inf. pers. 2005]. Nowe wytyczne do oceny jakości wód opierają się o analizę grup drobnych organizmów wodnych (m.in. skorupiaków), a wyniki przedstawia się w skali: I – stan bardzo dobry, II – stan dobry, III – stan umiarkowany i IV – stan zły. Wstępne wyniki tych badań wskazują, że obecnie [2005 r.] wody rzeki na całym prawie przebiegu w WPK mają II klasę jakości ekologicznej, a tylko poniżej Lorek, po rozwidleniu na dwa koryta wody te stają się pozaklasowe, tj. nie osiągają parametrów wymaganych klas jakości ekologicznej wód [Koprowska L.– inf. pers. 2005].    

Jakości ekologicznej wód innych cieków WPK nie badano dotąd wg w.w. nowej metodyki. Ocena stopnia zanieczyszczenia wód rzeki Płośniczanki w 2002 r. wskazywała na niską ich jakość. W przekroju Koty, przy jej ujściu do Welu prowadziła ona wody III klasy czystości tak pod względem sanitarnym jak i fizykochemicznym [Raporty o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w roku 2000 i 2001, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Olsztyn 2001, 2002].

Zgodnie z metodyką oszacowania degradacji dolin rzecznych opracowaną przez Instytut Ochrony Środowiska [Gacka–Grzesikiewicz i Cichocki 2001] według poniżej podanej skali (tab.1.1.1.), rzekę Wel należy ocenić jako rzekę o II kategorii naturalności, z odcinkami o I kategorii naturalności.


Tab. 1.1.1. Ocena stopnia antropogenicznego przekształcenia dolin rzecznych wg Gackiej-Grzesikiewicz i Cichockiego [1999], zmodyfikowana.

Kategoria natural-ności

(i stan jej zagroże-nia)

Elementy geomorfologiczne i hydrograficzne koryta

Zbiorowiska roślinne

Zagospodarowanie koryta

Zagospodarowanie doliny

Jakość wody (w zakresie BZT 5)

I

Koryto rzeki:

   - układ roztokowy

   - układ meandrowy

   - liczne łachy piaszczyste

   -naturalne brzegi

 Dolina:

   - liczne starorzecza w różnych                                                                                                                   stadiach przeobrażenia

   - liczne tereny podmokłe

   -czynne krawędzie erozyjne

Mokradła naturalne:

- szuwary wodne i wodno - lądowe

- turzycowiska intensywnie zalewane

- turzycowiska mszyste i mechowiskowe

krótkotrwale zalewane i silnie podtapiane wodami

gruntowymi

Pełny gradient zbiorowisk leśnych na siedliskach

hydrogenicznych

(zbiorowiska łęgowe)

Koryto niezagospodarowane

Tereny niedostępne, nie użytkowane

gospodarczo

Brak „poprzecznych” barier

technicznych

I klasa czystości

II

Koryto rzeki odcinkowo

  wyprostowane; w niewielkim

 stopniu przekształcone brzegi

Dolina:

Nielicznie zachowane

starorzecza

  - stawy rybne

   - pojedyncze kanały

   - zbiorniki małej retencji

Mokradła przeobrażone:

- ekstensywnie użytkowane łąki i pastwiska

zmiennowilgotne

- świeże i mokre łąki i pastwiska o względnie

bogatym składzie gatunkowym

Zbiorowiska leśne (niewielkie fragmenty olsów i łęgów, dominują wiklinowiska nadrzeczne, lasy na siedliskach

grądów)

Koryto z zabudową epizodyczną

 

Łąki jednokośne

Sporadyczne tereny uprawne

(zboża)

Luźna zabudowa siedliskowa

(osadnictwo rozproszone)

Intensywna / zwarta zabudowa  wiejska lub miejska z jednej strony doliny

Jednostronny wał przeciw-powodziowy

II klasa

III

 Koryto rzeki wyprostowane;

  brzegi

  w większości przekształcone

 Dolina:

   - liczne kanały

   - tereny w większości osuszone

     (zmeliorowane)

Świeże lub suche łąki uprawne lub pastwiska o

małym zróżnicowaniu gatunkowym

Pozostałe agrocenozy: pola, sady i plantacje

Tereny pozbawione zespołów roślinnych

(głównie technicznie zainwestowane)

Koryto z ostrogami i opaskami

równoległymi

Koryto całkowicie uregulowane   bądź  skanalizowane

- opaski wzdłuż brzegów

- liczne obiekty zabudowy       hydrotechnicz. (zapory, jazy,

śluzy)

Łąki wielokośne i pastwiska

intensywnie nawożone

Pola uprawne, sady i plantacje

Zwarta/ intensywna zabudowa

obustronna

Silne techniczne bariery ekologiczne

 

III klasa i NON

 

Kanały i rowy

Do sieci wodnej Parku należą też kanały i rowy melioracyjne. Niektóre fragmenty Parku pokryte są gęstą siecią rowów melioracyjnych. Największy obszar poprzecinany rowami znajduje się w płd.-wsch. jego części, w pasie kilkukilometrowej szerokości na wschód od doliny Welu, na odcinku między jeziorem Zakrocz a wsią Podcibórz; ponadto – w okolicach jezior: Tarczyńskiego, Grądy i Gronowo. Fragment terenu pokrytego rowami (w rejonie wsi Murawki) planuje się objąć ochroną jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Ostoje Koszelewskie”.

 

Jeziora i stawy

Polodowcowe jeziora Parku są w większości typu rynnowego, wydłużone (przeważnie w kierunku NW-SE), wąskie, o stromych brzegach, znacznych głębokościach i niewyrównanym dnie. Układają się one w ciągi połączone ciekami: najdłuższy ciąg stanowi rzeka Wel łącząca dziesięć jezior, w tym większość dużych jezior w Parku. Trzynaście największych jezior, o powierzchni co najmniej 6 ha, zajmuje łączną powierzchnię ok. 877 ha, co stanowi ok. 4,3% powierzchni Parku. Największymi jeziorami (o powierzchni co najmniej 5 ha) są:

·         Rumian, położone w północno-wschodniej części Parku, wydłużone (NW-SE), otoczone w większości przez tereny nieleśne (np. użytki rolne, przysiółki); występuje tu strefowy układ roślinności szuwarowej i wodnej; powierzchnia 298,04 ha, maks. głębokość 14,4 m, śr. głębokość 6,5 m, objętość 19 954,8 tys. m³, linia brzegowa 13 300 m; eutroficzne z zakwitami glonów; leszczowe.

·         Tarczyńskie, położone w środkowo-północnej części Parku, wydłużone (NW-SE), z wyraźnym półwyspem w północnej części, otoczone od zachodu terenem leśnym rezerwatu Ostrów Tarczyński, w pozostałej części - w przewadze terenem nieleśnym; występuje tu strefowy układ roślinności szuwarowej i wodnej; powierzchnia 163,80 ha, maks. głębokość 9,2 m, śr. głębokość 3,8 m, objętość 6 147,8 tys. m³, linia brzegowa 8 200 m; eutroficzne z zakwitami glonów; leszczowe.

·         Jezioro Lidzbarskie, położone w otulinie parku, silnie wydłużone (NE-SW); powierzchnia 130,35 głębokość średnia 10,1 m – max. 27,7 m.; długość 3,5 km, eutroficzne z zakwitami glonów; linowo-leszczowe.

·         Grądy, położone w środkowo-północnej części Parku, szczególnie długie i wąskie, z zalesionymi fragmentami brzegów (od wsch. rezerwat „Ostrów Tarczyński”); występuje tu strefowy układ roślinności szuwarowej i wodnej; powierzchnia 112,77 ha, maks. głębokość 9,1 m, śr. głębokość 4,7 m, objętość 5 273,7 tys. m³, linia brzegowa 11 300 m; eutroficzne z zakwitami glonów; leszczowe.

·         Zarybinek, położone w północno-zachodniej części Parku, o kształcie zbliżonym do owalnego, otoczone terenami nieleśnymi (oddalone o ok. 0,5 km od miejscowości gminnej Rybno); występuje tu strefowy układ roślinności szuwarowej i wodnej, na dnie roślinność rozwinięta; powierzchnia 73,80 ha, maks. głębokość 7,1 m, śr. głębokość 2,4 m, objętość 1 755,2 tys. m³,linia brzegowa 3 500 m; eutroficzne z zakwitami glonów; linowo-szczupakowe.

·         Kiełpińskie, położone w płn.-zach. części Parku, wąskie i wydłużone w kierunku południkowym, z niewielką zatoką po zachodniej stronie, otoczone lasem; powierzchnia 80,00 ha; maks. głębokość 12,9 m, śr. głębokość 6,1 m; objętość 33 706,4 tys. m³.

·         Jeleń, położone w środkowej części Parku, wydłużone w kierunku równoleżnikowym, otoczone terenami nieleśnymi (od zachodu rezerwat „Bagno Koziana”, od wschodu miejscowości Wąpiersk i Jeleń); rozwinięta roślinność podwodna; powierzchnia 39,59 ha, maks. głębokość 1,6 m, śr. głębokość 1,3 m, objętość 422,4 tys. m³, linia brzegowa 3 200 m; linowo-szczupakowe.

·         Gronowskie, położone w północnej części Parku, wydłużone (NW-SE), z brzegami fragmentarycznie zalesionymi, w znacznej części podmokłymi, porośniętymi roślinnością szuwarową, o dnie mulistym z rozwiniętą roślinnością podwodną, znaczna miąższość osadów dennych; powierzchnia 21,80 ha, śr. głębokość 0,8 m, objętość 239,8 tys. m³, linia brzegowa 2 640 m; mezotroficzne; linowo-szczupakowe.

·         Zakrocz, położone w środkowo-wschodniej części Parku, o kształcie zbliżonym do owalnego, o brzegach przeważnie zalesionych; rozwinięta roślinność podwodna; powierzchnia 17,18 ha; eutroficzne; linowo-szczupakowe.

·         Neliwa, położone w północno-wschodniej części Parku, wydłużone (NW-SE), otoczone od zachodu i południowego-zachodu lasem, projektowane objęcie jeziora ochroną rezerwatową; brzegi bagienne, porośnięte roślinnością szuwarową, dno muliste, znaczna miąższość osadów dennych; powierzchnia 14,9 ha, maks. głębokość 1,5 m, śr. głębokość 0,8 m, objętość 119,0 tys. m³; mezotroficzne; karasiowe.

·         Olga, położone w północno-zachodniej części Parku, o kształcie zbliżonym do okrągłego z niewielką zatoką, brzegi porośnięte roślinnością szuwarową, dno muliste, znaczna miąższość osadów dennych; powierzchnia 10,27 ha; płytkie i zarastające.

·         Rybno, położone w obrębie miejscowości gminnej Rybno, wydłużone (NW-SE), z rozwiniętą roślinnością szuwarową na brzegach, powierzchnia 8,98 ha, maks. głebokość 2,5 m, śr. głębokość 1 m, objętość 74,4 tys. m³; mezotroficzne; karasiowe.

·         Lesiak, położone w północno-wschodniej części Parku, nieznacznie wydłużone (NE-SW), od S brzeg z fragmentem lasu, otoczone terenem przeważnie nieleśnym; dno muliste, zarastające, powierzchnia 6,20 ha, maks. głębokość 1,5 m, śr. głębokość 0,6 m, objętość 37,0 tys. m³.

·         Grabacz, zbiornik na rzece Wel, położony we wschodniej części Parku, o kształcie nieregularnym; powierzchnia 6 ha.

·         Nowe Grodziczno (Kielerowo), położone w północno-zachodniej części Parku, wydłużone (NE-SW), od strony wschodniej przylega do niego teren podmokły z dwoma niewielkimi zbiornikami, który stanowił prawdopodobnie kiedyś część jeziora, cały kompleks otoczony od wschodu i południowego wschodu terenem leśnym.

Mniejszymi powierzchniowo akwenami są: Jez. Okuminek, niewielkie jezioro wytopiskowe, częściowo zarosłe, o powierzchni kilkuhektarowej, położone na zachód od Jez. Kiełpińskiego oraz zbiornik wodny wraz z torfowiskiem przejściowym w kompleksie Las Nadwelski.

Na obszarach wysoczyznowych, najczęściej w zagłębieniach bezodpływowych, spotyka się również jeziora wytopiskowe – „oczka”. Mają one na ogół regularne kształty, są płytkie, zarastające i niewielkich rozmiarów – do ok. 6 ha. Największe ich nagromadzenie znajduje się w okolicach wsi Jeleń oraz na torfowiskach w okolicy Wąpierska. Projektowane jest objęcie części z nich ochroną rezerwatową – jako rezerwat „Bagna Jeleńskie” oraz użytek ekologiczny „Torfowisko Wąpiersk II”. Są to zbiorniki dystroficzne, przechodzące w stadium trzęsawisk (zarastające „kożuchem” roślinności – płem). Nieliczne, małe zbiorniki dystroficzne spotyka się też w innych częściach Parku, np. na wschód od rezerwatu „Piekiełko”. W dolinie rzeki Wel licznie występują niewielkie powierzchniowo starorzecza.

Tereny WPK obfitują w sztuczne zbiorniki wodne – stawy rybne i doły potorfowe. Największy kompleks stawów rybnych znajduje się w okolicy Koszelew, w rejonie wsi Grabacz i w dolinie rzeki Murawki (łącznie ok. 50 ha). Na wschód od jeziora Zarybinek istnieje zespół kilku stawów rybnych założonych w dawnych wyrobiskach kredy jeziornej. Stawy rybne występują też na terenie niektórych wsi, np. Jeleń. W stawach w okolicach Koszelew prowadzone są gospodarstwa pstrągowe (pstrąg tęczowy Oncorhychus mykiss – gatunek obcy jako obsada główna) i karpiowe (z karpiem Cyprinus carpio – jako obsadą główną). Stosuje się tam intensywne metody hodowli oparte na sztucznym pokarmie, a odpływy ze stawów zasilają rzekę Wel. Jak dotąd intensywna hodowla ryb na terenie Parku prowadzona w rejonie Koszelew (dopływ biogenów) wpływa tylko w nieznacznym stopniu na zmiany jakości wód rzeki Wel. Warto jednak będzie podjąć kontrolę wpływu gospodarki rybackiej na stan jakości wód rzeki.

Liczne doły potorfowe, w różnych stadiach zarastania, różnych wielkości i kształtów, występują w kompleksie przekształconych torfowisk niskich na południowy wschód od Koszelewek. Doły potorfowe WPK stanowią obecnie siedliska cennej flory i fauny. Niewielką część z nich planuje się włączyć do projektowanego zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Ostoje Koszelewskie”. Kilka wyrobisk potorfowych znajduje się również w rezerwacie „Bagno Koziana”.

Spośród jezior Parku badaniami stanu czystości wód, prowadzonymi przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska (Ciechanów, Olsztyn) w latach 1989-1998, objęte były jeziora: Tarczyńskie, Rumian, Jeleń, Grądy, Gronowskie, Neliwa, Zakrocz, Zarybinek, Kiełpińskie i Rybno. Większe jeziora WPK: Rumian, Zarybinek, Tarczyńskie, Grądy, Zakrocz i Lidzbarskie są jeziorami przepływowymi, połączonymi biegiem rzeki Wel. Ogólnie, jak wynika z dotychczasowych badań, wszystkie większe jeziora WPK wykazują dość znaczne zanieczyszczenie wód, badane wskaźniki kwalifikują je przeważnie do III klasy czystości. Odporność wód na degradację była niska (III kategoria). Zanieczyszczenie powodują spływy z okolicznych gruntów ornych, wody pochłodnicze i ścieki technologiczne z gorzelni, odprowadzane do rzeki Wel. Charakterystyka zanieczyszczenia wskazuje, że pochodzą głównie ze spływów z pól (podwyższone zawartości fosforanów, soli amonowych), w mniejszym stopniu z braku sanitacji obszaru, gdyż na ogół, wskaźnik miana Coli typu kałowego kwalifikuje je do I klasy czystości. Sytuacja ta może jednak ulec zmianie o ile zwiększy się niekontrolowana presja zabudowy letniskowej nad jeziorami przede wszystkim: Kiełpińskim, Grądy, Tarczyńskim, Rumian i Lidzbarskim.

Wody Jez. Tarczyńskiego (1998) zakwalifikowano do III klasy czystości. Cechowała je wysoka zawartość podstawowych soli mineralnych i podwyższona zawartość związków organicznych latem. Stężenie fosforu ogólnego wynosiło 0,16 – 0,17 mg P/l (latem), azotu ogólnego 1,9 – 2,45 mg N/l. Zawartość chlorofilu „a” wynosiła latem do 90 mg/m3, a widzialność krążka Secchiego - średnio ok. 1 m. Słabo natlenione wody naddenne wykazały ponadnormatywne stężenia fosforanów. Miano Coli typu kałowego kwalifikowało wody jeziora do I klasy czystości. W okresie wiosennym wody zbiornika były dobrze natlenione.

Odporność wód Jez. Tarczyńskiego na degradację była niska (III kategoria). Niekorzystny wpływ na ich stan mają wody rzeki Wel, do której 7 km powyżej odprowadzane są wody pochłodnicze z gorzelni.

Wody Jez. Rumian zakwalifikowano do III klasy czystości (1997). Cechowała je wysoka zawartość podstawowych soli mineralnych, a w okresie letnim – podwyższona zawartość substancji organicznych. Stężenie fosforu ogólnego wynosiło 0,1 – 0,3 mg P/l (latem), azotu ogólnego 1,3 – 5,0 mg N/l. Zawartość chlorofilu „a” zmieniała się w granicach 29-68 mg/m3, a widzialność krążka Secchiego wynosiła do 0,6-0,7 m latem. Na powierzchni obserwowano przesycenie tlenem, natomiast wody naddenne były odtlenione i obfitowały w związki fosforu i sole amonowe. Miano Coli typu kałowego kwalifikowało wody jeziora do I klasy czystości. W okresie wiosennym wody zbiornika były wymieszane i dobrze natlenione.

Jakość wód pozostałych jezior objętych monitoringiem:

·         Jeleń (1996) – III klasa czystości wód, podatność na degradację bardzo duża – poza kategorią,

·         Grądy (1996) – III klasa czystości wód, podatność na degradację bardzo duża – poza kategorią,

·         Gronowskie (1996) – II klasa czystości wód, podatność na degradację bardzo duża – poza kategorią,

·         Neliwa (1995) – II klasa czystości wód, podatność na degradację bardzo duża – poza kategorią,

·         Zakrocz (1995) – III klasa czystości wód, podatność na degradację bardzo duża – poza kategorią, występowanie punktowych źródeł zanieczyszczeń odprowadzających ścieki do dopływu jeziora,

·         Zarybinek (1994) – III klasa czystości wód, podatność na degradację bardzo duża – poza kategorią,

·         Kiełpińskie (1993) – II klasa czystości wód, II klasa podatności wód na degradację,

·         Rybno (1989) – III klasa czystości wód, podatność na degradację bardzo duża – poza kategorią.

W następnych latach jeziora na obszarze Parku nie były objęte badaniami monitoringowymi wód [Raporty o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w roku 2000 i 2001, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Olsztyn 2001, 2002].

 

Źródła

Na terenie Parku występują liczne drobne źródła i obszary źródliskowe. Największe ich skupiska znajdują się w okolicach jez. Kiełpińskiego, Tarczyńskiego, w pobliżu jez. Olga i w okolicy Trzcina, wzdłuż rzeki Wel (uroczysko Piekiełko) oraz wokół jeziora Lidzbarskiego (częściowo już poza Parkiem). W celu zdobycia dokładnej orientacji o zasobach źródeł na terenie WPK niezbędne jest przeprowadzenie dokładnej inwentaryzacji stanowisk źródliskowych na terenie Parku.

 

 

1.1.4. Klimat

Park położony jest w obrębie Mazursko-Białostockiego Regionu Klimatycznego (wg regionalizacji Wiszniewskiego i Chechłowskiego, za: Kondracki 1989). Klimat Parku ma cechy pośrednie pomiędzy klimatem atlantyckim, a kontynentalnym, z przewagą cech tego pierwszego. Na obszarze WPK dominują wiatry z sektora zachodniego, najczęściej z kierunku południowo-zachodniego. Zdecydowanie przeważające na terenie Parku wiatry zachodnie przez około 300 dni w roku powodują napływ wilgotnego powietrza polarno-morskiego. Konsekwencją tej sytuacji są w okresie wiosny i lata – ochłodzenia i burze, zaś jesienią i zimą – zamglenia i odwilże. Najniższą frekwencję wykazują wiatry wiejące z sektora północnego. Najsilniejsze wiatry, często porywiste, występują późną jesienią i wczesną wiosną. Średnia prędkość wiatrów waha się od 4,0 m/s przy kierunku południowo-zachodnim do 3,1 m/s przy kierunkach z sektora północnego. 

Ze względu na znaczne wyniesienie na poziom morza teren Parku jest lokalnym „biegunem zimna”, a jego klimat jest dość surowy. W stosunku do otaczających terenów występuje tu większe średnie zachmurzenie, większa liczba opadów, większa roczna amplituda temperatur oraz niższe średnie temperatury miesięcy jesiennych i zimowych. Średnia roczna temperatura powietrza na terenie Parku wynosi blisko 7ºC, przy czym najzimniejszym miesiącem jest styczeń (średnia temperatura – 4ºC), a najcieplejszym – lipiec (średnia temperatura 17,4ºC).

Długość okresu wegetacyjnego wynosi 205 dni, a najdłuższą porą roku jest zima, trwając przeciętnie 104 dni. Okres bezprzymrozkowy trwa zaledwie 5 miesięcy. Pierwsze przymrozki pojawiają się przeciętnie 9 września, a ostatnie – 9 maja. Średnia długość zalegania pokrywy śnieżnej wynosi 65 dni. Grubość pokrywy śnieżnej waha się średnio od 10 do 14 cm; szata śnieżna pojawia się ok. 1-5 grudnia a zanika ok. 22 lutego.

Rozkład średnich miesięcznych temperatur przedstawia się następująco (okres 1951-80 r.; wg „Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Lidzbark” 1993 oraz gminy Rybno 1993 r.):

I     -

- 4,0ºC

VII  -

17,4ºC

II    -

- 3,4ºC

VIII -

16,7ºC

III   -

0,4ºC

IX    -

12,4ºC

IV   -

6,5ºC

X     -

7,8ºC

V    -

12,2ºC

XI    -

2,6ºC

VI   -

16,4ºC

XII   -

-1,5ºC

Średnia roczna ilość opadów waha się wokół wartości 650 mm (od 577 do 747 mm – posterunki w Kostkowie, Lidzbarku i Grodzicznie). Średnia ilość opadów na obszarze WPK jest większa niż średnia dla woj. warmińsko-mazurskiego, wynosząca 580,0 mm. Zdecydowanie przeważają dni pochmurne, których jest w ciągu roku średnio 154, podczas gdy średnia liczba dni pogodnych wynosi zaledwie 32.

Średnia wilgotność powietrza wynosi 80%; najniższa jest w maju (68%) a najwyższa w listopadzie i grudniu (do 90%).

 

 

1.1.5. Gleby

Zróżnicowana młodoglacjalna rzeźba terenu i złożona struktura litologiczna wierzchnich warstw podłoża zadecydowała o różnorodności środowiska glebowego oraz warunków siedliskowych.

Pokrywa glebowa WPK odznacza się dominacją gleb autogenicznych, które pokrywają prawie 75% terenu. Związane są one z wyniesieniami lokalnej rzeźby. Wśród występujących w Parku typów genetycznych gleb największe powierzchnie zajmują gleby brunatnoziemne i bielicoziemne. Żyzne gleby brunatnoziemne, w tym gleby brunatne i płowe, związane są z utworami morenowymi i wykształciły się pod wielogatunkowymi lasami liściastymi. Występują one na większych powierzchniach i bardziej powszechnie w północno-wschodniej i północno-zachodniej części Parku. Obecnie są to z reguły gleby użytków rolnych. Uboższe gleby bielicoziemne, w tym gleby rdzawe i bielicowe, wykształciły się natomiast na piaskach luźnych i słabo-gliniastych, głównie na obszarach równin sandrowych, pod działaniem pokrywy roślinnej borów i lasów mieszanych. Gleby rdzawe stanowią prawie 50% całości gleb Parku, przy czym połowa z nich jest użytkowana rolniczo, a pozostała część porośnięta jest lasami. Stosunkowo największe powierzchnie gleb bielicowych spotyka się w okolicy Koszelewek i Murawek we wschodniej części Parku. Pokrywają je obecnie bory świeże i mieszane, a także murawy.

W obniżeniach terenu wykształciły się gleby semihydrogeniczne (czarne ziemie i gleby gruntowo-glejowe) oraz gleby hydrogeniczne (torfowe, torfowo-murszowe, torfowo-mułowe i murszaste). Największe powierzchnie zajmują tu obecnie gleby torfowo-murszowe powstałe wskutek odwodnienia gleb torfowych dawnych niskich torfowisk. Występują one w dawnych misach pojeziornych i w dolinach rzek, na podłożu zbudowanym z gytii. Na tych glebach rozpościerają się obecnie łąki i pastwiska, których największe powierzchnie spotyka się w okolicach Koszelewek, Murawek, Bladowa i Grądów. Gleby torfowisk niskich powstały w wyniku nagromadzenia się wód powierzchniowych pod wpływem zalegających płytko wód gruntowych w dolinach rzecznych. Częściowo porośnięte są one przez łęgi zastoiskowe – np. w dolinie rzeki Wel, ale ich główny sposób użytkowania stanowią obecnie łąki.

W punktowej ocenie przydatności terenu do produkcji rolniczej (zgodnie z metodą wskaźnikową T. Witka) na obszarze WPK nie występują korzystne warunki dla takiej produkcji. Ponad 70% gleb wykazuje niski odczyn oraz małe zawartości przyswajalnych składników: fosforu, potasu i magnezu. Duża część gleb jest podatna na degradację, w tym szczególnie lekkie gleby w okolicy Grodziczna (płn.-zach. część WPK).

Gleby użytkowane rolniczo na obszarze WPK zakwalifikowano do IV i V klas bonitacji; zajmują one odpowiednio około 50% i 30% powierzchni Parku. W aspekcie przydatności rolniczej – dominują gleby kompleksów żytniego słabego i żytniego dobrego. Natomiast gleby kompleksu pszennego dobrego i pszennego wadliwego skupione są w środkowej, południowo-wschodniej i północno wschodniej części Parku, w okolicach wsi Wery, Nowa Wieś, Wlewsk, Straszewy i Grodziczno.

Dość duże powierzchnie gleb WPK zagrożone są erozją wodną. Strefa dużego i średniego zagrożenia erozyjnego gleb ciągnie się wzdłuż doliny Welu i wzdłuż rynien polodowcowych okolic Mroczna, Kowalik, w rejonie Lorek, Trzcina i Rynku. Lokalne zagrożenie gleb erozją wąwozową związaną z dużym nachyleniem stoków sięga, na przykład, we wsi Mroczno – 17,5%,  a we wsi Rynek – 4,8% powierzchni glebowej.

 

1.2. Ekosystemy leśne

 

1.2.1. Stan i diagnoza ekosystemów leśnych

Lasy jako klimaksowa formacja przyrodnicza należą do najbardziej naturalnych elementów środowiska przyrodniczego WPK i pokrywają 39% jego powierzchni. Lasy WPK należą terytorialnie i administracyjnie do Nadleśnictwa Lidzbark w dwóch obrębach: Kostkowo i Lidzbark. Wg danych Nadleśnictwa Lidzbark, lasy państwowe WPK obejmują 6600,24 ha. Lasy WPK zlokalizowane są w następujących częściach obrębów Nadl. Lidzbark:

Obręb Kostkowo w oddz. 11-15A, 32, 37, 57-147, 153-185, 240-241, 257-264, 275-288 o łącznej powierzchni 3958,85 ha

Obręb Lidzbark w oddz. 1-46, 48-87, 150-170, 176 o łącznej powierzchni 2641,39 ha.

Lasy WPK nie stanowiące własności Skarbu Państwa zajmują powierzchnię około 1300 ha. Lasy prywatne pozostają pod nadzorem Nadleśniczego Nadl. Lidzbark. Zgodnie z informacjami z Nadl. Lidzbark, własność lasów prywatnych jest bardzo rozdrobniona, przeciętna powierzchnia działki waha się od 0,5 do 1 ha. To rozdrobnienie prywatnych lasów jest bardzo niekorzystne z punktu widzenia ich ochrony, gdyż narażone są one bardziej na antropopresję (użytkowanie główne i uboczne, zaśmiecanie, pożary).

Charakterystykę lasów oparto przede wszystkim na wynikach inwentaryzacji urządzeniowo-leśnej zawartych w operacie „Ochrony przyrody i wartości kulturowych” oraz w „Planie Urządzania Lasu” sporządzonego dla Nadleśnictwa Lidzbark oraz na publikowanych i niepublikowanych pracach naukowców z UMK Toruń wykonanych na terenie Nadl. Lidzbark. [Nadl. Lidzbark. Opisanie Ogólne 1999 – 2008, BULiGL Olsztyn 1999].

 

Tab. 1.2.1. Powierzchnia leśna obrębów Lidzbark i Kostkowo w WPK [BULiGL Olsztyn, 1999]

Powierzchnia obrębów [ha]

Powierzchnia w granicach Parku [ha]

Powierzchnia poza granicami Parku [ha]

15 966,88

6600,24

9366,64

100, 0%

41,34

58,66

 

Lasy ochronne z rezerwatami zajmują: w obrębie Lidzbark – 692,01 ha, Kostkowo – 354,11 ha. W grupie tej znajdują się m.in. lasy gleboochronne, wodoochronne, nasienne oraz ostoje zwierzyny.

 

Tab. 1.2.2. Grupy funkcji lasu w obrębach Lidzbark i Kostkowo [BULiGL Olsztyn, 1999]

Grupa funkcji lasów

Powierzchnia [ha]

Lasy wodochronne

425,94

Lasy glebochronne

424,44

Lasy nasienne

70,65

Lasy rezerwatowe

176,63

Inne kategorie lasów ochronnych

125,09

Lasy gospodarcze

14 744,13

 

1.2.2. Ogólna charakterystyka typów siedliskowych lasu

Tereny Parku leżą na styku mezoregionów Garbu Lubawskiego i Równiny Urszulewskiej i mają silnie urozmaicony relief terenu. Zróżnicowanie siedlisk znajduje odzwierciedlenie w różnorodności szaty roślinnej. Występuje tu szczególnie bogaty zestaw zbiorowisk leśnych, od borów świeżych począwszy, poprzez bory i lasy mieszane, lasy liściaste do podmokłych olsów i łęgów. Szczególnie interesujące są strefy kontaktowe między terenami wyniesionymi i mokradłami.

Bardzo małe powierzchnie zajmują na omawianym terenie leśnym siedliska bagienne, związane z miejscami o wysokim poziomie wód gruntowych. Spotyka się tu jednak cały gradient żyzności tych siedlisk od boru bagiennego, poprzez bór mieszany bagienny, las mieszany bagienny do olsów typowego i jesionowego oraz łęgu.

Na omawianym obszarze zdecydowanie przeważają siedliska mezotroficzne. Przeważającą część leśnego obszaru WPK zajmują siedliska borów mieszanych świeżych, lasów mieszanych świeżych oraz borów świeżych. Stosunkowo niewielki jest udział borów i lasów wilgotnych i bagiennych.

Urządzanie leśne wykazało występowanie na terenie obrębów Kostkowo i Lidzbark w Nadleśnictwie Lidzbark następujących siedlisk (w procentach powierzchni leśnej): Bśw – 6,6%, Bw – 0,2%, Bb – 0,1%, BMśw – 56,2%, BMw – 0,9%, BMb – 0,1%, LMśw - 28,4%, LMw –0,4%, LMb – 0,3%, Lśw – 1,7%, Lw – 0,2%, Ol i OlJ – 4,7%.

 

Tab. 1.2.3. Powierzchnia siedliskowych typów lasu w Nadleśnictwie Lidzbark obręby Kostkowo i Lidzbark (wg danych BULiGL Olsztyn)

Typ

siedliskowy lasu

Obręby

Razem

Kostkowo (1999)

Lidzbark (1999)

[ha]

[%]

[ha]

[%]

[ha]

[%]

Bśw

Bw

Bb

BMśw

BMw

BMb

LMśw

LMw

LMb

Lśw

Lw

Ol

OlJ

675,98

30,04

7,17

5992,60

97,97

-

1925,99

22,41

48,41

27,29

11,94

439,80

31,26

7,3

0,3

0,1

64,4

1,1

-

20,7

0,2

0,5

0,3

0,1

4,7

0,3

377,42

6,80

10,90

2982,78

49,19

11,09

2615,03

44,37

5,37

247,79

20,85

254,22

30,21

5,7

0,1

0,2

44,8

0,7

0,2

39,3

0,7

0,1

3,7

0,3

3,8

0,4

1053,4

36,84

18,07

8975,38

147,16

11,09

4541,02

66,78

53,78

275,08

32,79

694,02

61,47

6,6

0,2

0,1

56,2

0,9

0,1

28,4

0,4

0,3

1,7

0,2

4,3

0,4

Razem

9310,86

100,0

6656,02

100,0

15966,88

100,0

 

1.2.3. Charakterystyka struktury wiekowej i gatunkowej drzewostanów           

Lasy opracowywanego terenu podlegały w swej historii różnym formom antropopresji. Obecny stan fitocenoz leśnych jest wyrazem nie tylko właściwości środowiska przyrodniczego tego obszaru, ale również trwającej od wielu stuleci gospodarki człowieka. Jeśli idzie o grupę głównych gatunków lasotwórczych, to lasy WPK leżą poza zasięgiem świerka, a na granicy zasięgów jaworu i buka. Drzewostany Nadleśnictwa pochodzą głównie z zalesień i odnowień sztucznych (97,01% drzewostanów), przy zastosowaniu głównie sosny i,w mniejszym zakresie, świerka. Z odnowień naturalnych pochodzi tylko 2,47 %, a 0,08 % lasów to drzewostany odroślowe. Średni wiek drzewostanów wynosi około 50-60 lat [Operat – Ochrona przyrody i wartości kulturowych Nadl. Lidzbark 1996-2006]. Na terenie WPK, zgodnie z tym, co stwierdzono w badanych obrębach Nadleśnictwa Lidzbark, przeważają lasy jedno- i dwugatunkowe. Uboga jest struktura pionowa warstwy drzew. Na terenie Parku zdecydowanie dominują powierzchniowo drzewostany jednopiętrowe. Na drzewostany jednopiętrowe przypada w obrębie Lidzbark 97,26 % powierzchni leśnej, a w obrębie Kostkowo 99,37 % leśnego areału. Lasy WPK cechują się występowaniem znacznych powierzchni drzewostanów młodszych klas wieku. Największą powierzchnię zajmują drzewostany w przedziale wieku 40-80 lat. Większe powierzchnie drzewostanów powyżej 80 lat spotykamy głównie w obrębie Lidzbark. Drzewostany pochodzą głównie z odnowień sztucznych głównie z zastosowaniem iglastych, a przede wszystkim, sosny zwyczajnej.

 

Tab. 1.2.4. Powierzchnia drzewostanów [ha] w Nadl. Lidzbark: obręby Kostkowo i Lidzbark wg wieku i bogactwa gatunkowego (wg danych BULiGL Olsztyn)

Drzewostany

Obręb

< 40 lat

40-80 lat

> 80 lat

Ogółem [ha]

Ogółem [%]

Jednogatunkowe

Kostkowo

Lidzbark

1903,84

284,06

1936,17

1178,71

70,65

415,52

4600,66

1878,29

50,11

28,35

Dwugatunkowe

Kostkowo

Lidzbark

1285,95

536,59

709,41

1019,16

389,31

557,58

2384,67

2113,33

25,97

31,90

Trzygatunkowe

Kostkowo

Lidzbark

811,88

562,26

394,14

500,53

182,71

481,57

1388,73

1544,31

15,13

23,31

Cztery- i więcej gatunkowe

Kostkowo

Lidzbark

565,14

653,71

144,22

248,46

97,71

186,91

807,07

1089,08

8,79

16,44

 

Tab. 1.2.5. Powierzchnia leśna w % dla Nadl. Lidzbark i rezerwatów wg panujących gatunków drzew

Gatunek

Sosna

Dąb

Brzoza

Olsza

Osika

Nadleśnictwo % pow.

91,5

1,1

3,8

3,3

0,3

Rezerwaty % pow.

67,5

3,6

11,2

16,9

0,8

 

Lasy uległy wprawdzie przekształceniom antropogenicznym, głównie monotypizacji wskutek gospodarczego protegowania sosny, lecz na terenie Parku zachowały się niewielkie powierzchnie lasów liściastych i borów mieszanych w stanie zbliżonym do naturalnego. Łączna powierzchnia lasów o charakterze zbliżonym do naturalnego w Nadleśnictwie wynosi 76,61 ha, z tego w WPK występuje tylko około 20 ha [dane wg Operatu ochrony przyrody i wartości kulturowych Nadl. Lidzbark 1999].

Procentowy udział gatunków w drzewostanach WPK wynosi: sosna – 82,5 %, świerk – 2,94 %, buk – 0,07 %, dąb – 3,85 %, brzoza – 5,60 %, olsza – 4,05 %. Głównym gatunkiem lasotwórczym w WPK, na siedliskach borów świeżych i borów mieszanych świeżych, jest sosna zwyczajna. Towarzyszą jej brzoza brodawkowata, dąb szypułkowy, świerk, a miejscami modrzew. W lasach mieszanych i liściastych występują dęby szypułkowy i bezszypułkowy, grab zwyczajny, osika, lipa drobnolistna, klon, jesion i buk. Wśród gatunków obcego pochodzenia są takie, jak: sosna Banksa, sosna czarna, sosna smołowa, sosna wejmutka, daglezja, robinia akacjowa, dąb czerwony, klon jesionolistny, czeremcha amerykańska. Gatunki te, z wyjątkiem dębu czerwonego oraz sosny Banksa, które lokalnie mogą tworzyć drzewostan, występują przeważnie pojedynczo. Na lasowych siedliskach bagiennych i silnie wilgotnych dominuje olsza czarna. Jesion w lasach WPK występuje rzadko. Miejscami, sporadycznie rośnie olsza szara. Na siedliskach podmokłych częsta jest brzoza omszona.

 

Tab. 1.2.6. Powierzchnia leśna i wiek drzewostanów wg gatunków panujących (dane BULiGL Olsztyn)

Obręb

Gatunek panujący

Powierzchnia gatunku

Udział %

Przeciętny wiek [lat]

Wiek rębności

Kostkowo

Sosna

Modrzew

Świerk

Jodła

7901,55

35,19

201,27

2,14

89,2

0,1

1,5

50

14

37

15

120

120

100

 

 

Razem iglaste

8140,15

87,5

49

-

 

Buk

Dąb

Klon

Jesion

Grab

Brzoza

Olcha

Olcha szara

Osika

Lipa

12,34

220,31

1,59

7,75

10,54

506,97

394,41

4,88

10,64

1,28

 

0,1

2,4

0,0

0,0

0,1

5,4

4,2

0,1

0,1

0,0

88

57

55

51

67

43

41

22

45

82

100

140

80

140

80

80

80

40

50

80

 

Razem liściaste

1170,71

12,5

46

-

Lidzbark

Sosna

Modrzew

Świerk

5239,12

7,83

211,52

78,7

0,1

3,2

60

16

53

120

120

100

 

Razem iglaste

5458,47

84,6

60

-

 

Buk

Dąb

Klon

Jesion

Grab

Brzoza

Olcha

Olcha szara

Osika

Lipa

7,12

384,36

1,99

5,97

59,22

420,18

312,18

1,39

1,91

3,23

0,1

5,8

0,0

0,1

0,9

6,3

4,7

0,0

0,0

0,1

61

62

65

40

80

58

50

35

29

75

100

140

80

140

80

80

80

40

50

80

 

Razem liściaste

1197,55

18,0

58

-

 

Przeciętny wiek drzewostanów iglastych wynosi około 55 lat, a liściastych około 52 lata. Stan ten wynika z uwarunkowań historycznych – dawniej prowadzonej gospodarki leśnej. Należy przy tym uwzględnić, że drzewostany II i III klasy wieku stanowią w ogóle 50% powierzchni lasów Nadleśnictwa. W porównywanych obrębach Kostkowo i Lidzbark, większy powierzchniowo jest udział drzewostanów młodszych w obrębie Kostkowo.

Najstarsze drzewostany w WPK tworzą, na niewielkich powierzchniach, takie gatunki, jak buk (obręb Kostkowo) i grab (obręb Lidzbark).

 

 

1.2.4. Ocena zgodności składów gatunkowych drzewostanów z siedliskiem

W ocenie urządzania lasu [PUL 2002], stopień zgodności składu gatunkowego warstwy drzew z siedliskiem został określony w 3 stopniowej skali:

Stopień 1 – skład gatunkowy jest zgodny z siedliskiem

Stopień 2 – skład gatunkowy jest częściowo zgodny z siedliskiem

Stopień 3 – skład gatunkowy jest niezgodny z siedliskiem

 

Tab. 1.2.7. Powierzchnia drzewostanów wg zgodności składu gatunkowego z siedliskiem dla typów siedliskowych lasu

Typ siedliskowy lasu

Stopień zgodności

Powierzchnia [ha]

 

 

Kostkowo

Lidzbark

Bśw

1

2

3

434,05

24,56

-

368,76

3,42

0,59

Bw

1

2

3

933

6,28

14,43

-

5,49

1,31

Bb

1

2

3

-

1,45

0,53

-

5,16

5,74

BMśw

1

2

3

331,88

5310,40

251,35

267,0

2489,97

211,30

BMw

1

2

3

18,36

36,40

42,21

5,77

21,21

22,21

BMb

1

2

3

-

0,54

5,09

5,46

LMśw

1

2

3

368,11

1187,44

353,86

881,01

1308,63

417,51

LMw

1

2

3

-

0,50

21,91

3,08

2,06

39,23

LMb

1

2

3

18,36

27,46

2,65

5,37

-

-

Lśw

1

2

3

6,48

13,12

7,69

94,03

84,44

66,26

Lw

1

2

3

-

-

11,94

-

-

20,85

Ol

1

2

3

329,09

64,86

41,67

231,25

21,19

8,87

 

OlJ

1

2

3

1,95

2,97

26,38

2,59

1,35

26,27

Prace urządzeniowe wykazały, że drzewostany w badanych obrębach Nadl. Lidzbark wykazują częściową zgodność na większości siedlisk, z tym, że największe powierzchnie niezgodne z siedliskiem dotyczą siedlisk BMśw i LMśw. Historycznie, od około 200 lat dochodziło do obniżania jakości siedlisk leśnych, wskutek dawnych wylesień i rolniczej degradacji gleb, a następnie wieloletniej gospodarki protegującej sosnę. Jednak, by prawidłowo ustalić stopień zgodności aktualnych zbiorowisk leśnych z potencjałem siedlisk potrzebne są bardziej szczegółowe badania geobotaniczne, bez dokładniejszych prac glebowo-siedliskowych i rozpoznania warunków biotopu [Zarządzenie Nr 11a Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 11 maja 1999 r.] nie można dokładnie ocenić stopnia niezgodności z siedliskiem. Na terenie WPK duże powierzchnie zajmują młodociane postacie lasów. Na mapie oznaczono je jako młodniki, nasadzenia i stadia rozwojowe roślinności leśnej (do 40 lat). Są to zbiorowiska powstałe w wyniku zalesień oraz fitocenozy spontanicznie rozwijające się w procesie sukcesji regeneracyjnej na porzuconych łąkach i gruntach porolnych.

 

1.2.5. Ocena stanu zdrowotnego lasów

Na obszarach leśnych WPK główne zagrożenia związane z gospodarką człowieka to wprowadzanie drzew obcych siedliskowo, stosowanie zrębów zupełnych, protegowanie sosny, usuwanie wszystkich martwych drzew i grabienie ściółki, a także zabudowa rekreacyjno-sportowa terenów leśnych oraz zmiany stosunków wodnych, w tym: osuszanie w wyniku melioracji, pozyskiwanie torfu, obniżanie poziomu wód gruntowych i regulacja cieków. Szczególnie nasilona presja ma miejsce w lasach prywatnych, które są rozdrobnione i bardziej podatne ma negatywne wpływy zewnętrzne: zagrożenia pożarowe, penetracja rekreacyjna, nadmierne użytkowanie. W tych warunkach ocena stanu zdrowotnego lasów WPK wynika z określenia ich podatności na zagrożenia biotyczne (szkodliwe owady i grzyby pasożytnicze), abiotyczne (niesprzyjające czynniki klimatyczne i edaficzne) i antropogeniczne (zanieczyszczenia powietrza, wód i gleb, odpady, pożary, nadmierna penetracja lasu, niewłaściwa gospodarka leśna). Zgodnie z oceną stanu lasów wykonaną dla Nadl. Lidzbark stan sanitarny lasów w WPK określono jako ogólnie dobry [Elaborat dla Nadl. Lidzbark. Opisanie Ogólne 1999 – 2008, BULiGL Olsztyn 1999]. W skali kraju lasy Nadl. Lidzbark zaliczane są do pośredniej strefy zagrożeń biotycznych, w której możliwe są okresowe wzrosty aktywności patogenów i owadów szkodliwych, ostatnio na terenach WPK notowane w latach 1992-1994. Szczególnie mało odporne na grzyby patogeniczne są drzewostany na gruntach porolnych.

Wśród grzybów problemy wagi gospodarczej stwarzała huba korzeniowa wyrządzając szkody w drzewostanach na gruntach porolnych, które stanowią 58% powierzchni leśnej całego Nadleśnictwa. Inne grzyby mające obok huby znaczenie gospodarcze to szkodniki szkółek, gdzie stwierdzono występowanie mączniaka dębowego, opadziny modrzewiowej i pasożytniczej zgorzeli siewek. W drzewostanach WPK stwierdzono również szkody spowodowane przez takie czynniki patogeniczne jak: choroba naczyniowa dębów i buków, zgorzelina topolowa, opieńka miodowa (gat. zbiorowy), korzeniowiec wieloletni oraz grafioza wiązów.

Szkody od zwierzyny, głównie w uprawach, w postaci zgryzania, a w młodnikach w postaci spałowania zostały ograniczone na terenie całego Nadleśnictwa. Uprawy, szczególnie dębowe i świerkowe zabezpiecza się przez grodzenie, preparatami odstraszającymi lub stosując pakułowanie. Stąd ważnym problemem jest utrzymywanie właściwego poziomu liczebnego zwierzyny – gospodarczo znośnego dla drzewostanów. Według danych zawartych w Operacie ochrony przyrody i wartości kulturowych Nadl. Lidzbark [1999], znaczne zmniejszenie rozmiaru szkód od zwierzyny można uzyskać poprzez zwiększenie pozyskania drewna z czyszczeń i trzebieży w okresie od grudnia do marca.

Wśród czynników klimatycznych, które mają ujemny wpływ na ekosystemy leśne - coraz częściej obserwuje się nagłe ochłodzenia w maju, w wyniku których porażeniu ulegają młode pączki i liście zwłaszcza dębu i jesionu. Poważnym problemem jest obniżanie się ilości średniorocznych opadów atmosferycznych przy jednoczesnym wzroście temperatury wiosna i latem, co może powodować osłabienie drzewostanów, w wyniku przesuszania siedlisk. Ogólnie obserwuje się obniżenie poziomu wód gruntowych na terenie lasów WPK i wysychanie gleb torfowych, jezior oraz innych zbiorników wodnych.

Lasy WPK zostały zakwalifikowane do grupy lasów znajdujących się w 0 strefie uszkodzeń  (tj. 0 strefie zagrożenia przemysłowego). Nieznaczny stopień uszkodzeń aparatu asymilacyjnego związany jest ze słabym oddziaływaniem zanieczyszczeń powietrza przenoszonych przez dominujące wiatry z kierunków zachodnich i południowo-zachodnich, przy braku większych lokalnych źródeł emisji. Prace związane z ustaleniem stref zagrożenia przemysłowego przeprowadzono w Nadl. Lidzbark w 1998 r. na 123 powierzchniach próbnych. W wyniku przeprowadzonej oceny nie stwierdzono ubytku aparatu asymilacyjnego, ani wyraźnych zahamowań przyrostu pędu wierzchołkowego pędów bocznych (podstawa do określenia wskaźnika uszkodzeń). Przeciętny wskaźnik uszkodzeń nie przekroczył 0,5, w związku, z czym lasy Nadleśnictwa Lidzbark zaliczono do 0 strefy zagrożenia przemysłowego.

Czynnikiem zagrażającym trwałości ekosystemów leśnych WPK, wiążącym się z przesuszaniem, penetracją ludzką i negatywnie wpływającym na cały ekosystem leśny, są pożary. Obszary leśne całego Nadleśnictwa Lidzbark, a więc i lasy WPK zaliczono do II stopnia zagrożenia pożarowego z uwagi na duży udział jednogatunkowych drzewostanów sosnowych, w tym młodników porastających siedliska borowe. Zagrożenie to wynika przede wszystkim z fragmentacji lasów WPK  i znacznej penetracji leśnych kompleksów przez miejscową ludność i turystów oraz z nieostrożnego obchodzenia się ogniem. Często dochodzi do umyślnych podpaleń, np. w związku z wypalaniem traw i paleniem ognisk w miejscach niedozwolonych. Zgodnie z opinią Nadleśnictwa Lidzbark, największe zagrożenie pożarowe powodują ludzie przebywający w lesie wiosną i latem oraz osoby wypalające łąki i pastwiska w okresie wiosennym i ścierniska w okresie letnim. Niezbędne jest tu nasilenie wielokierunkowych działań zmierzających do ograniczenia tych zjawisk (np. zwiększone patrole straży leśnej w sezonie wiosenno-letnim, programy edukacyjne w szkołach, opracowanie systemu działań monitoringu „wczesnego ostrzegania” przeciw pożarowego przy udziale powiatowej Komendy Policji). Niezbędne jest utrzymywanie w sprawności pasów przeciwpożarowych przy drogach publicznych i torach kolejowych oraz budowa wież obserwacji przeciwpożarowej.

Specjalnym problemem jest wywożenie odpadów do lasu, porzucanie odpadów wielkogabarytowych, incydentalne zaśmiecanie lasu oraz niszczenie runa leśnego przez różnego rodzaju turystów w związku z ich pobytem w lesie i biwakowaniem (pozostawianie odpadów, rozgrzebywanie ścioły). Powoduje to nie tylko wizualną degradację środowiska leśnego. Jest powodem zanieczyszczenia i degradacji gleb oraz źródłem zanieczyszczenia wód i może się stać źródłem rozprzestrzeniania się w lesie obcych gatunków inwazyjnych. Najbardziej narażone na te formy antropopresji są lasy w okolicy miast i wsi, a szczególnie w okolicy Lidzbarka, tereny leśne w okolicy jez. Kiełpińskiego, jez. Tarczyńskiego, jez. Lidzbarskiego, jez. Rumian i wzdłuż rzeki Wel. Odpady przywożone są najczęściej przez lokalnych mieszkańców, turystów, a często też przez firmy budowlane. Rozwiązanie problemu dzikich składowisk może nastąpić poprzez działania systemowe, na poziomie gminy, np. przyjęcie przez gminy uchwały o obowiązku podpisania przez mieszkańców umów na wywóz śmieci z firmami posiadającymi stosowne pozwolenie wydane przez daną gminę. Problemem, lokalnie, jest też wypas bydła w lesie prowadzący do degradacji runa i ścioły.

Coraz bardziej uciążliwą formą antropopresji staje się niekontrolowane wykorzystywanie ekosystemów leśnych w celach rekreacji, niezgodne z zasadami ich ochrony. Dzika zabudowa, wjazd samochodami na drogi zamknięte dla ruchu publicznego, ich rozjeżdżanie (na terenie całego WPK) stanowi zagrożenie dla trwałości siedlisk leśnych.

 

1.2.6. Typy ekosystemów leśnych

Na podstawie materiałów dokumentujących stan zbadania roślinności Welskiego Parku Krajobrazowego, w tym prac z zakresu siedliskoznawstwa leśnego, zestawiono typologiczne jednostki leśno-siedliskowe z odpowiadającymi im jednostkami fitosocjologicznymi na omawianym terenie. Typy siedliskowe lasu są jednostkami typologii gospodarczo-leśnej, którym można przyporządkować zbiorowiska leśne reprezentujące określone typy ekosystemów leśnych. Ta możliwość przyporządkowania pozwala na porównanie typów siedliskowych lasu ze zbiorowiskami roślinnymi przedstawionymi w ujęciu fitosocjologicznym. Zgodnie z przyjętymi w praktyce fitosocjologiczno-leśnej opracowaniami, do zidentyfikowanych na terenie WPK jednostek w klasyfikacji siedliskowo-leśnej przynależą następujące fitocenozy [por. Matuszkiewicz 2001, Sokołowski, Kliczkowska, Grzyb 1997].

 

Tab. 1.2.8. Zestawienie typów siedliskowych lasu z odpowiadającymi im jednostkami fitosocjologicznymi

Jednostka typologii siedliskowo-leśnej

Jednostka fitosocjologiczna

Bór świeży (Bśw)

Leucobryo-Pinetum

Peucedano-Pinetum

Bór wilgotny (Bw)

Molinio-Pinetum

Bór bagienny (Bb)

Ledo – Sphagnetum

Vaccinio uliginosi-Pinetum

Bór mieszany świeży (BMśw)

Querco roboris-Pinetum typicum Sambuco racemosi-Piceetum

Bór mieszany wilgotny (BMw)

Querco roboris-Pinetum molinietosum

Bór mieszany bagienny (BMb)

Vaccinio uliginosi-Pinetum molinietosum

Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis

Las mieszany świeży (LMśw)

Tilio-Carpinetum

Las mieszany wilgotny (LMw)

Tilio-Carpinetum (postać uboga i wilgotna), przesuszone postaci olsów

Las mieszany bagienny (LMb)

Sphagno squarrosi-Alnetum

Las świeży (Lśw)

Tilio-Carpinetum typicum, zbiorowisko Acer platanoides –Tilia cordata

Las wilgotny (Lw)

Tilio-Carpinetum (postaci żyzne i wilgotne, tzw., grądy niskie)

Ols jesionowy (OlJ)

Fraxino-Alnetum

Ols (Ol)

Ribeso nigri-Alnetum,Salicetum pentandro-cinereae

 

Syntaksonomiczna klasyfikacja zespołów leśnych wyróżnionych w WPK w ujęciu W. Matuszkiewicza [2001]

 

Kl. Vaccinio‑Piceetea Br.‑Bl. in Br.‑Bl. & al. 1939

Rz. Cladonio-Vaccinietalia Kiell.-Lund 1967

Zw. Dicrano‑Pinion [Libb. 1933] W. Mat. 1962

Podzw. Dirano-Pinenion Seibert in Oberd. (ed.) 1992

1. Leucobryo-Pinetum W. Mat. [1962] 1973.

2. Molinio-Pinetum W. Mat. Et J. Mat. 1973.

3. Querco roboris-Pinetum [W. Mat. 1981] J. Mat. 1988

4. Sambuco racemosi-Piceetum Jutrz.-Trzeb. 1980

Podzw. Piceo-Vaccinienion uliginosi Seibert in Oberd. (ed.) 1992

5. Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis Libb. 1933

6. Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929

 

Kl. Querco-Fagetea Br.-Bl. & Vlieg. 1937

Rz. Fagetalia sylvaticae Pawł. in Pawł., Sokoł. & Wall. 1928

Zw. Alno-Ulmion Br.-Bl. & R. Tx. 1943

Podzw. Alnenion glutinoso-incanae Seibert 1987

7. Fraxino-Alnetum W. Mat. 1952

Zw. Carpinion betuli Issl.1931 em. Oberd. 1953

            8. Tilio cordatae-Carpinetum betuli Tracz. 1962

9. Zbior. Acer platanoides -Tilia cordata Jutrz-Trzeb.1993

 

Kl. Rhamno‑Prunetea  Rivas-Goday & Carb. 1961 ex R. Tx. 1962

Rz. Rubo-Franguletalia Pass. in Pass. & Hofm. 1968 ex Pass. 1978

Zw. Agrostio capillaris-Frangulion Pass.in Pass.&Hofm.1968 em. Brzeg & M. Wojt. 2001

10. Agrostio-Populetum tremulae Pass. in Pass. & Hofm. 1968

11. Zbior. Rubus nessensis

Zw. Pruno-Rubion radulae Weber 1967

12. Zbior. Rubus plicatus

 

Kl. Alnetea glutinosae Br.‑Bl. & R. Tx. 1943

Rz. Alnetalia glutinosae R. Tx. 1937

Zw. Alnion glutinosae [Malc. 1929] Meij. Drees. 1936

13. Salicetum pentandro‑cinereae [Almq. 1929] Pass. 1961

14. Betulo-Salicetum repentis Oberd 1964

15. Sphagno squarrosi-Alnetum Sol-Górn. [1975] 1987

16. Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Górn. [1975] 1987

 

1.2.7. Ocena stanu ekosystemów leśnych i potrzeby ochrony

Lasy WPK spełniają liczne funkcje produkcyjne i społeczne, ale przede wszystkim mają bardzo istotne znaczenie w kształtowaniu bilansu wodnego obszaru. Stanowią one wraz z ekosystemami mokradłowymi zasadniczy czynnik równowagi ekologicznej terenów WPK i decydują o jego różnorodności ekosystemowej, gatunkowej i genetycznej. Obecny ich stan jest pochodną czynników historycznych, w tym zarówno klęsk żywiołowych, jakie nawiedzały te tereny w ciągu 20 stulecia (huragany – 1922/23, 1981-83, susze – 1982, gradacje szkodników – 1922-26, 1980-83) jak i sposobu gospodarowania [Elaborat dla Nadl. Lidzbark. Opisanie Ogólne 1999 – 2008, BULiGL Olsztyn 1999]. Gospodarka leśna w lasach państwowych WPK prowadzona jest w oparciu o podział na gospodarstwa (specjalne, zrębowe, przerębowo-zrębowe i przerębowe), z tym, że największą powierzchnię lasów (proporcjonalnie ponad ¾) obejmuje gospodarstwo zrębowe z zastosowaniem rębni zupełnych (typu Ia, b, c i d –obecnie IIIa – rębnia zupełna gniazdowa).

Lasy WPK są, więc w znacznej mierze zagospodarowane zrębami zupełnymi, mając znacznie uproszczoną strukturę i skład gatunkowy. Generalnie, ponad 80% powierzchni zalesionej w Nadleśnictwie zajmuje sosna, co stanowi wskaźnik poziomu monotypizacji. Sosna jest także gatunkiem dominującym w lasach prywatnych. Dlatego istotnym zadaniem w lasach WPK jest dążenie do stopniowego przywracania zgodności fitocenoz leśnych z biotopem, jednak unikając przy tym nadmiernych powierzchniowo wyrębów. Bardziej naturalne fragmenty lasów zachowały się w WPK tylko w obrębie Kostkowo w leśnictwach Olszewo (oddział 74 b – 3,82 ha), Płośnica (oddział 262 b, 263 a, 264 c, g – 7,74 ha) i Kiełpiny (oddział 129 a,b – 4,45 ha) oraz w leśnictwie Grzybiny (oddział 37 a, b – około 3,6 ha). Stanowią one unikatowe obiekty przyrodnicze i powinny one być zagospodarowane z celem zachowania ich stanu siedlisk na okres obowiązywania planu ochrony.

Ponadto, drzewostany WPK są na ogół dość młode, przeciętny wiek drzewostanów iglastych wynosi około 55 lat, a liściastych około 52 lata, przy czym drzewostany II i III klasy wieku stanowią w ogóle 50% powierzchni lasów Nadl. Lidzbark. Tymczasem, zgodnie z Instrukcją Urządzania Lasu, za lasy o dużej i średniej przydatności dla celów rekreacji na terenach nizinnych uważa się takie, w których występują drzewostany V i wyższych klas wieku na siedliskach borowych (Bśw) oraz IV i wyższych klas wieku na siedliskach lasowych. W gospodarce na terenach leśnych WPK które z uwagi na swe położenie, walory przyrodnicze i krajobrazowe odgrywają ważną rolę w ochronie środowiska przyrodniczego, ale także w zaspokajaniu potrzeb społecznych w zakresie wypoczynku i rekreacji,  powinno się dążyć do zachowania drzewostanów starszych klas wieku i wydłużania wieku rębności, szczególnie takich gatunków jak dąb, buk, jesion, klon i lipa [Instrukcja Urządzania Lasu. Część ogólna. IBL Warszawa [1994], Instrukcja Urządzania Lasu CILP, Warszawa, 2003].

Utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów WPK, biorąc pod uwagę naturalność pokrywy leśnej, zasoby wody i możliwości jej retencji, jako podstawowe przesłanki ochrony, wymaga racjonalizacji gospodarowania zasobami leśnymi w ukierunkowaniu na restytucję i ochronę naturalnej bioróżnorodności oraz na poprawę sytuacji hydrologicznej obszaru WPK. Zadania w tym zakresie dotyczą wszystkich właścicieli, niezależnie od form własności. Lasy w obrębie WPK są rozdrobnione, trzy większe leśne kompleksy to „Kostkowski” na ścianie wschodniej Parku, „Kiełpiński” położony na północy Parku oraz kompleks „Lidzbarski” w pobliżu Lidzbarka. Lasy te nie są obecnie narażone na większe zagrożenia z uwagi na zanieczyszczenia powietrza i szkodniki leśne, a ich stan zdrowotny jest w miarę dobry. Szkody w uprawach powodowała zwierzyna i ten problem ma większe znaczenie w ochronie lasu [Elaborat dla Nadl. Lidzbark. Opisanie Ogólne 1999 – 2008, BULiGL Olsztyn 1999]. Innym zagrożeniem jest dość rozpowszechnione w okolicy miast i wsi nielegalne składowanie odpadów w lasach. Pewnym zagrożeniem może być też fragmentacja kompleksów leśnych spowodowana przez budowę dróg do działek letniskowych i wzmożony ruch pojazdów, zaśmiecanie terenów leśnych i łąk śródleśnych. Zagrożenia pożarowe związane jest głównie z turystyką i wiosennym wypalaniem łąk. Zgodnie z informacjami uzyskanymi w Nadl. Lidzbark obecne składy gatunkowe na podstawowych typach leśno siedliskowych wymagają stopniowego ich dostosowania do potencjalnych możliwości produkcyjnych. Jest to podstawowe zadanie, obok utrzymania właściwych stosunków hydrologicznych, którego realizacja sprzyjać będzie poprawie trwałości ekosystemów leśnych. Proces borowienia i monotypizacji szczególnie wyraźnie widać w suchszych postaciach grądów, gdzie ekspansja gatunków borowych jest wyraźnie widoczna. Problemy ochrony lasu własności prywatnej są takie same jak w lasach Skarbu Państwa, z tym, że podejmowanie działań jest tam dotychczas ograniczone.  

Ochrona ekosystemów leśnych zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody [2004, z późniejszymi zmianami 2005], Ustawą o Lasach [1997] a ponadto z ustawą: Prawo ochrony środowiska [2001, z późniejszymi zmianami do 2005 r.], ma na celu przede wszystkim:

·         utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów,

·         zachowanie różnorodności biologicznej,

·         zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin lub zwierząt wraz z siedliskami poprzez utrzymywanie lub przywracanie ich do właściwego stanu,

·         kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody.

Utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów leśnych, biorąc pod uwagę z jednej strony degradację siedlisk, a z drugiej potrzebę poprawy retencyjności zasobów wody WPK wymaga racjonalizacji zagospodarowania lasów w kierunku poprawy sytuacji hydrologicznej obszaru oraz wzmagania wielostronnych funkcji lasów. W związku z powszechnym zagrożeniem związanym z wysychaniem siedlisk naturalnie uwilgotnionych – szczególnie istotne jest niedopuszczanie do osuszania siedlisk bagiennych i podmokłych, z zastosowaniem lokalnie wszelkich możliwych sposobów zapobiegania odpływu wód. Stąd w lokalnych warunkach terenu niezbędne jest np. instalowanie zastawek na rowach odwadniających i zakaz kopania nowych rowów. Wielkie znaczenie dla ochrony różnorodności gatunkowej ma racjonalna gospodarka leśna i łąkowa w dolinie Welu i innych drobniejszych dolinach takich rzek, jak: rzeka Rumian (Struga Rumiańska), uchodząca do jez. Rumian oraz skanalizowana Płośniczanka, uchodząca do rzeki Wel, Strugi Żabińska i Grzybińska, Murawka oraz Rynkówka. Dla ochrony ekosystemów leśnych WPK ma to niebagatelne znaczenie, szczególnie dla wzmocnienia ochrony leśnej bioróżnorodności na poziomie gatunkowym i krajobrazowym.

Zgodnie z zadaniami zapisanymi w projekcie „Programu wykonawczego do II Polityki Ekologicznej Państwa na lata 2002 – 2010” ochrona ekosystemów leśnych wymaga:

·         kształtowania struktury gatunkowej i wiekowej drzewostanów zgodnie z naturalnymi predyspozycjami lokalnych biotopów

·         intensyfikacji ochrony prewencyjnej dla zachowania (lub odtworzenia) będących w stanie zbliżonym do naturalnego ekosystemów leśnych

·         zachowania i restytucji śródleśnych zbiorników wodnych, cieków, bagien, trzęsawisk, torfowisk, wrzosowisk, wydm oraz wszelkich użytków ekologicznych

·         użytkowania zasobów leśnych w sposób zgodny z zasadami ochrony przyrody, bioróżnorodności i krajobrazu.

Zadania te są również wpisane w cele Polityki Leśnej Państwa 1997 r. Konieczność ochrony niektórych siedlisk leśnych wynika z Rozporządzenia Ministra Środowiska [Rozporządzenie Min. Środowiska z 14. 08. 2001] w sprawie ochrony cennych siedlisk przyrodniczych, które zakłada konieczność ochrony następujących typów siedlisk leśnych występujących na terenie WPK:

·         Sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum (Bb),

·         Olsy i łozowiska – klasa Alnetea glutinosae (Ol),

·         Grąd subkontynentalny – Tilio-Carpinetum (LMśw, LMw, Lśw, Lw),

·         Łęg jesionowo-olszowy – Fraxino-Ulmetum (=Circaeo-Alnetum) (OlJ),

·         Las klonowo-lipowy (Aceri-TiIietum),

·         Brzezina bagienna (Betuletum pubescentis).

Ponadto zgodnie z Wykazem siedlisk chronionych na podstawie Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej (z Aneksu I do Dyrektywy Siedliskowej) [Dyrektywa Rady 92/43 EWG z dnia 21 maja 1992 r w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory], ochronie w skali europejskiej podlegają następujące siedliska leśne WPK (kody siedlisk wg Aneksu I do Dyrektywy Siedliskowej):

·         (*) oznacza siedliska priorytetowe,

·         Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (9170),

·         Bory i lasy bagienne (91D0) – jako siedlisko przyrodnicze brzeziny bagiennej (91D1), lub boru bagiennego (91D2),

·         Lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe (91E0), w tym łęg olszowo-jesionowy (91E0-3),

·         Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (91F0),

·         Świetlista dąbrowa subkontynentalna (91I0).

Z powyższej oceny wynika, że na obszarze WPK występuje przynajmniej 5 typów siedlisk przyrodniczych, w tym trzy o znaczeniu priorytetowym w UE, które należy objąć szczególną ochroną z uwagi na uwarunkowania przyrodnicze oraz wymogi prawa krajowego i międzynarodowego. Są to ekosystemy tzw. szczególnej troski. Należy też uwzględnić fakt, że lasy WPK znajdują się w znacznej części na terenie potencjalnych obszarów Natura 2000, tzw. obszarów specjalnej ochrony siedlisk wyznaczonych na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, wymienionych w załączniku I oraz gatunków roślin i zwierząt wymienionych w załączniku II do Dyrektywy (potencjalne Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (SOOS):

PLH 132 Dolina Drwęcy oraz

PLH 133 Zakole Rzeki Wel koło Kopaniarzy, obecna nazwa Ostoja Welska PLH 280014

i Przełomowa Dolina Rzeki Wel – PLH 280015.

Na tych obszarach gospodarka leśna, niezależnie od rodzaju własności, powinna być prowadzona zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, tj. cele ochrony przyrody mają mieć tam znaczenie pierwszoplanowe, ale przy ich realizacji muszą oczywiście być brane pod uwagę ekonomiczne i społeczne funkcje lasu. Występowanie tych siedlisk w WPK przedstawiono graficznie na mapie siedlisk przyrodniczych. Najbardziej typowe siedliska „Naturowe” spotykamy w kompleksach „Kiełpińskim” i „Kostkowskim”, nad Welem; są to głównie bory i lasy bagienne (91D) oraz grądy (9170) i lasy łęgowe (91 E0-3).

 

1.2.8. Ochrona ekosystemów leśnych szczególnej troski

Ochrona ekosystemów leśnych z drzewostanami o charakterze naturalnym (ochrona zachowawcza) dotyczy fragmentów lasu o szczególnym znaczeniu dla ochrony przyrody. Zgodnie z zapisem w ustaleniach Programu Ochrony Przyrody i Wartości Kulturowych Nadl. Lidzbark, drzewostany o charakterze naturalnym, o szczególnym znaczeniu dla przyrody, zlokalizowane w obrębie Kostkowo, w leśnictwie: Olszewo (oddział 74 b – 3,82 ha), Płośnica (oddział 262 b, 263 a, 264 c,g – 7,74 ha) i Kiełpiny (oddział 129 a,b – 4,45 ha) oraz częściowo w leśnictwie Grzybiny (oddział 37 a,b – ok. 3,6 ha), powinny być zachowane przez okres obowiązywania planu. W planie urządzania lasu należałoby przyjąć jako ogólną zasadę, że drzewostany te powinny być pozostawione bez żadnych zabiegów. W przypadku przebudowy drzewostanów w kierunku ich „unaturalniania”, jak zalecają zasady postępowania hodowlanego, o ile stwierdza się w drzewostanie występowanie gatunków docelowych w ilości co najmniej 30% składu, należy tam wykonywać tylko trzebieże [Sokołowski, 2004].

 

Ochrona leśnych siedlisk przyrodniczych (ekosystemów leśnych) wymienionych w Aneksie I do Dyrektywy Siedliskowej

Wykształcone w sposób najbardziej typowy, w/w typy siedlisk zajmują obecnie w WPK płaty o niewielkim areale, w kompleksach leśnych (głównie kompleksy leśne: Kostkowski, Kiełpiński, Lidzbarski) i w otoczeniu mokradeł w okolicach Wąpierska, Lorek, Koszelew, Straszew. Godzenie gospodarki leśnej opartej na zasadzie zrównoważonego rozwoju oraz ochrony leśnych rodzajów siedlisk przyrodniczych dla zachowania tzw. „właściwego stanu ochrony” może być realizowane w praktyce [Natura 2000 a gospodarka leśna]. Celem ochrony tych siedlisk i całych ekosystemów jest przede wszystkim zachowanie płatów ekosystemów o określonych parametrach, określających warunki abiotyczne oraz strukturę i skład zbiorowiska roślinnego. Wymaga to prowadzenia tak jak dotychczas gospodarki leśnej, w oparciu o zasady ekologiczne, zgodnie z wytycznymi do Zarządzenia nr 11a Dyrektora Generalnego lasów Państwowych z 1995 r. Gospodarka ta, m.in. poprzez odpowiedni system wyrębu, powinna kształtować właściwą strukturę drzewostanu na wzór naturalnego lasu danego typu. Na obszarze leśnym WPK specjalnej ochrony wymagają siedliska wymienione w załączniku I do Dyrektywy Siedliskowej, w tym:

 

9170    Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny,

Grąd subkontynentalny (Tilio-Carpinetum)

O ile to możliwe, w przypadku ochrony biernej, w warunkach braku ingerencji człowieka w grądach zachodzi zwykle szybkie unaturalnianie się struktury lasu, w tym spontaniczne różnicowanie się struktury przestrzennej, a także odtwarzanie zasobów rozkładającego się drewna i drzew martwych oraz zamierających. W konsekwencji różnorodność biologiczna związana z nieużytkowanymi i niepielęgnowanymi płatami grądów kilkakrotnie przekracza różnorodność notowaną w lasach gospodarczych. Zwiększa się wyraźnie różnorodność wielu związanych ze starymi drzewostanami gatunków owadów, mszaków, grzybów i porostów. W lasach gospodarczych WPK należy stosować takie formy gospodarki, które będą racjonalnym kompromisem między ochroną ekosystemów grądów a potrzebami gospodarczymi. Pożądane jest zachowanie, a nawet rozszerzenie wachlarza zalecanych składów gatunkowych, szczególnie ich uzupełnienie o brakujące składy gatunkowe typowe dla grądów. Naturalne płaty, lokalnie, mogą być zdominowane przez lipę, dąb albo rzadziej świerk, który jest obcym gatunkiem w WPK, przy czym sosna jest gatunkiem ekologicznie obcym dla tego ekosystemu. Nie należy schematyzować pożądanej proporcji gatunków drzew w grądzie, natomiast w celu ustalenia szczegółowych wskazówek gospodarczych potrzebne jest bardziej wnikliwe rozróżnienie warunków siedliskowych sprzyjających lokalnie tak grądom jak i buczynom. Niepożądane jest też wprowadzanie sosny do grądów. Składy gatunkowe odpowiadające regionalnie specyfice grądów zaplanowano np. w Leśnym Kompleksie Promocyjnym Lasów Mazurskich, w tym takie gatunki, jak: dąb, lipa, modrzew, grab, klon zwyczajny i wiąz górski w wariancie grądu zboczowego.

Sztuczne drzewostany, pochodzące z sadzenia np. sosny na siedlisku grądu, powinny podlegać przebudowie. Zwykle można wykorzystać spontaniczny proces wkraczania graba. Mogą znaleźć zastosowanie rozmaite rodzaje rębni, z preferencją złożonych rębni stopniowych.

Można też planować przyspieszenie sukcesji w kierunku grądu, wprowadzając grądowe gatunki do drzewostanów brzozowych, osikowych lub olszowych powstałych na gruntach porzuconych bądź z samosiewu na dawnych, nieodnowionych sztucznie zrębach. W wielu przypadkach jednak alternatywą może być pozostawienie przebudowy procesom spontanicznym.

 

91D0               Bory i lasy bagienne

91D0-1            Brzezina bagienna (Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis)

Działania ochronne muszą gwarantować wysoki poziom i stabilność warunków wodnych oraz utrzymanie niskiej trofii gleb, co wyklucza bezpośrednie odwodnianie siedliska i jego bezpośredniej zlewni. W fitocenozach dynamicznie zrównoważonych może wystarczyć ochrona bierna lub w części bardzo ekstensywna gospodarka leśna z zastosowaniem rębni przerębowej. W płatach na siedlisku przesuszonym, w zależności od stopnia obniżenia poziomu wody, można stosować tylko podpiętrzenie wód lub łączyć je z usuwaniem podszytu lub drzewostanu. Zabiegi te mogą być prowadzone w lasach gospodarczych, a koniecznie, w ramach ochrony czynnej na terenach chronionych (rezerwaty). W przypadku objawów wkraczania świerka do podszytu i drzewostanu należy go usuwać lub utrzymywać w ilości nieprzekraczającej 20%. W zdegradowanych brzezinach, np. zbyt przesuszonych i/lub opanowanych przez świerk, w ramach renaturyzacji mogą być konieczne różne zabiegi, z usuwaniem podszytów i rębnią zupełną włącznie. Zaleca się usuwanie lub ograniczanie świerka z bezpośredniego otoczenia brzeziny celem zapobieżenia jego samorzutnego rozprzestrzeniania się. W fitocenozach ze znacznym udziałem wprowadzonej sosny należy zredukować jej udział i preferować brzozę omszoną. W przypadku równoczesnej ochrony albo renaturyzacji przyległych siedlisk sosnowego boru bagiennego lub torfowisk wysokich, na których niepożądana jest obecność brzozy, może nastąpić konflikt. W takich sytuacjach preferencją powinna być ochrona priorytetowych nieleśnych torfowisk wysokich, które po osiągnięciu możliwego w danych warunkach stopnia renaturyzacji będą determinowały przestrzeń dla również priorytetowego boru bagiennego, a w konsekwencji także brzeziny bagiennej na jego obrzeżach. W celu uniknięcia konfliktów między ochroną a użytkowaniem gospodarczym wskazane jest włączenie najlepiej zachowanych fitocenoz brzeziny bagiennej, położonych poza rezerwatami do Gospodarstwa Specjalnego; szacuje się, że takie fitocenozy zajmują bardzo niewielką część całości obszaru zaliczanego do tego typu siedliska przyrodniczego. Takie rozwiązanie jest również istotne ze względu na ochronę retencji wodnej w lasach, a także z powodu usytuowania wielu płatów brzeziny w bezodpływowych zagłębieniach, w których koszty ew. odwodnienia i inne straty wynikające ze zniszczenia retencji mogą przekroczyć wartość uzyskanego drewna.

 

91D0-2            Bór sosnowy bagienny (Vaccinio uliginosi-Pinetum)

Podstawą wszystkich działań ochronnych jest zachowanie lub przywrócenie stosunków wodnych właściwych dla siedliska. Zaleca się generalne wyłączenie najlepiej zachowanych fragmentów borów bagiennych z rutynowej gospodarki leśnej. W celu uniknięcia konfliktów między ochroną a użytkowaniem gospodarczym, wskazane jest włączenie do Gospodarstwa Specjalnego najlepiej zachowanych fitocenoz boru bagiennego. Na ich powierzchni sugeruje się stosowanie ekstensywnej gospodarki leśnej rębnią przerębową. Szacuje się, że dobrze zachowane fitocenozy zajmują bardzo niewielką część całości obszaru zaliczanego do tego typu siedliska przyrodniczego; często znajdują się one w miejscach, których odwodnienie jest praktycznie niemożliwe. Na siedliskach o zmienionych warunkach wodnych, po ich korekcie i w zależności od celu postawionego do osiągnięcia, zabiegi czynnej ochrony mogą polegać na usunięciu z drzewostanu gatunków niepożądanych (brzozy) oraz zmniejszeniu zwarcia podszytu.

W przypadku równoczesnej ochrony lub renaturyzacji torfowiska wysokiego, ochrona boru bagiennego może powodować sytuację konfliktową, w której preferencyjne rozwiązania powinny dotyczyć otwartego torfowiska wysokiego. Torfowisko takie po regeneracji w sposób naturalny doprowadzi do powstania strefy dogodnej dla boru bagiennego, w której przypuszczalnie nie będą konieczne specjalne zabiegi dla utrzymania tego boru. Szczegółowe zasady postępowania (plany ochrony) powinny być ustalone przez zespół specjalistów: hydrologa, botanika-ekologa (torfoznawcę) oraz leśnika-ekologa.

 

91E0               Lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe

91E0-3            Łęg olszowo-jesionowy (Alnenion glutinoso-incanae)

Typowo wykształcone płaty spotykane są w WPK nad jez. Rumian, w okolicy Jelenia, Lorek. Podstawą ochrony łęgów jesionowo-olszowych, podobnie jak i innych lasów łęgowych, powinna być przede wszystkim ochrona warunków siedliskowych, w których funkcjonuje ten typ ekosystemu, w tym przede wszystkim ochrona warunków wodnych. W WPK występuje zarówno przesuszanie łęgów, spowodowane przez obniżanie się przepływów w ciekach i przyspieszanie ich erozji dennej wskutek ogólnego obniżenia się poziomu wód gruntowych i zmniejszenie zasilania źródeł, jak i sztuczne podnoszenie poziomu wód (na dwukilometrowym odcinku Welu w zachodniej części WPK w okolicy Trzcin-Straszewy). W ochronie łęgów potrzebne są działania na rzecz optymalizacji funkcjonowania krajobrazu na skalę wielkoobszarową, w tym ochrona ekosystemów mokradłowych oraz renaturyzacja torfowisk retencjonujących znaczne ilości wody i tym samym wyrównujących jej odpływ. Ponadto, niezbędna jest weryfikacja warunków udzielania pozwoleń wodno-prawnych pod kątem zagrożeń dla ekosystemów WPK. W zasadzie lasy typu OlJ powinny być włączone do Gospodarstwa Specjalnego. O ile jednak konieczne jest z innych względów prowadzenie działań gospodarczych to: w gospodarce leśnej na siedliskach OIJ korzystne jest zastępowanie rębni częściowej – rębniami stopniowymi z wydłużonym okresem odnowienia. Docelowe składy gatunkowe na siedliskach łęgu jesionowo-olszowego powinny być dostosowane do lokalnych, mikrosiedliskowych warunków kombinacją olszy i jesionu, w zasadzie bez świerka, przy czym ani udział, ani obecność gatunków domieszkowych nie powinny być przedmiotem schematyzacji.

 

91F0               Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe

91F0-1                        Łęg wiązowo-jesionowy typowy (Ficario-Ulmetum minoris typicum)

W WPK są to siedliska niezwykle rzadkie, najlepszym przykładem jest zachowany łęg wiązowo-jesionowy nad Welem w okolicy Straszew. Podstawą ochrony łęgów wiązowo-jesionowych, podobnie jak i innych lasów łęgowych jest ochrona warunków siedliskowych, w których funkcjonuje ten typ ekosystemu, w tym przede wszystkim ochrona warunków wodnych. Oznacza to konieczność zachowania reżimu okresowych zalewów wodami rzecznymi, co znaczy, że wykluczona jest budowa wałów przeciwpowodziowych między lasem a korytem rzeki; obwałowania, jeżeli już muszą powstać, powinny być budowane tak, by las łęgowy powstał w międzywalu. Jednak w wielu wypadkach to nie wystarcza i nawet w łęgach nieodciętych wałami zalewy stają się coraz rzadsze. Przyczyną może być np. pogłębienie lub naturalna erozja rzeki, czemu bardzo trudno jest przeciwdziałać, bo zmiany spowodowane są zmianami reżimu hydrologicznego rzeki, np. w wyniku funkcjonowania zbiornika zaporowego, oddalonego nawet o kilkadziesiąt kilometrów. Warunkiem skutecznej ochrony łęgów musi być w ochrona systemy rzeki w skali całej zlewni takie planowanie zintegrowanego zarządzania wodą zlewni, by zaspokoiło ono również potrzeby zależnych od zalewów lasów łęgowych.

Przy zachowaniu warunków siedliskowych i braku ingerencji ludzkiej lasy tego typu są prawdopodobnie trwałe i odnawiają się spontanicznie, utrzymując się w swoim typie, mimo że odnowienia nie są równomierne przestrzennie i mogą nie wydawać się zadowalające według kryteriów hodowli lasu. W warunkach braku ingerencji człowieka w starszych drzewostanach szybko unaturalnia się też ich struktura, m.in. pojawiają się martwe drzewa, tak ważne dla związanej z łęgami flory i fauny. Zaleceniem hodowlanym na tym siedlisku jest wydłużenie okresu odnowienia i pozostawianie części drzew do naturalnej śmierci i rozkładu, przy czym nie należy tu stosować  użytkowania zrębami zupełnymi. W typowym składzie dla tego typu lasu są jesion wyniosły, wiąz górski, dąb szypułkowy, z jednostkową domieszką klonu, jaworu, grabu i innych gatunków.

W zniekształconych drzewostanach obszarów chronionych planuje się najczęściej przebudowę polegającą na eliminacji z siedlisk łęgowych gatunków ekologicznie obcych, np. sosny i świerka. W zależności od ich ilości, eliminacja może przybierać postać cięć trzebieżowych lub cięć rębni złożonych.

 

91I0-1             Świetlista dąbrowa (Potentillo albae-Quercetum)

W WPK nie ma typowo wykształconych płatów fragmentów, niewielkie powierzchnie zbliżone do tego typu siedlisk występują wśród siedlisk grądów nad. jez. Tarczyńskim.  Ze względu na małe powierzchnie fitocenoz świetlistej dąbrowy należy zakazać całkowitego wyrębu drzewostanów. Zaleca się ograniczenia zabiegów do cięć pielęgnacyjnych oraz niezbędnych, związanych z odnowieniem drzewostanu cięć gniazdowych; spośród stosowanych form gospodarki leśnej najmniejsze zagrożenie stanowią rębnie Rb II i Rb IV d, które jako jedyne powinny być dozwolone. Należy dążyć do zróżnicowania wiekowego drzewostanu.

Utrzymanie siedliska jest możliwe przy zachowaniu typowej struktury warstwowej, którą wyróżnia umiarkowane zwarcie drzewostanu, skąpo rozwinięty podszyt oraz bujne runo. W drzewostanach starszych, gdzie naturalne odnowienie dębu jest słabe, nie należy wprowadzać innych, oprócz dębu, gatunków drzew liściastych np. lipy, buka, jesionu, graba. Konieczna jest kontrola odnowienia oraz dozowanie dopływu światła. W przypadkach nadmiernego rozwoju podszytu wskutek ekspansji graba, leszczyny lub innych gatunków liściastych zaleca się specjalne trzebieże w celu ograniczenia tego procesu. Nie jest wskazane zbyt silne przerzedzanie drzewostanu, skutkiem którego może być opanowanie runa przez trawy lub jeżyny, a w konsekwencji eliminacja najcenniejszych, charakterystycznych dla tego typu lasu gatunku roślin.

W przypadku wcześniej zniekształconych płatów zbiorowiska z sosną i brzozą w drzewostanie należy stopniowo eliminować przede wszystkim sosnę, a jednocześnie dążyć do zwiększenia udziału dębu. Brzoza nie wywiera tak degradującego wpływu na siedlisko, jak sosna, więc jej obecność w drzewostanie może być dłużej tolerowana. W przypadku rodzajów siedlisk będących przedmiotem zainteresowania gospodarki leśnej tylko część ich powierzchni (wielkość do ustalenia; w wielu przypadkach mogą to być już istniejące rezerwaty) powinna być objęta ochroną (w zależności od potrzeb – ścisłą w celu zabezpieczenia niezakłóconego przebiegu procesów zachodzących w zbiorowisku leśnym, zachowawczą lub czynną).

 

 


 

1.3. Ekosystemy wodne i podmokłe

 

Obszar Parku, o typowym młodoglacjalnym krajobrazie pojeziernym, charakteryzuje się dużym udziałem i znaczą różnorodnością ekosystemów wodnych.

Sieć wodna Parku jest bardzo rozbudowana i obejmuje jeziora, w tym 13 dużych powyżej 5 ha, rzeki, kanały i rowy melioracyjne oraz stawy. WPK leży w dorzeczu Wisły, w zlewni największego lewobrzeżnego dopływu Drwęcy – rzeki Wel. Łączna długość odcinka rzeki w obrębie Parku wynosi ok. 80 km, a jej spadek na tym odcinku jest bardzo duży, sięgając prawie 50 m. Koryto rzeki na obszarze WPK jest kręte i zachowuje naturalną dynamikę. Na niemal całym odcinku w obrębie Parku rzeka silnie meandruje, zataczając kilka ogromnych pętli, z których największa występuje pod Lidzbarkiem, gdzie rzeka płynąca na południe, zmienia kierunek na północno-zachodni. W obrębie Parku Wel przyjmuje jedynie niewielkie dopływy, z których największe to dopływ pośredni – rzeka Rumian (Struga Rumiańska), uchodząca do jez. Rumian oraz skanalizowana Płośniczanka, uchodząca do rzeki Wel w pobliżu Kotów. Inne ważniejsze dopływy to Strugi Żabińska i Grzybińska, Murawka oraz Rynkówka, odprowadzająca wody z jez. Kiełpińskiego. Ponadto do rzeki uchodzi wiele bezimiennych rowów melioracyjnych, tworzących gęstą sieć na obszarach podmokłych położonych w jej dolinie. Występują tu cieki naturalne – rzeki stałe i niewielkie strumienie, sztuczne – rowy melioracyjne, jeziora różnych typów i wielkości, zbiorniki sztuczne – stawy rybne i doły potorfowe, mokradła (torfowiska, trzęsawiska i namuliska w sąsiedztwie koryta Welu). Większość jezior WPK to zbiorniki eutroficzne, kilka akwenów ma charakter dystroficzny (jez. Okuminek, trzy oczka na „Bagnach Jeleńskich”). Jeziora leżą w silnie wydłużonych i dość głębokich rynnach jeziornych. Charakter rynnowy mają największe jeziora Parku: Rumian (298 ha), Tarczyńskie (170 ha), Lidzbarskie (130 ha) i Grądy (130 ha) oraz Kiełpińskie (61 ha), Jeleń (40 ha) i Gronowskie (26 ha). Pozostałe większe jeziora – to jeziora morenowe, do których należą m.in. jeziora Zarybinek i Zakrocz. Najgłębsze jest Jez. Lidzbarskie, o głębokości do 26 m. Wody jezior są na ogół bardzo podatne na degradację.

Na obszarach wysoczyznowych WPK, zwykle w zagłębieniach bezodpływowych, spotyka się również jeziora wytopiskowe, tj. niewielkie „oczka” – o powierzchni do około 6 ha. Największe ich nagromadzenie znajduje się w okolicach wsi Jeleń oraz na torfowiskach w okolicy Wąpierska.

Poza naturalnymi w WPK są też sztuczne zbiorniki wodne – stawy rybne i doły potorfowe. Największy kompleks stawów rybnych znajduje się w okolicy Koszelew, w rejonie wsi Grabacz i w dolinie rzeki Murawki (łącznie ok. 50 ha). Na wschód od Jez. Zarybinek istnieje zespół kilku stawów rybnych założonych w dawnych wyrobiskach kredy jeziornej. Liczne doły potorfowe, w różnych stadiach zarastania, różnych wielkości i kształtów, występują w kompleksie przekształconych torfowisk niskich na południowy wschód od Koszelewek. Doły potorfowe WPK stanowią obecnie siedliska cennej flory i fauny. Niewielką część z nich planuje się włączyć do projektowanego zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Ostoje Koszelewskie”. Kilka wyrobisk potorfowych znajduje się również w rezerwacie Bagno Koziana.

System hydrograficzny Parku uzupełniają obszary źródliskowe (m.in. w okolicach wsi Tarczyny). Największe ich skupiska znajdują się w okolicach Jez. Kiełpińskiego, Tarczyńskiego, w pobliżu Jez. Olga i w okolicy Trzcina, wzdłuż rzeki Wel (rez. „Piekiełko”) oraz wokół Jez. Lidzbarskiego.

Łączną powierzchnię żywych i przesuszonych ekosystemów torfotwórczych Parku ocenia się na 3700 ha. Największe obszary terenów podmokłych znajdują się na terenach przyległych do doliny rzeki Wel  w okolicach Jez. Zarybinek, na odcinku doliny rzeki pomiędzy Grabaczem i Jez. Tarczyńskim oraz wokół Jez. Tarczyńskiego, na rozległym obszarze pomiędzy Koszelewami a Ciborzem oraz w zabagnionej rynnie, w okolicach Jelenia i Wąpierska.

Gospodarka, w tym zwłaszcza regulacje układów hydrologicznych prowadzone od końca XIX w.  doprowadziły do częściowego osuszenia mokradeł na terenie WPK. Dążenie do wykorzystania gospodarczego maksymalnej powierzchni poprzez melioracje podstawowe i szczegółowe spowodowało osuszenie większości rozległych mokradeł obecnego terenu Parku. Realizacja obiektów melioracyjnych pociągała za sobą regulację cieków i korygowanie ich naturalnego biegu. Spowodowało to m.in. intensyfikację odpływu wód i przyspieszenie naturalnego procesu osuszania pojeziernego krajobrazu Parku.

Ocena jakości środowiska wodnego, w tym czystości wód w 2002 r. wskazuje na pewną poprawę jakości wód Welu, z tym, że nadal lokalnie w dwóch przekrojach, tj. w Tuczkach  i powyżej Jez. Lidzbarskiego rzeka prowadziła wody pozaklasowe pod względem sanitarnym. Pod względem fizykochemicznym wody Welu w Parku wykazywały II klasę czystości w czterech na pięć badanych przekrojów, tj. Szczupliny, Tuczki, Cibórz i Chełsty.

Badania ekologicznych cech wód Welu w kilkunastu punktach na terenie WPK, według nowych norm zgodnych z wymogami UE, prowadzono w latach 2003-2004. Wstępne wyniki tych badań wskazują, że obecnie (2005 r.) wody rzeki na całym prawie przebiegu w WPK mają II klasę jakości ekologicznej, a tylko poniżej Lorek, po rozwidleniu na dwa koryta wody te stają się pozaklasowe, tj. nie osiągają parametrów wymaganych klas jakości ekologicznej wód.

Przyrodniczo najcenniejsze i stosunkowo najbliższe naturalnym płaty zbiorowisk ekosystemów wodnych występują najczęściej w jeziorach oraz na torfowiskach o różnym pochodzeniu i położeniu. Na terenie WPK zidentyfikowano 70 syntaksonów roślinności związanej z ekosystemami wodnymi i na siedliskach hydrogenicznych.

Ze względu na zróżnicowane warunki środowiska abiotycznego oraz różne sposoby użytkowania badanego terenu, fitocenozy z opisywanych syntaksonów można zaliczyć do różnych kategorii naturalności. Reprezentują one przegląd zbiorowisk od zespołów o syngenezie naturalnej – zespołów rzadkich i zanikających na terenie Polski (np. zbiorowiska z klasy Charetea fragilis), poprzez pospolite zespoły półnaturalne do zbiorowisk ksenospontanicznych i synantropijnych (z udziałem gatunków zawleczonych i związanych z gospodarką człowieka).

 

1.3.1. Przegląd syntaksonów wodnych

 

Kl. Charetea fragilis Fukarek 1961 ex Krausch 1964

Rz. Charetalia hispidae Sauer 1937 ex Krausch 1964

Zw. Charion fragilis [Sauer 1937] Krausch 1964 em. W. Krause 1969

1. Charetum fragilis Fijałkowski 1960

2. Charetum vulgaris Corillion 1957

3. Charetum hispidae Corillion 1957

Zw. Nitellion flexilis Corill. 1957

4. Charetum tomentosae Corillion 1957

            5. Nitelletum flexilis

 

Kl. Littorelletea uniflorae Br.-Bl. & R. Tx. 1943

Rz. Littorelletalia uniflorae Koch 1926

Zw. Eleocharition acicularis Pietsch 1966 em. Dierss. 1975

6. Eleocharitetum acicularis [Baumann 1911] W. Koch 1926

 

Kl. Lemnetea minoris [R. Tx. 1955] de Bolós & Masclans 1955

Rz. Lemnetalia minoris [R. Tx. 1955] de Bolós & Masclans 1955

Zw. Lemnion minoris [R. Tx. 1955] de Bolós & Masclans 1955

7. Lemnetum minoris Soó 1927

8. Wolffietum arrhizae [Bennema et al. 1943] Miyawaki et J. Tx. 1960

9. Lemno-Spirodeletum polyrhizae W. Koch 1954 ex Th. Müll.& Görs 1960

10. Lemnetum trisulcae [Kehhofer 1915] R. Knapp et Stoffers 1962

11. Riccietum fluitantis Slavnić 1956 em. R. Tx. 1974

Zw. Hydrocharition morsus-ranae Rübel 1933

12. Lemno-Hydrocharitetum morsus-ranae [Oberd. 1957] Pass. 1978

13. Lemno-Utricularietum vulgaris Soó 1928 ex 1947

 

Kl. Potametea R.Tx. & Prsg. 1942 ex Oberd. 1957

Rz. Potametalia W. Koch 1926

Zw. Potamion pectinati [W. Koch 1926] Görs 1977

14. Potametum pectinati Carstensen 1955

15. Elodeetum canadensis Eggler 1933

16. Ceratophylletum demersi Hild. 1956

17. Myriophylletum spicati Soó 1927

18. Potametum perfoliati Koch 1926 em Pass 1964

19. zbior. Potamogeton pusillus

Zw. Nymphaeion Oberd. 1957

20. Nupharo-Nymphaeetum albae Tomasz. 1997

21. Potametum natantis Soó 1927 ex Podbielkowski & Tomasz. 1978

22. Polygonetum natantis Soó 1927

23. Hydrocharitetum morsus-ranae Langendonck 1935

Zw. Hottonion Segal 1964

            24. Hottonietum palustris R. Tx. 1937

Zw. Ranunculion fluitantis Neuhäusl 1959

25. Ranunculetum fluitantis Allorge 1922

26. Ranunculo-Sietum erecto-submersi [Roll 1939] Müll. 1977

 

Kl. Isoëto durieui-Juncetea bufonii [Br.-Bl. et R. Tx. 1943 ex Westhoff et al. 1946]

Rivas-Martinez 1988

Rz. Nanocyperetalia Klika 1935

Zw. Radiolion linoidis [Rivas Goday 1961] Pietsch 1973

            27. Juncetum bufonii Felföldy 1942

 

Kl. Phragmitetea australis [Klika in Klika & Novák 1941] R. Tx. & Prsg 1942

Rz. Phragmitetalia australis W. Koch 1926

Zw. Phragmition australis W. Koch 1926

28. Typhetum angustifoliae [Allorge 1922] Soó 1927  

29. Sparganietum erecti Roll 1938

30. Equisetetum fluviatilis Steffen 1931

31. Phragmitetum australis [W. Koch 1926] Schmale 1939

32. Typhetum latifoliae Soó 1927 ex Lang 1973

34. Oenantho-Rorippetum Lohm. 1950

35. Glycerietum maximae [Allorge 1922] Hueck 1931

36. Acoretum calami Kobendza 1948 

Zw. Magnocaricion elatae W. Koch 1926

36. Thelypteridi-Phragmitetum Kuiper 1958

37. Cicuto-Caricetum pseudocyperi Boer & Siss. in Boer 1942

38. Caricetum elatae W. Koch 1926

39. Caricetum paniculatae Wangerin 1916 ex von Rochow 1951

40. Caricetum acutiformis Eggler 1933

41. Caricetum gracilis Almquist 1929

42. Caricetum appropinquate [Koch 1926] Soó 1938

43. Caricetum rostratae Rübel 1912 ex Osvald 1923

44. Caricetum vesicariae Br-Bl. & Denis 1926

45. Iridetum pseudacori Eggler 1933 ex Brzeg & M. Wojt. 2001

Rz. Nasturtio-Glyceretalia Pignatti 1953

Zw. Oenanthion aquaticae Hejný ex Neuhäusl 1959

46. Sagittario-Sparganietum emersi R. Tx. 1953

47. Glycerio-Oenanthetum aquaticae [Eggler 1933] Hejnŷ 1948 em 1978

48. Eleocharietum palustris Schennikov 1919 ex Ubrizsy 1948

Zw. Sparganio‑Glycerion fluitantis Br.‑Bl. & Siss. ap. Boer 1942 n.inv.

49. Glycerietum fluitantis [Nowiński 1928] Wilzek 1935

Zw. Phalaridion Kopecký 1961

50. Phalaridetum arundinaceae Libb. 1931

 

Kl. Montio-Cardaminetea Br.-Bl. Et R.Tx. 1943

Rz. Montio-Cardaminetalia  Pawł. 1928

Zw. Cardamino-Montion Br.-Bl. 1925

Podzw. Cardaminenion [Maas 1959] Den Held et Westh. 1969

51. Zbiorowiska Cardamine amara – Chrysosplenium alternifolium Oberd. 1977

52. Zbiorowisko z Glyceria nemoralis

 

 

 

Ekosystemy wodne reprezentowane przez zbiorowiska z klasy Charetea fragilis

Na obszarze WPK występują, choć już dość rzadko, zbiorowiska „podwodnych łąk” ramienicowych z klasy Charetea fragilis. Stwierdzono tu 5 zbiorowisk występujących najczęściej w czystych wodach śródleśnych jezior. Płaty zespołów Charetum fragilis i Ch. vulgaris spotyka się w wodach jezior Zarybinek i Gronowskiego, natomiast zbiorowisko Charetum tomentosae – w Jeziorze Neliwa [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85].

Zbiorowisko Charetum hispidae występuje w dystroficznym zbiorniku wodnym na torfowisku koło rezerwatu „Piekiełko” jako podwodne łąki z Chara fragilis i Chara hispida [Iglińska 2004].

Zespół krynicznika giętkiego Nitelletum flexilis, charakterystyczny dla czystych, lekko kwaśnych lub obojętnych i słabo zmineralizowanych wód występuje fragmentarycznie w głębokich stawach rybnych wykopanych na terenie torfowisk (torfowiska w okolicy jez. Zarybinek). Oprócz dominującego krynicznika giętkiego obecne są tam także gatunki z klas Lemnetea minoris, Potametea i Phragmitetea australis [Barankiewicz 2004].

Z uwagi na znaczenie tych zbiorowisk dla ochrony siedlisk (siedliska oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic – Charetea 3140 – z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej) jeziora Zarybinek i Neliwa oraz ich okolice, a także zbiornik wodny w rez. „Piekiełko”  powinny podlegać specjalnej ochronie w WPK.

 

Ekosystemy reprezentowane przez zbiorowiska z klasy Littorelletea uniflorae oraz zbiorowiska nawodne z klasy Lemnetea minoris

Płaty zespołu Eleocharietum acicularis zanotowano na Bagnach Jeleńskich [Kępczyński, Załuski 1993]. Zajmuje on tam niewielkie powierzchnie w miejscach trwale podtopionych, na skraju torfowiska.

Na terenie WPK zanotowano 7 zbiorowisk roślinności pływającej – rzęs, wolfii i pływaczy. Zespół rzęsy drobnej – Lemnetum minoris występuje pospolicie, najczęściej w płatach o niewielkiej powierzchni, w rowach, drobnych zbiornikach wodnych, potorfiach oraz w kompleksie olsów na skraju torfowisk [Gniadkowska 2002, Iglińska 2004]. Fitocenozy rzęsy trójrowkowej – Lemnetum trisulcae spotykane są często w śródpolnych zbiornikach wodnych [Barankiewicz 2004] lub w rowach melioracyjnych, gdzie występują zwykle w miejscach o słabym przepływie wody [Kamińska 1999].

Płaty zespołu rzęsy i spirodeli wielokorzeniowej – Lemno-Spirodeletum polyrhizae powszechnie występują na terenie Parku w eutroficznych wodach stojących lub o małym przepływie [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85, Kępczyński, Załuski 1993, Załuski, Kosowicz 1993a,b,c, Gniadkowska 2002, Barankiewicz 2004, Iglińska 2004].

Bardzo rzadko spotykane są płaty zespołu wolfii bezkorzeniowej. Fitocenozy Wolffietum arrhizae zanotowano w kompleksie „Ostoje Koszelewskie”, w osłoniętych i spokojnych wodach potorfii [Załuski, Kosowicz 1993c].

Zbiorowisko rzęs i pływacza pospolitego – Lemno-Utricularietum vulgaris z dużym udziałem pływacza pospolitego Utricularia vulgaris oraz niewielkim rzęsy Lemna minor występuje dość często w dołach potorfowych na torfowiskach mezo- i oligotroficznych, np. na Bagnach Jeleńskich i na torfowisku Wąpiersk [Kępczyński, Załuski 1993, Iglińska 2004]. Nawiązują one do dystroficznych siedlisk zbiorników wodnych (kod z Załącznika I do Dyrektywy Siedliskowej – 3160). W zbiorowiskach na potorfiach w obrębie torfowiska Wąpiersk oraz na Bagnach Jeleńskich dominuje na ogół Utricularia vulgaris, a niewielki jest udział jeżogłówki Sparganium minimum.

Płaty zespołu rzęs z żabiściekiem Lemno-Hydrocharitetum morsus-ranae charakteryzują się na ogół znacznym pokryciem Hydrocharis morsus-ranae. Zespół ten występuje na Bagnach Jeleńskich, gdzie rozwija się w stawach i potorfiach na północnym skraju torfowiska [Kępczyński, Załuski 1993, Iglińska 2004]. Często spotykany jest również w śródpolnych oczkach wodnych [Barankiewicz 2004].

Płaty zespołu wgłębki – Riccietum fluitantis występują na Bagnach Jeleńskich [Kępczyński, Załuski 1993], w kompleksie turzycowisk na wtórnie zabagnionej łące w południowej, mezotroficznej części obiektu. Cenne zbiorowiska nawodne z klasy Lemnetea minoris powinny być chronione w zbiornikach na torfowiskach Wąpiersk, Bagnach Jeleńskich, w okolicy Jez. Zarybinek i w „Ostojach Koszelewskch”.

 

Ekosystemy reprezentowane przez zbiorowiska roślin o liściach pływających z klasy Potametea

Zbiorowiska roślinności zakorzenionej o liściach pływających są pospolite w wodach na obszarze WPK. Zanotowano 12 zespołów i 1 zbiorowisko. Najpowszechniej spotykany w potorfiach i w stawach rybnych, jest zespół rdestnicy pływającej Potametum natantis [Barankiewicz 2004, Iglińska 2004]. Fitocenozy Potametum pectinati spotyka się w płytkich, eutroficznych wodach jezior Lesiak, Zakrocz i Zarybinek oraz w wodach małych zbiorników na terenie projektowanego kompleksu Las Nadweski [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85, Załuski, Kosowicz 1993a].

Dość pospolicie na terenie WPK spotykane są fitocenozy Polygonetum natantis ze związku Nymphaeion, charakterystyczne dla zbiorników astatycznych o bardzo zmiennym poziomie wody. Występują one w postaci niewielkich płatów w towarzystwie innych zbiorowisk z klasy Potametea [Załuski, Kosowicz 1993c, Barankiewicz 2004].

Zespół moczarki kanadyjskiej Elodeetum canadensis notowany jest dość powszechnie w rowach melioracyjnych i potorfiach, gdzie na ogół zajmuje ograniczoną powierzchnię, jak np. w zbiornikach na torfowiskach Bladowo i Koszelewki, a ponadto częsty jest w niewielkich oczkach śródpolnych [Załuski, Kosowicz 1993a,b,c Iglińska 2004] i płytszych zakolach rzeki Wel [Szczepański, Załuski 1999].

Płaty zbiorowisk rogatka sztywnego, wywłócznika kłosowego, rdestnic grzebieniastej, przeszytej i połyskującej są powszechne w wodach WPK. Zespół rogatka sztywnego Ceratophylletum demersi zanotowano m.in. w eutroficznych wodach jeziora Zarybinek oraz w potorfiach w kompleksie „Ostoje Koszelewskie” [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85, Załuski, Kosowicz 1993c].

Fragmenty zespołu rdestnicy przeszytej Potametum perfoliati spotyka się m.in. w jeziorze Zarybinek oraz w wodach na terenie kompleksu Las Nadwelski [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85, Załuski, Kosowicz 1993a].

Zbiorowisko rdestnic Potamogeton pusillus i Potamogeton crispus spotyka się m.in. w wodach na terenie kompleksu Las Nadwelski oraz na torfowisku Bladowo – gdzie występuje  Potametum pusilli [Załuski, Kosowicz 1993a,b].

Potorfia i zeutrofizowane jeziora (np. jez. Neliwa) porastają płaty zespołu żabiścieku Hydrocharis morsus-ranae z dominujacą osoką aloesowatą Stratiotes aloides.

Fitocenozy „lilii wodnych” – Nupharo-Nymphaeetum albae występują często na płytszych wodach przy brzegach jezior, na terenie kompleksu Las Nadwelski, w jez. Zarybinek, w zbiorniku w okolicy jez. Okuminek i w jez. Neliwa, w potorfiach w kompleksie Ostoje Koszelewskie, na stawach rybnych w Koszelewach oraz w jeziorku dystroficznym na torfowisku koło rez. „Piekiełko” [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85, Załuski, Kosowicz 1993a,c, Szczepański, Załuski 1999, Iglińska 2004].

Płaty zespołu okrężnicy bagiennej Hottonietum palustris zanotowano w potorfiu na Bagnach Jeleńskich [Kępczyński, Załuski 1993], a ponadto w zbiorniku wodnym na torfowisku „Piekiełko” [Iglińska 2004]. Fragmenty zespołu jaskra pływającego Ranunculetum fluitantis spotyka się na torfowisku Bladowo, w rowach melioracyjnych [Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Rybno 1993, Załuski, Kosowicz 1993b].

Rzadki zespół Ranunculo-Sietum erecto-submersi, który jest związany z czystymi i zasobnymi w wapń wodami, opisano w kompleksie Las Nadwelski [Załuski, Kosowicz 1993a].

W wodach rzeki Wel w okolicy Chełst, w rez. „Piekiełko” oraz w wodach Strugi Kiełpińskiej, na podwodnych kamieniskach występuje rzadki gatunek krasnorostu hildenbrandia: Hildenbrandtia rivularis. Jego występowanie świadczy o dużym natlenieniu i znacznym stopniu czystości wód.

Siedliska naturalnych eutroficznych zbiorników wodnych związane z jeziorami WPK tj. jezior Neliwa, Zarybinek, Olga, Zakrocz oraz zbiornikami wodnymi (w Lesie Nadwelskim, w przedłużeniu rynny Jez. Rumian, w okolicy Jez. Olga i Jez. Kiełpińskiego, w rez. „Piekiełko”, a także na starorzeczu Welu w okolicy Straszew), stanowią siedliska przyrodnicze ważne z punktu widzenia interesów wspólnotowych (3150 – starorzecza i inne naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne Nymphaeion, Potamion) i powinny podlegać specjalnej ochronie.

 

Ekosystemy reprezentowane przez zbiorowiska przywodne z klasy Isoëto durieui-Juncetea bufonii

Zbiorowiska niskich muraw na wilgotnych okrajkach przywodnych reprezentuje zespół situ dwudzielnego Juncetum bufonii, występujący w postaci gęstych, niskich muraw na skrajach zatorfień i zbiorników wodnych. Płaty tego zespołu, jako fitocenozy pionierskie, pojawiają się na odkrytym podłożu, często na pograniczu pól uprawnych i znajdujących się w ich sąsiedztwie siedlisk wilgotnych [Barankiewicz 2004].

 

Ekosystemy wodne reprezentowane przez zbiorowiska szuwarowe z klasy Phragmitetea

W Parku spotykamy 23 zbiorowiska szuwarowe zajmujące przejściową strefę przybrzeżną wokół jezior, potorfii i nad ciekami. Szuwar pałki wąskolistnej – Typhetum angustifoliae związany z wodami mezo- i eutroficznymi, porasta brzegi jeziora Zakrocz [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85] oraz jeziora Jeleń [Iglińska 2004]. Szuwar jeżogłówki – Sparganietum erecti występuje, w postaci płatu ubogiego w gatunki z dominacją jeżogłówki gałęzistej, w rowach melioracyjnych na torfowisku Koszelewy. Notowany jest także na terenie kompleksu Las Nadwelski, na torfowisku Bladowo, na brzegach jezior Zakrocz i Neliwa [Załuski, Kosowicz 1993a,b, Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85].

Fitocenozy skrzypu bagiennego – Equisetetum fluviatilis spotykamy na brzegach jezior Neliwa, Zakrocz i Zarybinek [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85]. Ten typ szuwaru obserwowany jest również w kompleksie Ostoje Koszelewskie [Załuski, Kosowicz 1993c].

Do najczęstszych zbiorowisk szuwarowych na terenie Parku należą wysokie szuwary trzciny pospolitej – Phragmitetum australis. Występują one w postaci typowej m.in. w kompleksie olsu na torfowisku w Lesie Nadwelskim, w rez. „Piekiełko” [Załuski, Kosowicz 1993a, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004], na Bagnach Jeleńskich, w starorzeczach Welu, na Bagnie Koziana, na torfowisku w Olszewie, na torfowiskach Wąpiersk i Koszelewki, gdzie porastają potorfia [Kępczyński, Załuski 1993, Iglińska 2004]. Spotykamy je powszechnie w strefie przybrzeżnej jezior, np. nad jeziorami Tarczyńskim, Grądy, Zarybinek i Neliwa [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85]. Na torfowisku w Kostkowie, w silnie wypłyconych dołach poeksploatacyjnych, występuje podsuszona postać szuwaru trzcinowego z pokrzywą zwyczajną Urtica dioica i innymi gatunkami ziołoroślowymi [Iglińska 2004]. Szuwar ten spotykany jest też w kompleksie Ostoje Koszelewskie, w potorfiach, rowach melioracyjnych, a także na nieużytkowanych łąkach o wysokim poziomie wód gruntowych [Załuski, Kosowicz 1993c].

Szuwar pałki szerokolistnej – Typhetum latifoliae występuje w postaci niewielkich płatów na potorfiach torfowisk Wąpiersk, Bagna Jeleńskie i Olszewo. Notowany jest również na terenie kompleksów Las Nadwelski i Ostoje Koszelewskie, na torfowisku Bladowo, a także w jeziorach Neliwa, Zakrocz i Zarybinek [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85, Załuski, Kosowicz 1993a, b, c, Iglińska 2004].

Grupa szuwarów właściwych, typowych dla płytkich zbiorników wodnych o zmiennym poziomie wody, reprezentowana jest m. in. przez zespół kropidła wodnego i rzepichy ziemnowodnej – Oenantho-Rorippetum. Płaty tego zespołu spotykane są w Ostojach Koszelewskich [Załuski, Kosowicz 1993c].

W WPK liczne są zbiorowiska szuwarów wielkoturzycowych przystosowane do ziemnowodnego trybu życia. Często tworzą one otoczenie (pła) zarastających eutroficznych jezior i potorfii. Fitocenozy szuwaru – Thelypteridi-Phragmitetum, charakteryzujące się znacznym udziałem Thelypteris palustris i Sphagnum squarrosum oraz domieszką gatunków z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae, występują w zarośniętym potorfiu na mezotroficznym torfowisku śródpolnym we wsi Jeleń [Barankiewicz 2004]. Omawiane zbiorowisko spotykamy również na siedliskach o charakterze naturalnym w kompleskie Las Nadwelski i w postaci pła na tafli wody nad jeziorem Neliwa [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85, Załuski, Kosowicz 1993a].

Płaty turzycowiska (turzycy błotnej) - Caricetum acutiformis są dosyć pospolite na terenie Parku. Związane są głównie z torfowiskami przekształconymi, jak np. torfowiska w okolicy Koszelew. Spotyka się je ponadto na Bagnach Jeleńskich oraz na torfowiskach Kostkowo i Bladowo, gdzie występują zarówno w postaci silnie podmokłej, jak również podsuszonej, w towarzystwie gatunków łąkowych, takich jak np.: Holcus lanatus, Deschampsia caespitosa i Geum rivale. W rezerwacie „Piekiełko” turzycowisko to spotykamy w kompleksie olsów. Turzycowiska z turzycą błotną Carex acutiformis spotykane są również nad jeziorami – Zakrocz, Zarybinek i Neliwa [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85, Załuski, Kosowicz 1993a,c, Barankiewicz 2004, Iglińska 2004].

Turzycowisko z turzycą zaostrzoną – Caricetum gracilis występuje pospolicie na torfowiskach przesuszonych w wyniku melioracji, gdzie zajmuje płaty o różnej wielkości, w mozaice z fitocenozami ze związku Calthion palustris [Barankiewicz 2004, Iglińska 2004].

Płaty turzycowisk z turzycą tunikową – Caricetum appropinquate występują na torfowisku Bladowo oraz w kompleksie Ostoje Koszelewskie [Załuski, Kosowicz 1993c].

Najpospolitszym zbiorowiskiem wśród turzycowisk WPK jest zespół turzycy dzióbkowatej – Caricetum rostratae. Na terenie torfowisk w Lesie Nadwelskim i w Piekiełku zajmuje on naturalne siedliska w kompleksie olsów. Na oligotroficznym torfowisku w Kiełpinach występuje przy jego skraju, tworząc podmokły okrajek. Na torfowiskach Wąpiersk, Bagnach Jeleńskich i Olszewie spotykany jest w dużych płatach w dołach potorfowych. Na torfowiskach Kostkowo, Koszelewy i Bladowo C. rostratae związany jest z rowami melioracyjnymi [Załuski, Kosowicz 1993b,c, Iglińska 2004]. Fitocenoza ta była również opisywana znad jeziora Zakrocz [Jutrzenka-Trzebiatowski, Dziedzic 1984-85].

Dosyć częstym zbiorowiskiem na terenie Parku jest zespół turzycy pęcherzykowatej – Caricetum vesicariae. Występuje on m.in. na torfowiskach przesuszonych na Bagnach Jeleńskich, stawach w Wąpiersku, na torfowiskach w Podcibórzu, Olszewie i Kostkowie, na brzegach rowów melioracyjnych (Podcibórz, Kostkowo), na wtórnie podtopionej łące (Bagna Jeleńskie) oraz w postaci niewielkich płatów w zagłębieniach terenu [Barankiewicz 2004, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

 

Ekosystemy źródliskowe z roślinnością z klasy Montio-Cardaminetea

Na obszarze WPK licznie, choć na ogół na niewielkich powierzchniach, występują źródliska z charakterystyczną roślinnością. Wymienić tu należy m.in. zbiorowiska z rzeżuchą gorzką Cardamine amara oraz fitocenozy z manną gajową Glyceria nemoralis. Np. przy źródliskach w dolinie rzeki Wel dość często występuje szuwar z manną gajową (Glyceria nemoralis), mający cechy elementu roślinności podgórskiej. Roślinność ta tworzy zazwyczaj tylko niewielkie płaty w miejscach wysięku lub wycieku wody. Większe obszary źródliskowe spotykane są m.in. u podnóża skarp rynnowych jezior Kiełpińskiego, Tarczyńskiego i w okolicy Trzcina, w sąsiedztwie Jez. Olga, na torfowisku Kopaniarze, wzdłuż rzeki Wel (rez. „Piekiełko”) oraz nad Jez. Lidzbarskim, głównie poza WPK. Obszar WPK leży poza naturalnym zasięgiem typowych źródlisk wapiennych z roślinnością ze związku Cratoneurion [Poradnik ochrony siedlisk Natura 2000 w Polsce. T. II Wody słodkie i torfowiska 2005].

Na terenach źródlisk częstsze są zbiorowiska źródliskowe z rzeżuchą gorzką i śledziennicą skrętolistną Cardamine amara – Chrysosplenium alternifolium, występujące w kompleksie olsów i łęgów. Rzadziej spotykane są zbiorowiska źródlisk kalcyfilnych ze związku Cratoeneurion commutati. Ich zasoby w WPK wymagają szczegółowych badań [Szczepański M. – informacja własna]. Potrzebna jest dokładna inwentaryzacja stanu obszarów źródliskowych w WPK.

 

 

1.3.2. Przegląd syntaksonów ekosystemów podmokłych

Przegląd wyróżnionych jednostek syntaksonomicznych torfowisk przejściowych i mechowisk z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae

 

Kl. Scheuchzerio-Caricetea nigrae [Nordh. 1936] R. Tx. 1937

Rz. Scheuchzerietalia palustris Nordh. 1936

Zw. Rhynchosporion albae W. Koch 1926

53. Caricetum limosae Br.-Bl. 1921

54. Rhynchosporetum albae W. Koch 1926

55. Sphagno recurvi-Eriophoretum angustifolii Hueck 1925 n.inv., n.mut.

56. zbior. Drepanocladus fluitans

Zw. Caricion lasiocarpae Vanden Bergh. in Lebrun & all. 1949

57. Caricetum lasiocarpae Osvald 1923

58. Caricetum diandrae Jonas 1932

59. Sphagno-Caricetum rostratae Osvald 1923 em. Steffen 1931

60. Calletum palustris [Osvald 1923] Vanden Berghen 1952

61. zbior. Phragmites australis-Sphagnum fallax

62. zbior. Eriophorum angustifolium-Sphagnum cuspidatum

63. zbior. Potentilla palustris

Rz. Caricetalia nigrae W. Koch 1926 em. Nordh. 1936

Zw. Caricion nigrae W. Koch 1926 em. Klika 1934

64. Carici canescentis-Agrostietum caninae R. Tx. 1937

65. Calamagrostietum canescentis Simon 1960

66. Calamagrostietum neglectae Steffen 1931

67. Sphagno-Juncetum effusi Dziubałtowski 1928 nom. inv.

68. Carici-Agrostietum caninae R. Tx. 1937

69. zbior. Carex nigra

Ponadto, na terenie WPK zidentyfikowano za Brzegiem i Wojterską [2001]:

70. zespół Menyantho-Sphagnetum teretis wyróżniony w obrębie klasy Scheuchzerio-Caricetea  fuscae [Nordhagen 1936] R. Tx. 1937, zw. Caricion lasiocarpae Osvald 1923.

 

Na obszarze WPK zidentyfikowano 17 bogatych w mszaki zbiorowisk reprezentujących torfowiska przejściowe i niskie, m.in. pła mszarne i mechowiska. Tego typu torfowiska, stanowiące siedliska zanikające w skali kontynentu, wpisano do załącznika I do Dyrektywy Siedliskowej. Numery kodów podano w nawiasach. Wśród nich jest 7 różnej rangi syntaksonów ze związku roślinności wąskolistnych turzyc na torfowiskach przejściowych i trzęsawiskach – Caricion lasiocarpae (7140) oraz 4 syntaksony ze związku obejmującego roślinność dolinek torfowych i peł mszarnych – Rhynchosporion albae (7150). Te dystroficzne siedliska mokre na podłożu torfów kwaśnych są w WPK szczególnie cenne z uwagi na ich znaczenie dla UE (wspólnotowe). Płaty cennych i interesujących zespołów mszarnych – Caricetum limosae i Rhynchosporetum albae występują m.in. na Bagnach Jeleńskich, na torfowiskach Kopaniarze, w okolicy jez. Gronowo, Nowe Grodziczno, na bagnach przy jez. Rumian i w kompleksie Las Nadwelski. Są one siedliskami wielu rzadkich i cennych gatunków roślin, w tym reliktów glacjalnych.

Wśród siedlisk roślinności ze związku Caricion lasiocarpae na terenie WPK rzadko spotyka się również zbiorowiska nawiązujące florystycznie do torfowisk alkalicznych, które mają istotne znaczenie dla zachowania bioróżnorodności UE (kod Natura 2000 -7230), na przykład wśród mokrych łąk nad Welem na wschód od jez. Tarczyńskiego w okolicy miejscowości Grabacz. Związek Caricion lasiocarpae jako taki nie obejmuje torfowisk alkalicznych, tylko kwaśne torfowiska przejściowe, natomiast typowe zbiorowiska bardzo żyznych torfowisk źródliskowych należą do rzędu Caricetalia davallianae, związku Caricion davallianae.

Podmokłe mszary torfowiska przejściowego z turzycami nitkowatą (Carex lasiocarpa) i bagienną (Carex limosa) występują na obrzeżach Bagien Jeleńskich, na Zompach (Ząpach) Jeglijskich w okolicy Rybna oraz w otoczeniu jez. Linowiec. Dobrze wykształcone fragmenty zbiorowisk turzycowo-mszystych spotyka się na mechowisku Skomiały, na torfowiskach Kopaniarze, Zompy Jeglijskie, Ostoje Koszelewskie, a słabiej wykształcone płaty – na przesychającym mechowisku „Koty”, na torfowisku Bladowo, oraz w przedłużeniu rynny jeziornej jez. Gronowo. Fragmenty mechowisk występują także w dolinie strugi Rumiańskiej, na przedłużeniu rynny jeziornej jez. Rumian. Na dobrze wykształconych mechowiskach, np. w obrębie torfowisk Kopaniarze, na Ostojach Koszelewskich, spotyka się liczne relikty glacjalne, w tym takie, jak: błotniszek wełnisty Helodium blandowii, krzywosz lśniący Tomenthypnum nitens, mszar Paludella squarrosa i gatunki borealne, np. storczyk – lipiennik Loesela Liparis loeselii. Lipiennik Loesela spotykany jest także na torfowisku w okolicy jez. Gronowo i na mokradłach Zompy Jeglijskie. Na tym terenie występują inne gatunki zagrożone wyginięciem, w tym: brzoza niska Betula humilis i turzyca strunowa Carex chordorrhiza. Na torfowisku Kopaniarze spotyka się mechowisko z bobrkiem trójlistkowym Menyanthes trifoliata i innymi cennymi gatunkami -  Sphagnum teres, Paludella squarrosa, Liparis loeselii i Saxifraga hirculus.  Zbiorowiska pła najczęściej występują jako niewielkie płaty otaczające zarastające jeziorka dystroficzne [Załuski, Kosowicz 1993a, Kępczyński, Załuski 1993, Iglińska 2004].

W potorfiach spotyka się zbiorowisko sierpowca Drepanocladus fluitans w postaci nieomal jednogatunkowych agregacji tuż pod powierzchnią wody [Inwentaryzacja przyrod. gm. Lidzbark 1993].

Zespół Sphagno recurvi-Eriophoretum angustifolii związany jest głównie z potorfiami i porasta liczne doły po eksploatacji torfu na torfowiskach w Koszelewach, Wąpiersku i na Bagnach Jeleńskich. W Kiełpinach tworzy on okrajek torfowiska. W warstwie zielnej dominuje tu wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium i żurawina błotna Oxycoccus palustris, natomiast w warstwie mszystej – torfowiec odgięty Sphagnum fallax [Kępczyński, Załuski 1993, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

Płat szuwaru turzycy nitkowatej – Caricetum lasiocarpae występuje m.in. na Bagnach Jeleńskich w postaci wąskiego paska przy oczkach dystroficznych [Kępczyński, Załuski 1993]. Na torfowisku w Olszewie zajmuje on większą powierzchnię w nienaruszonej części złoża torfowego, w mozaice z Calamagrostietum neglectae [Iglińska 2004]. Zespół ten notowany jest również na niewielkich oligotroficznych torfowiskach śródpolnych, m.in. we wsi Jeleń [Barankiewicz 2004] oraz na terenie komplesku Las Nadwelski [Załuski, Kosowicz 1993a].

Płaty zespołu turzycy obłej – Caricetum diandrae występują w kompleksie olsów, w silnie podtopionej części na granicy z łozowiskami, na torfowisku na terenie Lasu Nadwelskiego [Gniadkowska 2002, Iglińska 2004]. Zbiorowisko to występuje także na terenie projektowanego użytku ekologicznego Bladowo i kompleksu Ostoje Koszelewskie [Załuski, Kosowicz 1993b,c]. Wyjątkowo cenne płaty mechowisk z turzycą obłą i dzióbkowatą (Carex diandra – C. rostrata) oraz licznymi rzadkimi gatunkami mchów i roślin naczyniowych występują na Torfowisku Kopaniarze i we fragmencie Bagna Koziana [Załuski, Szczepański 1999].

Zespół pła mszarnego z turzycą dzióbkowatą – Sphagno-Caricetum rostratae zajmuje duże powierzchnie na potorfiach w Lesie Nadwelskim, torfowisku w Koszelewach, Torfowisku Wąpiersk i na Bagnach Jeleńskich [Kępczyński, Załuski 1993, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004]. Na torfowisku w Kiełpinach tworzy on okrajek, przy czym obok turzycy dzióbkowatej w warstwie zielnej dominuje tu żurawina błotna Oxycoccus palustris, natomiast warstwę mszystą tworzy głównie Sphagnum fallax.

Dość częstym zbiorowiskiem, występującym w dołach potorfowych jest zespół Calletum palustris [Kępczyński, Załuski 1993, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004]. Najczęściej stanowi ono jednogatunkowe agregacje czermieni błotnej, tworzące silnie uginające się pło.

Zbiorowisko Phragmites australis-Sphagnum fallax zostało wyróżnione na podstawie dominacji w warstwie zielnej Phragmites australis i Oxycoccus palustris, a w warstwie mszystej – Sphagnum fallax, Aulacomnium palustre, Polytrichum strictum oraz Polytrichum commune. Zanotowano je na torfowisku w kompleksie Las Nadwelski oraz na Torfowisku Wąpiersk, a także na obszarze projektowanego rezerwatu Bagna Jeleńskie. W Lesie Nadwelskim zajmuje ono wyraźnie odgraniczające się powierzchnie w środkowej oraz północno-zachodniej części obiektu. Na Torfowisku Wąpiersk występuje w potorfiu, na skraju żywego złoża na południowo-zachodnim krańcu obiektu. Na Bagnach Jeleńskich zbiorowisko to zajmuje pasy o różnej szerokości na granicy między łozowiskami a środkową częścią torfowiska [Kępczyński, Załuski 1993, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

Z dołami poeksploatacyjnymi związane jest też zbiorowisko wełnianki wąskolistnej i torfowca spiczastolistnego – Eriophorum angustifolium-Sphagnum cuspidatum. Zanotowane je na Torfowisku Wąpiersk i na Bagnach Jeleńskich [Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

Zbiorowisko z Potentilla palustris występuje na Bagnach Jeleńskich, w licznych potorfiach obecnych na skraju żywego złoża torfowiska [Kępczyński, Załuski 1993]. Było również notowane w niewielkich moradłach śródpolnych [Barankiewicz 2004].

Fitocenozy Carici canescentis-Agrostietum caninae zidentyfikowano na Torfowisku Wąpiersk i na Bagnach Jeleńskich. Występują one na skraju łąk i żywego torfowiska oraz na groblach przy dołach potorfowych [Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

W kompleksie olsów na torfowisku Las Nadwelski zanotowano również występowanie zespołu Calamagrostietum canescentis. Charakteryzuje się on dominacją trzcinnika lancetowatego Calamagrostis canescens oraz domieszką gatunków szuwarowych, mechowiskowych i leśnych. Niewielkie fragmenty tego zbiorowiska występują także na torfowiskach w Koszelewach i Piekiełku. Na torfowiskach: Olszewo, Kostkowo i Koszelewy zespół trzcinnika lancetowatego spotykany jest w postaci zwartych trawiastych łanów, głównie w rowach melioracyjnych oraz na ich zboczach [Załuski, Kosowicz 1993a, Gniadkowska 2002, Kamińska 1999, Iglińska 2004].

Zbiorowisko z trzcinnikiem prostym – Calamagrostietum neglectae wykształca się w dwóch wariantach. W miejscach podmokłych odznacza się obfitym udziałem innych gatunków charakterystycznych dla klasy Scheuchzerio-Caricetea nigraea (np. Eriophorum angustifolium, Agrostis canina, Potentilla palustris) oraz z dominacją Sphagnum fallax w warstwie mszystej. W tej postaci występuje w formie wąskich pasów wzdłuż torfowiska Las Nadwelski, w jego wschodniej części, na granicy ze zbiorowiskami zaroślowymi Salicetum pentandro-cinereae. Ten wariant zbiorowiska obecny jest na Torfowisku Wąpiersk i na Bagnach Jeleńskich. Natomiast na torfowiskach w Olszewie, Podciborzu i Koszelewach omawiany zespół przyjmuje postać ubogich w gatunki agregacji budowanych głównie prez trzcinnik prosty Calamagrostis stricta. Płaty tego wariantu występują na dnie i na zboczach rowów melioracyjnych, a ponadto tworzą kompleksy z Caricetum lasiocarpae w środkowej części złoża na torfowiskach Olszewo i Bladowo oraz na terenie projektowanego rezerwatu „Torfowisko Kopaniarze” [Cyzman, Kosowicz 1993, Załuski, Kosowicz 1993c, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

Zbiorowisko Sphagno-Juncetum effusi zostało zidentyfikowane na podstawie dominacji Juncus effusus, udziału gatunków z klasy Phragmitetea w warstwie zielnej i obfitej obecności Sphagnum fallax w warstwie mszystej. Występuje ono w Lesie Nadwelskim na skraju niewielkiego potorfia. Na pozostałych torfowiskach – Kostkowo, Wąpiersk i Bagna Jeleńskie stanowi ono wąskie pasy okrajka. W tej postaci może tworzyć strefę przejściową pomiędzy łąkowym zespołem Epilobio-Juncetum effusi a oligotroficznymi zbiorowiskami z dominacją torfowców ze środkowej części omawianych torfowisk [Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

Niewielkie płaty fitocenozy Carici-Agrostietum caninae występują najczęściej na mezo- i oligotroficznych torfowiskach. W zależności od uwilgotnienia, przyjmują postać z dużym udziałem mchów torfowców (miejsca wilgotne) lub też z wyraźną dominacją Agrostis canina (miejsca przesuszone). Notowane są one w niewielkich obiektach śródpolnych, a także na dużych torfowiskach – Bagna Jeleńskie, Wąpiersk, Kostkowo [Załuski, Kosowicz 1993a, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004 Barankiewicz 2004].

Zbiorowisko turzycy Carex nigra występuje na podsuszonym torfie i najczęściej towarzyszy zespołowi Deschampsietum cespitosae na ekstensywnie eksploatowanych łąkach i pastwiskach [Gniadkowska 2002, Barankiewicz 2004, Iglińska 2002].

 

Ekosystemy torfowisk wysokich i mszarnych z roślinnością z klasy Oxycocco-Sphagnetea

Na terenie WPK występują jeszcze, choć dość rzadko, żywe torfotowórcze ekosystemy ze zbiorowiskami torfowców i dużym udziałem krzewinek, reprezentujące mszary wysokie. Są to siedliska priorytetowe o istotnym znaczeniu w całej Wspólnocie Europejskiej, wpisane do załącznika I do Dyrektywy Siedliskowej jako torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą  Sphagnetalia mgellanici o kodzie 7110.

Zw. Sphagnion magellanici Kästner & Flössner 1933 em. Dierss. 1975

70. Sphagnetum magellanici [Malc. 1929] Kästner & Flössner 1933

71. Spagno recurvi-Eriophoretum vaginati Hueck 1925 n.inv.

72. zbior. Oxycoccus palustris – Sphagnum fallax

 

Zbiorowiska o charakterze mszarów wysokich występują na torfowiskach ombrotroficznych. W WPK w wielu miejscach zachowały one swój naturalny charakter. Największy, kilkudziesięciohektarowy obszar torfowisk wysokich znajduje się na Bagnach Jeleńskich, a ponadto spotykamy je w kompleksach z torfowiskami przejściowymi – na Bagnie Koziana i na północny-wschód od Wąpierska. Pozostałe torfowiska wysokie WPK mają powierzchnie kilkuhektarowe i wypełniają lokalne zagłębienia terenu  w okolicach Kiełpin, Kostkowa, Ciechanówka, Wąpierska i Zarybinka. Na wschód od Rybna występuje kilkanaście oczek torfowisk wysokich, największe z nich nosi nazwę „Szlachta”. Poza tym, dobrze zachowane fragmenty torfowiska wysokiego znajdują się w lesie nad Welem w okolicy Kurojadów i na północ od jez. Grądy.

Mszar torfowca magellańskiego – Sphagnetum magellanici występuje w takich miejscach jak: projektowany rezerwat „Torfowisko Kurojady” w Lesie Nadwelskim i Bagna Jeleńskie. Zajmuje on duże płaty w centralnej części torfowisk. Występujące najczęściej gatunki to: Carex rostrata, Sphagnum fallax, Sphagnum magellanicum, Polytrichum commune, Polytrichum strictum oraz Aulacomnium palustre. Z uwagi na przesuszenie obserwuje się stopniową sukcesję leśną na tych terenach i przekształcanie się mszarów w inicjalne stadia boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum [Załuski, Kosowicz 1993a, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

Zbiorowisko Sphagno recurvi-Eriophoretum vaginati charakteryzuje się dominacją wełnianki pochwowatej Eriophorum vaginatum i żurawiny Oxycoccus palustris w warstwie zielnej oraz występowaniem Carex rostrata, Menyanthes trifoliata i Calla palustris. W warstwie mszystej przeważa Sphagnum fallax. Brak w niej gatunków związanych z kępami. Zbiorowisko to występuje w projektowanym rezerwacie „Torfowisko Kurojady”, w strefie kontaktowej między Sphagnetum magellanici a łozowiskiem i brzeziną bagienną. Na torfowisku w Kiełpinach zajmuje środkową część bagna i ma dominujący udział powierzchniowy. Na Torfowisku Wąpiersk i na Bagnach Jeleńskich zbiorowisko to również zajmuje znaczną powierzchnię pomiędzy zbiorowiskami okrajkowymi i potorfiami a brzezina bagienną i borem bagiennym [Kępczyński Załuski 1993, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

Zbiorowisko Oxycoccus palustris – Sphagnum fallax zidentyfikowano tylko na Bagnach Jeleńskich, gdzie porasta świeżo zarośnięte potorfia. Fitocenozy charakteryzują się znikomym udziałem gatunków z kl. Phragmitetea australis oraz dominacją żurawiny błotnej i torfowca odgiętego [Iglińska 2004].


 

1.4. Lądowe ekosystemy nieleśne

 

 

1.4.1. Ogólna charakterystyka ekosystemów nieleśnych 

Krajobrazy kulturowe, w tym ekosystemy polne i łąkowe oraz murawy zajmują ponad połowę powierzchni Parku. Z analizy opracowań naukowych oraz z oceny sytuacji w terenie wynika, że rozmaitość lądowych, nieleśnych układów przyrodniczych w Parku, poza ekosystemami na siedliskach hydrogenicznych, jest duża. Na podstawie analizy fitosocjologicznej, na obszarze WPK zidentyfikowano blisko 60 jednostek roślinności różnej randze syntaksonomicznej, reprezentujących lądowe ekosystemy terenów otwartych, w tym łąk i pastwisk. Pola uprawne i użytki zielone ze specyficznymi dla siebie zbiorowiskami roślinnymi stanowią ok. 47% powierzchni WPK. Roślinność ekosystemów łąkowych i pól ornych w sposób istotny wzbogacają różnorodności krajobrazową Parku. Użytki zielone to głównie zbiorowiska antropogeniczne powstałe wskutek usunięcia leśnej szaty roślinnej typowej dla naturalnych siedlisk. Występują one jako zbiorowiska zastępcze leśnych zespołów z kręgu łęgów jesionowych i wilgotnych postaci grądów. Część łąk wykształciła się na przesuszonych torfowiskach niskich.

Największy udział powierzchniowy w WPK mają półnaturalne użytki zielone z roślinnością z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Reprezentowane są łąki wyczyńcowe, łąki z kłosówką, „gęsie pastwiska”, ziołorośla z wiązówką błotną, tojeścią pospolitą i czyśćcem błotnym oraz pastwiska sitowe. Na polach uprawnych, na siedliskach ruderalnych występują zbiorowiska synantropijne z klas Artemisietea vulgaris i Stellarietea mediae zajmujące 90% niezalesionej powierzchni Parku.

Użytki zielone to głównie zbiorowiska antropogeniczne powstałe wskutek usunięcia leśnej szaty roślinnej typowej dla naturalnych siedlisk przyrodniczych oraz po osuszeniu torfowisk niskich. Związane są one z różnymi formami rolniczego użytkowania obszaru. Na obszarze WPK występują one jako zbiorowiska zastępcze leśnych formacji z kręgu łęgów jesionowych i wilgotnych postaci grądów.

 

1.4.2. Przegląd systematyczny i charakterystyka lądowych nieleśnych zbiorowisk roślinnych

 

Zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe:

Kl. Molinio-Arrhenatheretea R. Tx. 1937

Rz. Trifolio fragiferae-Agrostietalia stoloniferae R. Tx. 1970

Zw. Agropyro-Rumicion crispi Nordh. 1940 em. R. Tx. 1950

1.  Ranunculo repentis-Alopecuretum geniculati R. Tx. 1937

2. Zbiorowisko Agrostis stolonifera-Potentilla anserina Oberd. 1979/1980 in Oberd. ed. 1983 = Potentilletum anserinae Rapaics 1927 em. Pass. 1964

3.  zbior. Ranunculus repens

4.  zbior. Carex hirta

5.  zbior. Agrostis stolonifera

Rz. Molinietalia caeruleae W. Koch 1926

Zw. Filipendulion ulmariae Segal 1966

6.  Valeriano-Filipenduletum Siss. in Westh. et all. 1946

7.   zbior. Filipendula ulmaria

8.   zbior. Filipendula ulmaria i Polemonium caeruleum

9.   zbior. Stachys palustris

10. zbior. Lysimachia vulgaris

11. zbior. Cirsium palustre

12. zbior. Valeriana longifolia

Zw. Molinion caeruleae W. Koch 1926

13. Junco-Molinietum [R. Tx. 1937] Prsg 1951 em. Pass. 1964

Zw. Calthion palustris R. Tx. 1936 em. Oberd. 1957

14. Angelico-Cirsietum oleracei R. Tx. 1937 em. Oberd. 1967

15. Scirpetum sylvatici Ralski 1931

16. Caricetum cespitosae [Steffen 1931] Klika et Šmarda 1940

17. Epilobio-Juncetum effusi Oberd. 1957

18. zbior. Cardaminopsis arenosa

Zw. Alopecurion pratensis Pass. 1964

     19. Alopecuretum pratensis [Regel 1925] Steffen 1931

20. Deschampsietum cespitosae Horvatić 1930

21. Holcetum lanati [Issler 1936] em. Pass. 1964

Rz. Arrhenatheretalia Pawł. 1928

Zw. Arrhenatherion elatioris [Br.-Bl. 1925] W. Koch 1926

22. Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr. 1925

23. zbior. Dactylis glomerata

24. zbior. Festuca rubra

25. zbior. Agrostis gigantea

Zw. Cynosurion R. Tx. 1947

26. Lolio-Cynosuretum R. Tx. 1937

 

Zbiorowiska wrzosowisk i muraw bliźniczkowych:

Kl. Nardo-Callunetea Prsg 1949

Rz. Nardetalia Prsg 1949

Zw. Violion caninae Schwick. 1944

27. Nardo-Juncetum squarrosi Nordh. 1920 Bük. 1942

28. zbior. Nardus stricta

Rz. Calluno-Ulicetalia [Quant. 1935] R.Tx. 1937

Zw. Pohlio nutantis-Callunion Shimwell 1973 Brzeg 1981

29. Pohlio-Callunetum Shimwell 1973 em. Brzeg 1981

 

Zbiorowiska muraw szczotlichowych:

Kl. Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis Klika in Klika et Novák 1941

Rz. Corynephoretalia canescentis R.Tx. 1937

Zw. Corynephorion canescentis Klika 1934

30. Spergulo vernalis-Corynephoretum canescentis [R. Tx. 1928] Libb. 1933

Zw. Vicio lathyroidis-Potentillion argentae Brzeg in Brzeg et M. Wojt. 1996

31. Diantho-Armerietum elongatae Krausch 1959

 

Zbiorowiska eutroficznych brzegów wód i szlamowisk: 

Kl. Bidentetea tripartiti R. Tx., Lohm. et Prsg 1950

Rz. Bidentetalia tripartiti Br.-Bl. et R. Tx. 1943

Zw. Bidention tripartiti Nordh. 1940

32. Bidentetum cernui Kobendza 1948

33. Bidenti-Polygonetum hydropiperis [Miljan 1933] Lohm. in R. Tx. 1950 n.inv.

34. zbior. Bidens tripartita

35. zbior. Rorippa palustris

 

Nitrofilne zbiorowiska bylin:

Kl. Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg et R. Tx. in R. Tx. 1950

Rz. Convolvuletalia sepium R. Tx. 1950

Zw. Senecion fluviatilis  R. Tx. [1947] 1950 em. R. Tx. 1967

36. Rudbekio-Solidagietum R. Tx. et Raabe 1950

Rz. Glechometalia hederaceae R.Tx. in R.Tx. et Brun-Hool. 1975

Zw. Aegopodion podagrariae R. Tx. 1967

37. Urtico‑Aegopodietum podagrariae [Tx. 1963 n.n.] em. Dierschke 1974

38. Anthriscetum sylvestris Hadač 1978

39. zbior. Urtica dioica

40. zbior. Cirsium arvense

Rz. Artemisietalia vulgaris Lohm. in R.Tx. 1947

Zw. Arction lappae R. Tx. 1937 em. 1950

41. Arctio-Artemisietum vulgaris Oberd. ex Seybold et Müller 1972

42. Rumicetum obtusifolii Kulcz. 1928 corr. Brzeg et Pawlak 1998

43. Leonuro cardiacae-Ballotetum nigrae Slavnić 1951

44. zbior. Artemisia vulgaris

 

Zbiorowiska półruderalnych pionierskich roślin rozłogowych:

Kl. Agropyretea intermedio-repentis [Oberd. et all. 1967] Müll. et Görs 1969

Rz. Agropyretalia intermedio-repentis [Oberd. et all. 1967] Müll. et Görs 1969

Zw. Convolvulo arvensis‑Agropyrion repentis Görs 1966

45. zbior. Elymus repens

46. zbior. Bromus inermis

 

Zbiorowiska porębowe:

Kl. Epilobietea angustifolii R. Tx. et Prsg 1950

Rz. Atropetalia Vlieg. 1937

Zw. Sambuco-Salicion capreae R. Tx. et Neum. 1950

47. Rubetum idaei Pfeif. 1936 em. Oberd. 1973

48. Sambucetum nigrae Oberd. 1973

Zw. Epilobion angustifolii [Rübel 1933] Soó 1933

49. Calamagrostietum epigeji Juraszek 1928

 

Zbiorowiska segetalne i ruderalne:

Kl. Stellarietea mediae R. Tx., Lohm. et Prsg. 1950

Rz. Polygono-Chenopodietalia [R. Tx. et Lohm. 1950] J. Tx. 1961

Zbiorowiska kadłubowe:

50. zbior. Stellaria media i Brassica napus 

51. zbior. Brassica napus-Ranunculus repens

52. zbior. Atriplex hastatum

Zw. Polygono-Chenopodion Siss. 1946

53. Veronico fumarietum officinalis [Krusem. et. Vlieg. 1939] R. Tx. 1950

54. Galinsogo-Setarietum [R. Tx. et Beck. 1942] R. Tx. 1950

Rz. Sisymbrietalia J. Tx. 1961

Zw. Sisymbrion officinalis R. Tx., Lohm. et Prsg 1950

55. Urtico-Malvetum neglectae [Knapp 1945] Lohm. 1950

56. Erigeronto-Lactucetum serriolae Lohm. In Oberd. 1957

Rz. Centauretalia cyani R. Tx 1950

Zw.  Aperion spicae-venti R.Tx. et J.Tx. 1960 (pro ord.) 

57. zbior. Anthoxanthum aristatum

 

Zbiorowiska chwastów polnych i ruderalnych [wg A. Brzega i M Wojterskiej 2001]

Kl. Polygono arenastri-Poetea annuae Riv.-Mart. 1975 corr. Riv.-Mart. et al. 1991

Rz. Polygono arenastri-Poëtalia annuae R. Tx. in Géhu et al. 1972 corr. Riv.-Mart. et al. 1991

Zw. Matricario matricarioidis-Polygonion arenastri Riv.-Mart. 1975 corr. Riv.-Mart. et al. 1991

58. Poëtum annuae Felföldy 1942

(Wg Matuszkiewicza zbiorowisko to można zaliczyć do kl. Molinio-Arrhenatheretea, rząd Plantaginetalia majoris, zw. Polygonion avicularis).

 

Zbiorowiska z klasy Molinio-Arrhenatheretea

Wśród siedlisk łąkowych WPK wyróżniono prawie 30 zbiorowisk różnych rodzajów łąk i pastwisk, od wilgotnych (związek Calthion) do suchszych (z kostrzewą czerwoną – Festuca rubra). Płaty tych zbiorowisk stanowią zwykle granicę między żywym torfowiskiem a mineralnym otoczeniem. Występują one na niezabagnianych glebach mineralnych, na murszach o różnym stopniu przesuszenia, powstałych z różnych typów torfów. Obecne są one prawie wszędzie na torfowiskach, o ile nie ma zbyt ostrej granicy między torfowiskiem a mineralnym otoczeniem.

Liczne są w WPK, zajmujące siedliska przesuszonych mokradeł półnaturalne i antropogeniczne zbiorowiska łąk i pastwisk na średnio żyznych i żyznych podłożach mineralnych i organo-mineralnych. Szczególnie duże powierzchnie zajmują one we wschodniej, a także środkowej części Parku, między jeziorami Gronowskim i Tarczyńskim, nad jez. Grądy, w Ostojach Koszelewskich, w kompleksie Murawki, w okolicy Jelenia, na Jeleńskich Bagnach, na torfowisku Bladowo, w ostoi „Torfowisko Kopaniarze”, między jeziorami Zarybinek i Rumian. Mniejsze płaty tych siedlisk występują wzdłuż doliny rzeki Wel, w kompleksie proponowanym do ochrony jako użytek ekologiczny „Wąs”. Przeważnie są to kompleksy muraw zalewowych i wilgotnych łąk wyczyńcowych, okresowo podtapianych, z rzędu Trifolio-Agrostietalia stoloniferae oraz łąki kośne z rzędu Molinietalia. Rzadziej i z mniejszym udziałem powierzchniowym występują świeże łąki i pastwiska z rzędu Arrhenatheretalia – tzw. łąki grądowe na siedliskach niezabagnionych. Spotyka się je w północnych częściach Parku – na północ i zachód od Lorek, nad jez. Rumian oraz w okolicy jez. Zarybinek. Wśród siedlisk łąkowych WPK zidentyfikowano siedliska o znaczeniu wspólnotowym (UE), w tym: zmiennowilgotnych łąki trzęślicowych ze związku Molinion (kod Natura 2000 – 6410), niżowe i górskie łąki użytkowane ekstensywnie (6510) ze związku Arrhenatherion elatioris. Ich występowania wskazano na mapie siedlisk WPK. Siedliskiem cennym i pozostającym zazwyczaj w kompleksie ze zbiorowiskami łąkowymi są niżowe ziołorośla nadrzeczne i okrajkowe (6430) Galio-Urticenea (z klasy Artemisietea vulgaris), spotykane w WPK jako drobne powierzchniowo płaty, głównie w dolinie rzeki Wel.

W kompleksach półnaturalnych wypasanych łąk dość często spotyka się płaty fitocenoz ze związku Agropyro-Rumicion crispi, na dnie niezbyt głębokich obniżeń, gdzie okresowo stagnuje woda [Barankiewicz 2004]. Podobnie płaty zespołu – Potentilletum anserinae, tzw. gęsie pastwiska, na terenie Parku powstają często przy intensywnym wypasie na wielu podsuszonych torfowiskach (Podcibórz, Bladowo, Olszewo, Kostkowo, Koszelewki, Wąpiersk) [Załuski, Kosowicz 1993a,b, Barankiewicz 2004]. Płaty zespołu jaskra rozesłanego Ranunculus repens spotyka się w Parku dość rzadko; Ranunculetum repentis występuje w mozaice ze zbiorowiskami ze związku Calthion palustris np. na torfowisku w Kostkowie [Iglińska 2004].

Płaty zbiorowiska turzycy owłosionej Carex hirta występują na skrajach rzadziej uczęszczanych dróg, np. w Lesie Nadwelskim i na torfowisku w Kostkowie a także na brzegach oczek wodnych i zatorfień śródpolnych, np. we wsi Jeleń [Gniadkowska, Barankiewicz 2004, Iglińska 2004].

Zbiorowisko mietlicy rozłogowej Agrostis stolonifera odnotowano na Stawach Wąpierskich [Iglińska 2004], a także w kompleksie Ostoi Koszelewskich, gdzie często porasta śróddroża i skraje dróg na podłożu organicznym [Załuski, Kosowicz 1993c].

Płaty zbiorowiska czyśćca błotnego Stachys palustris spotyka się niezbyt często na eutroficznych łąkach, np. na torfowisku w Olszewie, w obniżeniach terenu, w mozaice innych ziołorośli, jak np. skupień Urtica dioica lub Myosoton aquaticus [Iglińska 2004].

Płaty zespołu kozłka i wiązówki Valeriano-Filipenduletum są częste na zarastających łąkach, m.in. na torfowiskach w kompleksie Ostoje Koszelewskie, na torfowisku Zompy Jeglijskie, Bladowo i na innych podsuszonych torfowiskach w miejscach, gdzie zaniechano koszenia. Podobnie, zbiorowiska ziołorośli z Filipendula ulmaria, Lysimacha vulgaris, Cirsium palustre i Valeriana longifolia spotyka się na osuszonych torfowiskach w miejscach, gdzie zarzucono gospodarkę łąkarską [Załuski, Kosowicz 1993b,c, Iglińska 2004].

Bardzo ciekawe fitocenozy z wiązówką i cennym gatunkiem reliktowym – wielosiłem błękitnym (zbiorowisko Filipendula ulmaria i Polemonium caeruleum) zanotowano w kompleksie Ostoje Koszelewskie,  na skraju rowów melioracyjnych [Załuski, Kosowicz 1993c].

Na mezo- i oligotroficznych torfowiskach (Bagna Jeleńskie, Olszewo, Kopaniarze, Kostkowo, Ostoje Koszelewskie) dość częste są płaty zespołu łąki sitowo-trzęślicowej Junco-Molinietum. Postać opisana na Bagnach Jeleńskich [Kępczyński, Załuski 1993] charakteryzuje się udziałem torfowców i zajmuje niewielkie płaty na skraju żywego złoża. Na torfowiskach Olszewo, Kopaniarze i Kostkowo oraz w kompleksie Ostoje Koszelewskie spotykamy również postać podsuszoną tego zespołu, bez torfowców [Załuski, Kosowicz 1993c, Iglińska 2004].

Część łąk, po zaprzestaniu koszenia ulega już sukcesji. Na łąkach w Kostkowie, a także w kompleksie Ostoje Koszelewskie dość dużą powierzchnie zajmuje zespół ostrożenia warzywnego – Angelico-Cirsietum oleracei. Charakteryzuje się on wyraźną dominacją Cirsium oleraceum. Często występuje w kompleksie z innymi zbiorowiskami ze związku Calthion palustris, tworząc wraz z nimi strukturę mozaikową. Jest to jednostka roślinności łąkowej pospolita zarówno w regionie [Kępczyński 1965; Noryśkiewicz 1979; Kępczyński, Załuski 1986; Załuski 1989; Gawenda-Kempczyńska 2003, Iglińska 2004], jak i w wielu różnych regionach Polski [Jasnowski 1962; Herbich 1982, Kucharski, Michalska-Hejduk 1994; Kucharski 1999].

Znacznie rzadziej i na niewielkich powierzchniach trwale zabagnionych spotyka się płaty zespołu sitowia leśnego Scirpetum sylvatici, np. w kompleksie olsów w Lesie Nadwelskim, na Bagnach Jeleńskich i na torfowisku w Kostkowie [Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

Płaty zespołu turzycy darniowej Caricetum cespitosae spotykane są m.in. na torfowiskach Olszewo i Kostkowo. Występują one na niewielkich powierzchniach, w płytkich zagłębieniach terenu i na skrajach zarastających rowów melioracyjnych [Iglińska 2004].

Częstym zbiorowiskiem na terenie WPK jest Epilobio-Juncetum effusi stanowiące okrajek torfowiska - strefę przejściową między częścią podmokłą a silnie przesuszoną, jak np. na torfowiskach Wąpiersk, Bagna Jeleńskie, w okolicy Kopaniarzy, na terenie Ostoi Koszelewskich, na stawach wąpierskich i torfowisku w Podciborzu. Na łąkach kostkowskich, płaty tego zbiorowiska występują w kompleksie ze zbiorowiskami związku Calthion palustris. Często spotyka się je w lokalnych obniżeniach torfowiska oraz na skraju zarastających rowów melioracyjnych [Gniadkowska 2002, Barankiewicz 2004, Iglińska 2004].

Zbiorowisko rzeżusznika Cardaminopsis arenosa, z dużym udziałem gatunków łąkowych, występuje dość często w WPK, zwykle na silnie przesuszonym murszu w miejscach, gdzie powierzchnia gleby została naruszona [Załuski, Kosowicz 1993b,c], natomiast fitocenozy łąki wyczyńcowej – Alopecuretum pratensis najczęściej związane są z systematycznie uprawianymi i podsiewanymi łąkami [Załuski, Kosowicz 1993c, Barankiewicz 2004].

Jednym z najczęstszych zespołów łąkowych na terenie WPK jest zbiorowisko śmiałka darniowego Deschampsietum cespitosae, które wykształca się na ekstensywnie użytkowanych łąkach w płatach różnej wielkości zależnie od stopnia uwilgotnienia złoża torfowego. Największe płaty tego zbiorowiska występują na torfowiskach najsilniej osuszonych, np. torfowiska Podcibórz, Bladowo, Kostkowo, Koszelewki. Na torfowisku Wąpiersk, Bagnach Jeleńskich i na terenie stawów wąpierskich zbiorowisko to pokrywa znaczne powierzchnie, tworząc pastwiska wokół mokradeł. W Lesie Nadwelskim i terenie Ostoi Koszelewskich płat Deschampsietum cespitosae porasta drogi na skraju torfowiska. Na torfowiskach w Olszewie, Kopaniarzach, Zompach (Ząpach) Jeglijskich płaty tego zbiorowiska tworzą kompleks ze zbiorowiskami z klasy torfowisk przejściowych i mechowisk Scheuchzerio-Caricetea nigrae [Załuski, Kosowicz 1993b,c, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

Zespół kłosówki wełnistej Holcetum lanati jest charakterystyczny dla silnie przesuszonych gleb murszowych i spotykany jest na Bagnach Jeleńskich, Podciborzu, Bladowie, w Ostojach Koszelewskich i na torfowisku w Kostkowie, a także na terenie kompleksu Las Nadwelski oraz wokół oczek wodnych i zatorfień śródpolnych, jak np. we wsi Jeleń [Załuski, Kosowicz 1993b, Barankiewicz 2004, Iglińska 2004].

Płaty fitocenozy żyznych łąk z owsicą łąkową Arrhenatheretum elatioris zanotowano na intensywnie uprawianych łąkach kośnych w kompleksie Ostoje Koszelewskie [Załuski, Kosowicz 1993c]. Tworzą one niewielkie powierzchnie na skraju płytkiego wyniesienia mineralnego przy głównym rowie odwadniającym [Iglińska 2004].

Na obrzeżach Bagien Jeleńskich i w otoczeniu Stawów Wąpierskich występuje zbiorowisko kupkówki Dactylis glomerata [Iglińska 2004].

Na torfowiskach Wąpiersk, Bagnach Jeleńskich, w Podciborzu i Kostkowie, a także wokół śródpolnych zatorfień i oczek wodnych spotyka się zbiorowisko Festuca rubra, jego płaty rozwijają się na silnie przesuszonym murszu w brzeżnych partiach torfowisk [Iglińska 2004, Barankiewicz 2004].

Łąki na osuszonych torfach, intensywnie zagospodarowane, porośnięte są dość często płatami zespołu życicy Lolio-Cynosuretum; zbiorowisko to spotyka się m.in. na Bagnach Jeleńskich, na torfowiskach w Podciborzu, Bladowie, w dolinie rzeki Rumian, na torfowisku w Kostkowie i w kompleksie Ostoje Koszelewskie [Załuski, Kosowicz 1993a,b,c, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

W ocenie siedlisk wynikającej z powyższego przeglądu syntaksonów łąkowych należy podkreślić, że większość powierzchni torfowisk niskich WPK uległa znacznemu przesuszeniu, na ich obszarze spotykamy gleby murszowe o różnym stopniu nasilenia procesu murszenia. Roślinność ulega przekształceniu w kierunku zbiorowisk nitrofilnych, szczególnie na torfowiskach najsilniej osuszonych, np. torfowiska Podcibórz, Bladowo, Olszewo, Kostkowo, Koszelewki, Wąpiersk oraz na Bagnach Jeleńskich i częściowo na terenie Ostoi Koszelewskich i na Zompach (Ząpach) Jeglijskich.

 

Zbiorowiska ubogich muraw bliźniczkowych i wrzosowisk z klasy Nardo-Callunetea

Zbiorowiska ubogich muraw i wrzosowisk występują na terenie Parku na bardzo niewielkiej powierzchni i związane są z przekształconymi torfowiskami ombrogenicznymi. Występują na podsuszonym murszu lub w strefie kontaktowej między torfowiskiem a mineralnym otoczeniem.

Zespół Nardo-Juncetum squarrosi (związek Violion caninae) wyróżnia się znacznym udziałem gatunków takich, jak: Potentilla palustris i Nardus stricta. Zajmuje on siedliska na murszu, w miejscach okresowo podtapianych wczesną wiosną. Występuje on m.in. na torfowisku Wąpiersk i na Bagnach Jeleńskich [Załuski inf. pers., Kępczyński, Załuski 1993, Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].

Zbiorowisko bliźniczki psiej trawki Nardus stricta zostało zanotowane na Podciborzu, na glebie mineralno-organicznej. Charakteryzuje się ono dominacją Nardus stricta i niewielkim udziałem innych gatunków [Gniadkowska 2002, Iglińska 2004].            

Wrzosowisko, uboższa postać tego zespołu, wykształcone nietypowo – Pohlio-Callunetum, występuje na Bagnach Jeleńskich. Zajmuje niewielkie powierzchnie na skraju żywego torfowiska w mozaice z Nardo-Juncetum squarrosi i zbiorowiskiem z Carex nigra. Płaty tego wrzosowiska spotyka się głównie w części południowej Bagien Jeleńskich [Kępczyński, Załuski 1993, Iglińska 2004].

 

Zbiorowiska suchych muraw z klasy Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis

W WPK brak typowo wykształconych siedlisk suchych śródlądowych muraw napiaskowych (6120- Koelerion glauceae). Suche murawy nawiązujące do siedlisk Natura 2000, fitosocjologicznie wyznaczanych przez fitocenozy ze związku Koelerion glauceae, reprezentowane są w WPK przez takie zbiorowiska jak, m.in. zespół sporka Spergulo vernalis-Corynephoretum canescentis. Występują one w rozproszeniu na ugorach, wysuszonych łąkach i skrajach pól uprawnych, m.in. w okolicach Wąpierska i Kostkowa [Iglińska 2004], a ponadto na polach w okolicy Lidzbarka. Innym zespołem nawiązującym do siedlisk Natura 2000 jest barwny w porze lata zespół goździka piaskowego i zawciągu Diantho-Armerietum elongatae opisano z kompleksu łąk na Ostojach Koszelewskich, gdzie występuje na silnie przesuszonym podłożu murszowym oraz wzdłuż dróg [Załuski, Kosowicz 1993c].

 

Zbiorowiska z klasy eutroficznych bylin terenów zalewanych i szlamowisk Bidentetea tripartitae

Zbiorowiska eutroficznych bylin występują na torfowiskach przekształconych, głównie w potorfiach i w miejscach, gdzie prawdopodobnie została naruszona wierzchnia warstwa złoża, np. buchtowiska. Fitocenozy Bidentetea tripartitae opisywane były również ze śródpolnych oczek wodnych o podłożu mineralnym.

Zbiorowisko rzepichy Rorippa palustris spotykane jest w postaci na ogół niewielkich płatów w płytkich zagłębieniach i na skrajach rowów melioracyjnych w kompleksie Ostoje Koszelewskie [Załuski, Kosowicz 1993c], natomiast zbiorowiska uczepu zwisłego Bidentetum cernui zanotowano na zboczach i dnie zagłębienia na stawach w Wąpiersku, a także m.in. na torfowisku w Olszewie [Iglińska 2004].

Płaty zbiorowisk z uczepem trójdzielnym Bidens tripartita notowane były głównie na wilgotnych brzegach żyznych zbiorników wodnych na terenie stawów w okolicy Wąpierska [Barankiewicz 2004].

           

Zbiorowiska z klasy nitrofilnych bylin Artemisietea vulgaris

Na przekształconych i zdegradowanych torfowiskach żyznych występują często zbiorowiska bylinowe, takie jak: Urtico-Aegopodietum podagraria. Płaty tego zbiorowiska zanotowano na Bagnach Jeleńskich oraz na torfowisku w Kostkowie i na skraju drogi w Tuczkach. W pierwszym z wymienionych obiektów porasta nielegalne składowiska odpadów, od strony południowej torfowiska. Natomiast w Kostkowie, tworzy on niewielkie płaty, zwłaszcza na skraju mokradła [Powszechna inwentaryzacja gminy Rybno 1993, Załuski, Kępczyński 1993, Iglińska 2004].

Zbiorowisko trybuli leśnej Anthriscetum sylvestris jest zespołem występującym na siedliskach żyznych, spotykanym np. na terenie stawów w okolicy Wąpierska [Iglińska 2004]. Często spotyka się w WPK jego płaty na skrajach rowów melioracyjnych, dawniej notowany był również z kompleksu torfowiskowego Ostoje Koszelewskie [Załuski 1993].

Zbiorowisko pokrzywy zwyczajnej Urtica dioica zajmuje największą powierzchnię obszaru torfowisk w Kostkowie, gdzie porasta głównie wysuszone, stare doły poeksploatacyjne. Ponadto na Bagnach Jeleńskich, podobnie jak poprzedni zespół, występuje na składowiskach odpadów. Na terenie stawów w okolicy Wąpierska, największe płaty znaleziono na sztucznie wysypanej grobli, rozdzielającej dwa stawy [Iglińska 2004]. Omawiana fitocenoza notowana jest również przy rowach melioracyjnych na torfowisku Bladowo i na terenie kompleksu Las Nadwelski [Załuski, Kosowicz 1993a,b]. Zbiorowisko występuje również na skrajach oczek wodnych i w zatorfieniach śródpolnych we wsi Jeleń, zwłaszcza w miejscach, gdzie znajdowały się „dzikie” składowiska odpadów [Barankiewicz 2004].

Zbiorowisko Cirsium arvense, z dominacją ostrożenia polnego oraz niewielką domieszką innych gatunków ziołoroślowych i łąkowych, występuje w Kostkowie na granicy między wyniesieniem mineralnym a łąką [Iglińska 2004].

Zespół szczawiu tępolistnego, związany z eutroficznymi podłożami – Rumicetum obtusifolii zanotowano na dwóch silnie przekształconych torfowiskach – Wąpiersk i Kostkowo. Na pierwszym z nich znajduje się na zboczu oraz częściowo na dnie obniżenia w bezpośredniej bliskości zabudowań. W drugim obiekcie, największe płaty tego zbiorowiska występują w części południowej, na granicy z grądem [Iglińska 2004].

Zbiorowisko Epilobium hirsutum występuje na skrajach rowów melioracyjnych na torfowisku Bladowo. Najczęściej porasta ono skraje rowów melioracyjnych [Załuski, Kosowicz 1993b].

Płaty zespołów Arctio-Artemisietum vulgaris i Leonuro cardiacae-Ballotetum nigrae, a także zbiorowiska Artemisia vulgaris obecne były na przydrożach i innych siedliskach ruderalnych na terenie WPK, m.in. w kompleksie Ostoje Koszelewskie i we wsi Wąpiersk [Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Rybno 1993, Barankiewicz 2004].

Wyżej omówione zbiorowiska są pochodzenia antropogenicznego i nie mają większego znaczenia dla ochrony bioróżnorodności naturalnej obszaru WPK, podobnie, jak półruderalne zbiorowiska roślin rozłogowych (klasa Agropyretea intermedio-repentis).

           

Zbiorowiska z klasy półruderalnych pionierskich roślin rozłogowych – Agropyretea intermedio-repentis

Na przekształconych torfowiskach WPK (Bladowo, Wapiersk) występują pionierskie zbiorowiska roślin rozłogowych,  występujące na granicy gleb mineralnych i organicznych. Zbiorowisko perzu właściwego – Elymus repens zanotowano na torfowisku Wąpiersk, na miedzy, między łąką a polem uprawnym oraz na torfowisku Kostkowo, gdzie porasta głównie nieużytek na wyniesieniu mineralnym [Iglińska 2004]. Fitocenozy te spotykane są również na torfowisku Bladowo, w kompleksie Ostoje Koszelewskie oraz we wsi Jeleń, gdzie zajmują niewielkie, silnie przesuszone fragmenty torfowiska [Załuski, Kosowicz 1993b,c, Barankiewicz 2004].

                       

Zbiorowiska z klasy roślinności zrębowej – Epilobietea angustifolii

W WPK dość pospolicie, na nitrofilnych stanowiskach, występują płaty zespołu maliny właściwej (Rubetum idaei), na skraju lasów, przy drogach leśnych, kamieniskach śródpolnych, przy składowiskach  i w okrajku torfowisk, np. na terenie stawów wąpierskich, na skraju torfowiska w Lesie Nadwelskim. Płat w tym obiekcie odznacza się dominacją w warstwie zielnej Impatiens parviflora – gatunek obcy (inwazyjny), Oxalis acetosella, Glechoma hederacea oraz Paris quadrifolia [Gniadkowska 2002]. W Koszelewach występuje na skraju torfowiska i porasta silnie przesuszony mursz [Iglińska 2004]. Na torfowisku Wąpiersk zanotowano niewielkie płaty tego zespołu związane z miejscami podsuszonymi, w miejscu gdzie wyrzucane są kamienie, gruz i inne odpady [Iglińska 2004]. Na Bagnach Jeleńskich - Rubetum idaei jest silnie związany z „nielegalnymi” składowiskami odpadów. Zespół o pochodzeniu bardziej naturalnym spotyka się na granicy nasadzeń sosnowych i złoża torfowego w płn. części Bagien [Kępczyński, Załuski 1993, Iglińska 2004]. Innym dość pospolitym zbiorowiskiem zrębowym jest zespół trzcinnika piaskowego – Calamagrostietum epigeji, który porasta zręby śródleśne i przydroża [Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Lidzbark 1993, Iglińska 2004].

Płaty zespołu Sambucetum nigrae związane są z miejscami żyznymi i wilgotnymi i często na terenie WPK występują w kompleksach oczek wodnych i zatorfień śródpolnych i w sąsiedztwie zabudowań gospodarskich [Barankiewicz 2004]. 

 

Zbiorowiska z klasy zbiorowisk roślinnych pól uprawnych oraz w pobliżu zabudowań Stellarietea mediae

Na obszarze Parku zidentyfikowano kilka zespołów tzw. chwastów, w tym zbiorowisko Stellaria media-Brasica napus oraz Brassica napus-Ranunculus repens, np. w kompleksie Ostoje Koszelewskie w miejscach, gdzie wprowadzono uprawy rzepaku [Załuski, Kosowicz 1993c]. Zbiorowisko łobody oszczepowatej Atriplex hastatum zanotowano w miejscowości Żabiny [Powszechna inwentaryzacja gminy Rybno 1993].

Dość powszechnie na polach uprawnych spotyka się zespoły Vicietum tetraspermae, Aphano-Matricarietum, Veronico-Fumarietum officinalis i Galinsogo-Setarietum [Czaplińska 1985, Powszechna inwentaryzacja gminy Rybno 1993]. Wybitnie nitrofilny zespół Urtico-malvetum neglectae zanotowano w kompleksie Ostoje Koszelewskie [Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Rybno 1993]. Zbiorowiska ruderalne przymiotna i sałaty kompasowej Erigeronto-Lactucetum serriolae oraz zbiorowiska Galeopsis tetrahit i Sonchus asper notowane były w postaci niewielkich płatów w krajobrazie rolniczym na skraju pól uprawnych lub nieużytków [Barankiewicz 2004]. W uprawach wielkopowierzchniowych spotykamy obszaru WPK zespół Veronico-Fumarietum z wilczomleczem obrotowym Euphorbia helioscopia i dymnicą pospolitą Fumaria offcinalis. Szczególnie barwne latem są płaty zespołu wyki czteronasiennej z chabrem bławatkiem Centaurea cyanus, rumianem polnym Anthemis arvensis, rzodkwią świrzepą Raphanus rapahanistrum i gwiazdnicą pospolitą Stellaria media często spotykane na polach w pobliżu Lidzbarka, Jelenia i Wąpierska. Płaty zespołu skrytka polnego i maruny bezwonnej Aphano-Matricarietum wykształcają się rzadziej na terenie upraw WPK. Skład gatunkowy tych zbiorowisk chwastów segetalnych świadczy o tym, że są to zbiorowiska zastępcze na dawnych siedliskach grądów [Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Lidzbark 1993] . 

Zbiorowisko tomki ościstej Anthoxantum aristatum występuje na terenie Parku w towarzystwie upraw zbóż, zwłaszcza żyta. Notowane i obserwowane było w wsiach Jeleń i Wąpiersk na skrajach pól uprawnych w sąsiedztwie dróg i na skrajach oczek wodnych i zatorfień śródpolnych [Barankiewicz 2004]. O występowaniu tomki ościstej w WPK donosi też opracowanie Szczepańskiego [1998]. Zbiorowiska chwastów polnych są zmienne i efemeryczne, ich skład zmienia się rokrocznie, a utrzymanie zależy od techniki upraw, szczególnie od ilości stosowanych herbicydów. W WPK z uwagi na sytuacje ekonomiczną wsi nie przewiduje się większego wzrostu zużycia herbicydów w ciągu najbliższych lat. Kierunki zmian w lokalnym rolnictwie będą zależały od ogólnej polityki rolnej państwa i UE (możliwości uzyskiwania dopłat).

 

Zbiorowiska z klasy roślinności antropogenicznej (chwastów polnych i ruderalnych)

Roślinność ruderalną tej klasy reprezentuje tylko jeden zespół, zbiorowisko wiechliny rocznej Poëtum annuae z klasy Polygono arenastri-Poëtea annuae [Brzeg i Wojterska 2001], którego niewielki płat zanotowano na Torfowisku Wąpiersk. Porasta on piaski, którymi zasypano okrajek torfowiska, w celu powiększenia powierzchni łąki [Gniadkowska 2002]. Innym częstym zespołem przy siedliskach wiejskich jest zespół ślazu zaniedbanego i stulisza lekarskiego Urtico-Malvetum neglectae z rzędu Sisymbrietalia, związku Sisymbrion officinalis. Płaty tego zespołu spotyka się także na przedmieściach Lidzbarka, a także na terenach wiejskich, np. w Jeleniu, Wąpiersku, Rybnie i Gronowie.

 

 

1.4.3. Ocena stanu lądowych ekosystemów nieleśnych i potrzeby ochrony

Niezalesione tereny WPK (ponad połowa obszaru Parku) są użytkowane głównie rolniczo. Większość tych lądowych siedlisk nieleśnych powstała w wyniku gospodarki człowieka. Od XIX w. nasilała się na obszarze Parku presja na odwadnianie torfowisk, szczególnie niskich, żyźniejszych. Przekształcono je na użytki zielone i pola uprawne. Melioracje (rowy i kanały), dawniej przeprowadzone, wydatnie przyczyniły się do przesuszenia siedlisk, szczególnie na torfowiskach niskich i przejściowych. Związane z tym najpoważniejsze zagrożenie dla naturalnej bioróżnorodności szaty roślinnej to degradacja gleb torfowych, ich murszenie i decesja. W granicach WPK znajduje się około 2 tys. zmeliorowanych gruntów rolnych co stanowi ponad 10% obszaru Parku. Największe powierzchnie osuszonych i zdegradowanych torfowisk spotykamy w okolicach Podcibórza, Bladowa, Olszewa, Kostkowa, Koszelewek, Murawek, Wąpierska i Rybna. Naturalne zbiorowiska roślinności bagiennej ustąpiły tam półnaturalnym zbiorowiskom, takim jak: łąki wyczyńcowe, „gęsie pastwiska”  , ziołorośla z wiązówką błotną, tojeścią pospolitą i czyśćcem błotnym oraz pastwiskom sitowym z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Podmokłe tereny przekształconych torfowisk i brzegi potorfii zajmują zbiorowiska eutroficznych i nitrofilnych bylin.

Obecnie zmeliorowane obszary Parku częściowo ulegają samorzutnemu „unaturalnieniu” z powodu zamulenia i zarastania rowów i kanałów melioracyjnych, co sygnalizuje też pismo Starostwa Powiatowego w Działdowie. Istnieje jednak możliwość odwrócenia tego korzystnego, z punktu widzenia ochrony bioróżnorodności trendu, o ile znów wzrośnie zainteresowanie rolniczym użytkowaniem gruntów zmeliorowanych.

Innym istotnym aspektem wśród zagrożeń stanu zachowania lądowych ekosystemów nieleśnych WPK jest porzucanie gospodarki rolnej i zaniechanie koszenia łąk. Ulegają one szybko zakrzaczeniu (jak np. Ostoje Koszelewskie, Bladowo, Murawki, Kopaniarze, Zompy Jeglijskie). Prowadzi to do zrastania cennych siedlisk (siedliska chronione NATURY 2000 – związki: Calthion, Molinion i Arrhenatherion). Zaniechanie tradycyjnej gospodarki łąkarskiej (koszenie, wypas bydła) na uboższych siedliskach, w tym na zmienno wilgotnych łąkach, z którymi związana jest unikalna flora i fauna, doprowadziło już do zaniku większości łąk jednokośnych. Zagrożenie to związane jest ze specyfiką obecnej sytuacji ekonomicznej rolnictwa i polega na wkraczaniu roślinności inwazyjnej (trzciny, zakrzaczeń olszowo-brzozowych i ziołorośli) na podmokłe i bagienne łąki oraz pastwiska, porzucane przez rolników z powodu nieopłacalności ich użytkowania. Podmokłe łąki po zaniechaniu tradycyjnych metod gospodarowania zarastają roślinnością ziołoroślową, a następnie zajmowane są przez zbiorowiska krzewów i lasy. Siedliska te należą do grupy ekosystemów najcenniejszych i najszybciej ginących w skali Europy. Związane są one z tradycyjną, ekstensywną gospodarką – niskoprodukcyjną, a jednocześnie wymagającą dużych nakładów pracy ręcznej. Obniżenie rentowności hodowli bydła oraz załamanie się hodowli koni i owiec spowodowało porzucanie trudniej dostępnych pastwisk. Faza zakrzewień, jaka następuje po zaniechaniu użytkowania, oznacza drastyczne załamanie się różnorodności gatunkowej w ekosystemie. Zasiedla go wówczas kilka pospolitych gatunków ptaków oraz agregacje pospolitych gatunków roślin naczyniowych.

Podsuszone torfowiska w WPK są też miejscem składowania odpadów i gruzu, np. torfowisko Wąpiersk, Bagna Jeleńskie, co stanowi również zagrożenie środowiska tych ekosystemów.

W WPK wiele siedlisk półnaturalnych ekosystemów nieleśnych wymaga ochrony zgodnie z obowiązującym prawem krajowym i dyrektywami UE. Już obecnie na terenie Parku jest bardzo mało płatów roślinności związanej z siedliskami mezotroficznymi, a siedliska oligotroficzne są w regresie.

W celu ochrony różnorodności biologicznej półnaturalnych ekosystemów torfowisk w WPK konieczne jest opracowanie programu związanego z dopłatami UE w ramach programów rolnośrodowiskowych, które powinny być zaprojektowane indywidualnie dla obszaru WPK jako potencjalnej ostoi Natura 2000. Jest to jedna z dróg utrzymania tradycyjnych, ekstensywnych form gospodarki rolnej. Umożliwi to przywrócenie tradycyjnych metod gospodarki łąkarskiej sprzyjających ochronie gatunków flory i fauny. Szczególnie ważne także będzie ograniczanie odpływu z sieci melioracyjnych ze specjalnie zagospodarowywanych obszarów z uwagi na to, że prawidłowe regulowanie odpływu może m.in. zapewnić egzystencję bogatym biocenotycznie łąkom wilgotnym – zanikającym również w skali kraju. W celu ochrony retencji wodnej WPK powinno się przyjąć, że obowiązuje stosowanie naukowych zasad gospodarowania wodą na terenach dolinowych, w tym zasady zatrzymywania wód pozimowych w celu nawodnienia gleby w okresie wiosennego, intensywnego wzrostu roślin oraz zasady maksymalnej akumulacji skąpych zasobów wód w okresie letnim.

Najważniejsze obiekty Parku, jakie proponuje się wyznaczyć do prowadzenia na nich zabiegów aktywnej ochrony to: Ostoje Koszelewskie, Torfowisko Kopaniarze, Bagna Jeleńskie i Bagna Koziana oraz torfowisko Bladowo, torfowisko „Wąs” i ewentualnie – Zompy Jeglijskie (kompleksy proponowane do objęcia różnymi formami ochrony prawnej).

Również suche, kserotermiczne siedliska skarp i ubogich muraw są narażone na wyginięcie. Zanikanie cennych siedlisk muraw napiaskowych związane jest m.in. z zabudową letniskową terenów na wyniesieniach morenowych i zboczach mis jeziornych.

W ogólnej ocenie – stan zachowania cennych ekosystemów nieleśnych w WPK budzi już obawy co do możliwości ich przetrwania i przyszłej trwałości, o ile nie zostaną podjęte odpowiednie środki zaradcze. Szczególnie istotny jest aspekt wzmożenia działań na rzecz poprawy gospodarki wodnej na całym terenie Parku. Poza tym presja rozwoju rolnictwa intensywnego, w tym gospodarki fermowej ma szanse wzrastać w najbliższych latach, podobnie rozwój osadnictwa, szczególnie zabudowy rekreacyjnej, rozbudowa dróg i innej infrastruktury liniowej w krajobrazie.

 

1.4.4. Ochrona lądowych ekosystemów nieleśnych szczególnej troski

Wśród omawianych lądowych zbiorowisk nieleśnych WPK są zespoły reprezentujące cenne i chronione siedliska przyrodnicze. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z 14. 08. 2001 r. [Dz.U. Nr 92 poz. 1029], Wykaz rzadkich siedlisk występujących na terenie Parku, chronionych na podstawie prawa krajowego obejmuje ekosystemy wyznaczone przez następujące jednostki syntaksonomiczne na lądowych siedliskach nieleśnych:

·     wydmy śródlądowe z murawami szczotlichowymi – zespół Spergulo vernalis-Corynephoretum,

·     pionierskie murawy napiaskowe – klasa Sedo-Scleranthetea,

·     śródlądowe murawy napiaskowe – związek Koelerion glaucae,

·     murawy bliźniczkowe – rząd Nardetalia,

·     zmiennowilgotne łąki trzęślicowe – związek Molinion,

·     mokre łąki użytkowane ekstensywnie – zespół Angelico-Cirsietum oleracei,

·     niżowe łąki użytkowane ekstensywnie – zespół Arrhenatheretum medioeuropaeum,

·     wilgotne łąki ze związku Calthion – zespół Scirpetum silvatici.

Ponadto zgodnie z Wykazem siedlisk chronionych na podstawie Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej (z Aneksu I do Dyrektywy Siedliskowej) [Dyrektywa Rady 92/43 EWG z dnia 21 maja 1992 w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory], ochronie w skali europejskiej podlegają następujące siedliska nieleśne występujące w układzie mozaikowym często łącznie z leśnymi (kody siedlisk wg Aneksu I do Dyrektywy Siedliskowej).

 

Tab. 1.4.1. Siedliska przyrodnicze z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, występujące w WPK (pogrubieniem wyróżniono siedliska priorytetowe)

 

Nr kodu na mapie

Kod Natura 2000

Rodzaj  siedliska

Wyznacznik fitosocjologiczny

5

4030

suche wrzosowiska

Pohlio-Callunetum

(6)

6120

suche, śródlądowe murawy napiaskowe

Koelerion glaucae

(7)

6230

górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (dotyczy płatów stosunkowo bogatych florystycznie)

Nardion

8

6410

zmiennowilgotne łąki trzęślicowe

Molinion

(9)

6430

górskie i niżowe ziołorośla nadrzeczne i okrajkowe

Galio-Urticenea,

10

6510

niżowe i górskie łąki użytkowane ekstensywnie

Arrhenatherion elatioris

Siedliska (6), (7), (9) – w WPK tylko w postaci nietypowych fragmentów.

 

 

 

 

 

 


 

1.5. Flora i grzyby

 

 

1.5.1. Ogólna charakterystyka biot flory i grzybów oraz kierunków ich przemian

Flora WPK oraz jego bioty grzybów (porostów), w podziale geobotanicznym Polski wg W. Szafera [1972], rozwijała się w warunkach Krainy Pomorskiego Południowego Pasa Przejściowego Działu Bałtyckiego, który należy do Prowincji Niżowo-Wyżynnej Środkowoeuropejskiej, na pograniczu z Działem Północnym. Zgodnie z mapą podziału na krainy geobotaniczne wg W. Szafera obszar ten znajduje się więc w Dziale Bałtyckim, Okręgu Przejściowym, na granicy zasięgów buka i jaworu. Skład gatunkowy flory WPK ma charakter typowy dla nizinnych obszarów pojeziernych Europy Środkowej. Czynnikami decydującymi o jego różnorodności i bogactwie są m.in. elementy środowiska geograficznego przekształcone pod wpływem gospodarki człowieka, w tym:

·     dolina rzeki Wel będąca ważnym korytarzem ekologicznym w skali regionalnej i lokalnej;

·     liczne  torfowiska wszystkich typów w różnych fazach rozwoju;

·     znaczna liczba jezior różnych typów i wielkości, oraz innych zbiorników wodnych pochodzenia sztucznego: stawów i dołów potorfowych;

·     znaczna powierzchnia ekstensywnie dotąd użytkowanych wilgotnych łąk;

·     stosunkowo duże powierzchnie zajęte przez lasy, tworzące kilka odrębnych kompleksów.

 Ponadto bogactwo to wynika z udziału elementów innych flor, np. górskiej, tj. np. olszy szarej (Alnus incana) czy arniki górskiej (Arnica montana) lub jaworu (Acer pseudoplatanus) oraz borealnej, w tym np. bagna zwyczajnego (Ledum palustre), przygiełki białej (Rhynchspora alba) lub widłaków (Lycopodium clavatum i L. annotinum). Grupa reliktów polodowcowych jest liczna, z tak rzadkimi gatunkami, jak: brzoza niska (Betula humilis), fiołek torfowy (Viola epipsila łącznie z V. ruprechtiana), skalnica torfowiskowa (Saxifraga hirculus), turzyca strunowa (Carex chordorrhiza), wielosił błękitny (Polemonium caeruleum) i zimoziół północny (Linnea borealis). Wśród mszaków, są to: mszar nastroszony (Paludella squarrosa), błotniszek wełnisty (Helodium blandowii), krzywosz lśniący (Tomentypnum nitens) i drabinowiec (Cinclidium stygium).

O bogactwie flory Parku świadczy zarejestrowanie tu ponad 800 gatunków roślin naczyniowych i ok. 200 gatunków mchów Wiele z występujących tu roślin to gatunki rzadkie: 80 gatunków roślin naczyniowych i 47 gatunków mchów objęto ochroną prawną (ścisłą lub częściową). Sześć gatunków roślin naczyniowych wymaga ochrony czynnej. Wśród gatunków o znaczeniu europejskim tzw. „Naturowych”, w WPK stwierdzono występowanie 6 gatunków, w tym: leńca bezpodkwiatkowego (Thesium ebracteatum) – gatunek obecnie do potwierdzenia, lipiennika (Liparis loeselii), sasanki otwartej (Pulsatilla patens), mchu sierpowca błyszczącego Hamatocaulis vernicosus (Drepanocladus vernicosus {Lindb.} Warnst.) oraz wyżej wymienionej skalnicy torfowiskowej. Obecność tych gatunków wymaga ochrony w formie wyznaczania obszarów Natura 2000.

Na terenie WPK stwierdzono dwa gatunki grzybów chronionych ściśle, w tym: gatunek z rodzaju soplówka – Hericium spp. i szmaciak Sparassis (Sparassis crispa). Stwierdzono też, wg wstępnej oceny, 35 gatunków porostów, w tym 15 gatunków znajdujących się pod ochroną prawną, a jeden tzw. strefowy – brodaczka (Usnea filipendula), gatunek wymagający ustanowienia strefy ochronnej. Całkowitą liczbę gatunków porostów w WPK można oceniać na około 150 – 200.

Największą ostoją różnorodności gatunkowej WPK są torfowiska i wilgotne łąki zagospodarowane ekstensywnie. Z tym też wiążą się podstawowe kierunki przemian różnorodności gatunkowej WPK. Przemiany te zachodzą kilkutorowo. Przyspieszony został naturalny proces osuszania i wypłycania jezior, a także wysychania mis pojeziornych wypełnionych torfowiskami. Poziom wody obniża się też w potorfiach, np. w zbiorniku w rez. „Bagno Koziana”. Na obecnym terenie WPK już od drugiej połowy XIX stulecia kanalizowano cieki i odwadniano tereny bagienne, co doprowadziło do ich stopniowego osuszenia, a ponadto prowadzono eksploatację torfu oraz zabudowę techniczną terenu – infrastruktura drogowa, miejska. Od połowy XX wieku datuje się najpierw wolne, a w ostatnich latach nabierające tempa zagospodarowanie turystyczno-rekreacyjne obszaru zabierające tereny nad jeziorami i rzekami pod techniczną zabudowę. Z drugiej strony przemiany społeczno-ekonomiczne ostatnich lat powodują porzucanie tradycyjnych metod rolnictwa – gospodarki łąkarskiej, co powoduje, że kurczy się areał ekstensywnie użytkowanych łąk jednokośnych. Obserwuje się zarastanie ich w procesie sukcesji leśnej, czego dobrym przykładem są łąki w okolicach Koszelew, Murawek, na niektórych torfowiskach w okolicy Kopaniarzy, na torfowiskach Olszewo i Bladowo i innych. Zjawiska te prowadzą do zaniku wielu gatunków roślin, w tym mchów, a wśród roślin naczyniowych – szczególnie wielu gatunków storczyków.

 

1.5.2. Rośliny

Dla potrzeb sporządzenia projektu planu ochrony sporządzono przegląd dostępnych materiałów pod kątem analizy gatunków rzadkich, zagrożonych i chronionych wszystkich badanych biot na terenie WPK. Oceniono stopień ich zagrożenia w skali:

Ochr. śc. - gatunek objęty ochroną ścisłą (wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dn. 9.07.2004 r.)

Ochr. cz. - gatunek objęty ochroną częściową (wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dn. 9.07.2004 r.)

N             - gatunek na liście roślin w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej  

P             - gatunek rzadki i zagrożony w Polsce (wg Zarzycki, Szeląg 1992)

PG           - gatunek rzadki i zagrożony na Pomorzu Gdańskim (wg Markowski, Buliński 2004)

K-P         - gatunek rzadki i zagrożony w regionie kujawsko-pomorskim (wg: Rutkowski 1998).

             

Jak wynika z analizy doniesień nt. występowania roślin i stopnia ich aktualności – wiele dawnych stanowisk roślin wymaga obecnie potwierdzenia. Do tej grupy należy ponad 40 gatunków roślin naczyniowych w tym, takie jak m.in.: leniec bezpodkwiatkowy, obie sasanki (łąkowa i otwarta), storczyki – podkolan biały, żłobik koralowy i buławnik czerwony, kłoć wiechowata, gnidosz królewski, a także widłak wroniec. Z analizy zestawienia gatunków roślin rzadkich, zagrożonych i chronionych i ich występowania wynika, że są one najbardziej związane z mokradłami, mokrymi łąkami i najczęściej spotykane są na torfowiskach, w tym szczególnie na takich jak: torfowiska Olszewo i Bladowo, kompleks „Torfowisko Kopaniarze”, torfowisko Wąpiersk, rez. „Bagno Koziana”, Bagna Jeleńskie, kompleks „Ostoje Koszelewskie”, kompleks łąk nad jez. Grądy we wsi Tarczyny, kompleks łąk we wsi Wąpiersk, proj. rez. „Jezioro Neliwa” i „Torfowisko Kurojady” torfowiska: Murawki, uroczysko Ząbek, Koszelewki, Kielerowo, Straszewy (rez. „Piekiełko”), Chełsty, Ciechanówko i Gronowo, nad jez. Rumian oraz torfowiska Kiełpińskie. Nomenklatura botaniczna przyjęta została wg Rutkowskiego 2004 [Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej], częściowo wg Mirka i in. 2002 [Flowering Plants and Pteridophytes of Poland], zaś roślin niższych za Ochyrą i Szmajdą 1992 [Atlas rozmieszczenia geograficznego mchów w Polsce] i za: Ochyra i Bednarek-Ochyra [2003].

Za najcenniejsze gatunki flory WPK uznaje się m.in. relikty glacjalne, takie jak: arnika górska (Arnica montana), brzoza niska (Betula humilis), fiołek torfowy (Viola epipsila), wielosił błękitny (Polemonium coeruleum), wierzba śniada (Salix starkeana), skalnica torfowiskowa (Saxifraga hirculus), turzyca strunowa (Carex chordorrhiza) i zimoziół północny (Linnaea borealis) oraz niektóre inne gatunki, w tym: mszar nastroszony (Paludella squarrosa), błotniszek wełnisty (Helodium blandowii), krzywosz lśniący (Tomentypnum nitens) oraz wymagający potwierdzenia – drabinowiec (Cinclidium stygium). WPK jest miejscem występowania przynajmniej 5 cennych gatunków o znaczeniu europejskim wpisane na listę gatunków sieci Natura 2000, w tym: lipiennika Loesela (Liparis loeselii), skalnicy torfowiskowej (Saxifraga hirculus), mchu sierpowca błyszczącego Hamatocaulis vernicosus [Drepanocladus vernicosus (Lindb.) Warnst.], a także, prawdopodobnie, leńca bezpodkwiatkowego (Thesium ebracteatum) i sasanki otwartej (Pulsatilla patens) – która była stwierdzana historycznie, a jej aktualne występowanie wymaga potwierdzenia.

Za najcenniejsze i najrzadsze gatunki w WPK uznać należy także chronione na mocy prawa polskiego gatunki storczyków – listery jajowatej Listera ovata, gnieźnika leśnego Neottia nidus-avis, gółki długoostrogowej Gymnadenia conopsea, kukułki szerokolistnej Dactylorhiza majalis, kukułki krwistej Dactylorhiza incarnata, kukułki Traunsteinera Dactylorhiza traunsteineri, kukułki Fuchsa Dactylorhiza fuchsii, kruszczyka błotnego Epipactis palustris i kruszczyka szerokolistnego Epipactis helleborine obok takich gatunków jak: dzwonek szerokolistny Campanula latifolia, turzyca bagienna Carex limosa, pluskwica europejska Cimicifuga europaea.

Specjalnej troski i ochrony wymagają także rośliny naczyniowe znajdujące się na liście gatunków pod ochroną ścisłą (70) i częściową (14) oraz 8 gatunków mchów rzadkich i zagrożonych w Polsce (Czerwona Lista Mchów), 19 gatunków mchów znajdujących się pod ochroną częściową oraz 24 gatunki chronione ściśle.

Ochrony czynnej, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. wymaga 13 gatunków roślin naczyniowych w WPK, tj: Arnica montana, Betula humilis, Botrychium lunaria (niepotwierdzony), Botrychium multifidum (niepotw.), Dianthus superbus, Gentiana cruciata (niepotw.), Ophioglossum vulgatum, Oxytropis pilosa (niepotw.), Polemonium coeruleum, Pulsatilla patens (niepotw.), Pulsatilla pratensis (niepotw)., Thesium ebracteatum (niepotw.) i Trollius europaeus.

Ochrona tych gatunków powinna być ukierunkowana głównie na obserwację i dokumentowanie czyli monitoring stanowisk, zabezpieczanie stanowisk przed zagrożeniami zewnętrznymi, wykonywanie zabiegów ochronnych warunkujących utrzymanie właściwego stanu ich siedlisk, ewentualne zabezpieczenie populacji niektórych gatunków poprzez ochronę ex situ oraz edukację w zakresie rozpoznawania gatunków chronionych i sposobów ich ochrony.

Ich ochrona in situ związana jest z utrzymywaniem warunków ich biotopów w jak najmniej zmienionym stanie. Należy rozważyć zabezpieczenie puli genetycznej takich gatunków jak brzoza niska i wierzba śniada, a także niektórych innych gatunków (np. storczyków) poprzez introdukcję lub reintrodukcję na dawne stanowiska po ewentualnej renaturyzacji takich stanowisk. Należy stosować przy tym materiał genetyczny lub tzw. bank genów pozyskany lokalnie i szkółkowany w miejscowych warunkach. Wymagać to będzie przeprowadzenia specjalnego programu reintrodukcji pod kierunkiem eksperta.

 

Tab. 1.5.1.  Zagrożone i wymagające specjalnej troski gatunki roślin naczyniowych

Lp

Nazwa łacińska

Nazwa polska

Występowanie

Ochrona gatunkowa, zagrożenie

1

Aquilegia vulgaris L.

Orlik pospolity

*Lidzbark, leśn. Kostkowo oddz. 70g, proj. rez. „Jezioro Neliwa”, Rumian

Ochr.śc., PG, K-P

2

Arnica montana L.

Arnika górska (Kupalnik górski)

Kompleks leśny *Kiełpiny, Murawki, *Straszewy, *Lidzbark

Ochr.śc., PG !

3

Asplenium trichomanes L.

Zanokcica skalna

Mury w Tuczkach, Kurojadach

PG, K-P

4

Betula humilis Schrank.

Brzoza niska

Rybno (ok. stacji PKP), *Grabacz, *Kopaniarze, Ostoje Koszelewskie, Zompy Jeglijskie, „Bagna Jeleńskie”

Ochr.śc., P, PG, K-P !

5

Carex chordorrhiza L. F.

Turzyca strunowa

Proj. rez. „Jezioro Neliwa”, torfowisko Bladowo, *Pólko k. Rybna

Ochr.śc., P, PG, K-P

6

Carex limosa L.

Turzyca bagienna

Proj. rez. „Jezioro Neliwa”, Bagna Jeleńskie, Las Nadwelski, Rumian, *Kopaniarze, Gronowo, Kielerowo, rez. „Bagno Koziana”

Ochr.śc., P,  PG, K-P

7

Chimaphila umbellata (L.) W. P. C. Barton

Pomocnik baldaszkowy

Ur. Ząbek (obręb Kostkowo 282, 286), Grądy,

Ochr.śc., PG

8

Cimicifuga europaea Schpicz.

Pluskwica europejska  (cuchnąca)

Rez. „Piekiełko”, przy leśniczówce Olszewo, leśn. Kiełpiny oddz. 22f, Las Nadwelski, *Neliwa, *Ciechanówko, *Chełsty, Lorki, *Koszelewki

Ochr.śc., PG, K-P

9

Dactylorhiza fuchsii (Druce)  Soó

Kukułka (Storczyk, Stoplamek) Fuchsa

Proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze” (leśn. Olszewo oddz. 108, 109)

Ochr.śc., P, PG, K-P

10

Dactylorhiza incarnata Soó

Kukułka (Storczyk, Stoplamek) krwista

Proj. rez. „Jezioro Neliwa”, Ostoje Koszelewskie, Pólko k. Rybna, proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze”, torfowisko Bladowo, w dolinie rz. Rumian, Las Nadwelski, Rybno, Zarybinek, Szczupliny, Prusy, Grabacz, Grądy, Gronowo, Kurojady, Chełsty, Straszewy, Trzcin, Lorki, Kielerowo, Koszelewki, ur. Ząbek, Murawki

Ochr.śc., PG

11

Dactylorhiza maculata Soó

Kukułka (Storczyk, Stoplamek) plamista

W dolinie rzeki Rumian, *Kopaniarze, *Lidzbark, *Koszelewki

Ochr.śc., P, PG, K-P

12

Dactylorhiza majalis P. F. Hunt & Summerh.

Kukułka (Storczyk, Stoplamek) szerokolistna

Ok. Lorek, Gronowa, Zompy Jeglijskie, proj. rez. „Jezioro Neliwa”, dolina rz. Rumian, Las Nadwelski, Rybno, Pólko k. Rybna, Zarybinek, okolice Mroczenka (nowe stanowisko), Prusy, Grabacz, Kopaniarze, Wery, Kostkowo, Grądy, Buchnowo, Kiełpiny, Trzcin, Lorki, Kielerowo, Grodziczno, Jeleń, Koszelewki, Murawki, Bladowo

Ochr.śc., PG

13

Dactylorhiza traunsteineri (Sauter) Soó

Kukułka (Storczyk, Stoplamek) Traunsteinera

*Grabacz, Torfowisko Kopaniarze

Ochr.śc., P, PG, K-P

14

Dianthus superbus L. s. str.

Goździk pyszny

proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze”, Rybno (obok szosy w kier. Działdowa), *Grabacz, *Kiełpiny, *Lorki, *Lidzbark, *Koszelewki,  ur.*Ząbek, *Murawki

Ochr.śc., P, PG, K-P !

15

Digitalis grandiflora Mill.

Naparstnica zwyczajna

Leśn. Kiełpiny oddz. 176

Ochr.śc., PG

16

Diphasiastrum complanatum (L.) Holub.

Widlicz (widłak) spłaszczony

Kopaniarze, Grądy, *Straszewy, Koszelewki, ur. Kostkowo i Ząbek

Ochr.śc., PG

17

Drosera rotundifolia L.

Rosiczka okrągłolistna

Las Nadwelski, torf. Wąpiersk, Bagna Jeleńskie, Nadl. Lidzbark leśn. Słup oddz. 15d, Torfowisko Kopaniarze, Bagno Koziana, Zompy Jeglijskie, torfowiska na płn. od Wąpierska i Linowca, torfowiska koło Ciechanówka, Rybno, Neliwa, Rumian, Gronowo, Kiełpiny, Ciechanówko, Straszewy, Kielerowo, rez. „Bagno Koziana”

Ochr.śc., P, K-P

18

Eleocharis mamillata H. Lindb. ex Dorfl. S. Str.

Ponikło sutkowate

Bagna Jeleńskie, proj. rez. „Jezioro Neliwa”, rez. „Bagno Koziana”

PG, K-P

19

 Epipactis palustris (L.) Crantz

Kruszczyk błotny

Proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze” , Bladowo, nad Jez. Gronowskim, Grądy, *Lidzbark

Ochr.śc., P,  PG, K-P

20

  Equisetum      telmateia Ehrh.

Skrzyp olbrzymi

Straszewy, Trzcin

Ochr.śc., PG, K-P

21

 Glyceria nemoralis R. Uechtr. & Korn:

Manna gajowa

 

Rumian, Straszewy (rez. „Piekiełko”)

PG, K-P

22

 Gymnadenia conopsea (L.) R.Br.

Gółka długoostrogowa

proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze”, *Grabacz, *Kielerowo

Ochr.śc. PG, K-P

23

 Hierochloë australis (Schrad.) Roem. & Schult.

Turówka leśna

 Rez. „Piekiełko”, Kostkowo, Lidzbark, ur. Ząbek

Ochr.cz., P PG, K-P

24

Juncus filiformis l.

Sit cienki

Bagna Jeleńskie

K-P

25

Juncus squarrosus l.

Sit sztywny

Wąpiersk, *Jeleń, *Lidzbark

 

26

Ledum palustre L.

Bagno zwyczajne

Nadl. Lidzbark obręb Kostkowo oddz. 100,

Torf. Wąpiersk, Torf. Kurojady, Bagna Jeleńskie, Nadl. Lidzbark leśn. Słup oddz. 15d, ok. Kostkowa, Kopaniarze (oddz. 102b), rez. „Bagno Koziana”, Neliwa, Zarybinek, *Grądy, *Gronowo, Ciechanówko, Kurojady, *Straszewy, Lidzbark, Murawki

Ochr.śc.,

27

Libanotis pyrenaica  (L.) Bourg.

Oleśnik górski

*Ciechanówko, *Chełsty, Straszewy, Wlewsk, Słup

PG

28

Lilium martagon L.

Lilia złotogłów

Nadl. Lidzbark  obręb Kostkowo oddz. 60, Kopaniarze, stawy rybne  w Koszelewach, Kostkowo oddz. 60, 69, S brzeg Jez. Lidzbarskiego, proj. rez. „Jezioro Neliwa”, Grabacz, Grądy, *Koszelewki, Ząbek

Ochr.śc., PG

29

Linnaea borealis L.

Zimoziół  (Linnea) północny

Grądy, *Lidzbark, *Koszelewki

Ochr.śc., PG, K-P

30

Liparis loeselii  (L.) Rich.

Lipiennik Loesela

proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze”, Bagna Jeleńskie, Zompy Jeglijskie, k. Rybna pomiędzy  jez. Neliwa i Zarybinek, *Straszewy,

Ochr.śc., N, P, PG, K-P

31

Listera ovata (L.) R. Br.

Listera jajowata

Torfowisko Kopaniarze, Zompy Jeglijskie, Las Nadwelski, ur. Ząbek, Ostoje Koszelewskie, Neliwa, *Grabacz, *Kiełpiny, *Kurojady,

Ochr.śc.,

32

Lycopodium annotinum L.

Widłak jałowcowaty

Ur.  Kostkowo i Ząbek, torfowiska koło Koszelew, leśn. Kiełpiny oddz. 176c, Nadl. Lidzbark leśn. Słup oddz. 20b, Bagna Jeleńskie, kompleks leśny Kopaniarze-Kostkowo, Pólko k. Zarybinka, ur. Kosmon k. Koszelewek (oddz. 117 l), Neliwa, Zarybinek, Grądy, Gronowo, Lidzbark, rez. „Ostrów Tarczyński”, Koszelewki

Ochr.śc.,

33

 Lycopodium clavatum L.

Widłak goździsty

Jeleńskie Bagna, ur.  Kostkowo i ur. Ząbek, Las Nadwelski,  Kopaniarze, Grądy, Gronowo, rez. „Bagno Koziana”, Kiełpiny, Ciechanówko, Lidzbark, Koszelewki, rez. „Ostrów Tarczyński”

Ochr.śc.,

34

 Malaxis monophyllos (L.)

Wyblin jednolistny

Kopaniarze

Ochr.śc., P, PG, K-P

35

 Neottia nidus –  avis (L.) Rich.

Gnieźnik leśny

Straszewy (rez. „Piekiełko”)

Ochr.śc., PG, K-P

36

 Nymphaea alba L.

Grzybienie białe

Las Nadwelski, jez. Zarybinek i Neliwa, torf. Koszelewki, torfowisko k. rez. „Piekiełko”, Torfowisko Kopaniarze,  Gronowo, Trzcin, Kielerowo,  Koty, Grądy, Kiełpiny, Straszewy

Ochr.cz., PG

37

 Ophioglossum vulgatum L.

Nasięźrzał pospolity

Torfowisko Bladowo, Ostoje Koszelewskie, Nadl. Lidzbark leśn. Kostkowo oddz. 73a, nad rzeką między Jez. Tarczyńskim i jez. Grądy, Lidzbark

Ochr.śc., PG

38

 Polemonium  coeruleum L.

Wielosił błękitny

Kompleks łąk i torfowisk w Koszelewkach; proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze”, dolina rzeki Rumian, *Trzcin

Ochr.śc., PG, K-P

39

 Polygonatum verticillatum (L.) All.

Kokoryczka okółkowa

Proj. rez. „Jezioro Neliwa”, Wery, Kostkowo

PG

40

 Polystichum aculeatum (L..) Roth

Paprotnik kolczysty

Wąwóz koło Chełst

Ochr.śc.

41

 Polypodium vulgare L.

Paprotka zwyczajna

Nadl. Lidzbark obręb Kostkowo oddz. 127, 130, rez. „Piekiełko”, Las Nadwelski, ompleksy leśne k. Koszelewek, Ząbka i Lidzbarka, Rumian, Kiełpiny, Kurojady, Straszewy, Lorki, Jeleń, rez. „Ostrów Tarczyński”

Ochr.śc.

42

Rhynchospora alba (L.) Vahl

Przygiełka biała

Las Nadwelski i „Bagna Jeleńskie”, *Kopaniarze, *Grądy

PG, K-P

43

Saxifraga hirculus L.

Skalnica torfowiskowa

Proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze”, *Pólko k. Rybna, *Grabacz, *Grądy, *Lorki, *Koszelewki

Ochr.śc., N, P,  PG, K-P

44

Scheuchzeria palustris L.

Bagnica torfowa

Bagna Jeleńskie, Torfowisko Wąpiersk, Las Nadwelski, Kiełpiny, *Straszewy

Ochr.śc., PG

45

Thesium ebracteatum Hayne.

Leniec bezpodkwiat-kowy

Szczupliny, Kiełpiny, Bladowo

Ochr. śc N, PG K-P

46

Trollius europaeus L. S. Str.

Pełnik europejski

*Kiełpiny, *Wlewsk, *Lidzbark, leśn. Kostkowo, przy leśniczówce

Ochr.śc., PG, K-P

47

Viola epipsila Ledeb. [incl. V. Ruprechtiana Borbas]

Fiołek torfowy (w tym mieszaniec z fiołkiem błotnym)

Rybno (Kostkowo oddz. 100), Koszelewki, Bagna Jeleńskie, kompleks torfowisk nad rz. Wel  w Kopaniarzach, śródpolne zatorfienia we wsi Jeleń, dolina rz. Rumian, proj. rez. „Jezioro Neliwa”, Murawki, *Gronowo, ur. Ząbek 

Ochr.śc., P,  PG, K-P

* – stanowisko gatunku nie potwierdzone w WPK

 

Ochrona gatunkowa, zagrożenie:                                       

Ochr.śc. - gatunek objęty ochroną ścisłą (wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.)

Ochr.cz. - gatunek objęty ochroną częściową (wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.)

N             - gatunek na liście roślin w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej  

P             - gatunek rzadki i zagrożony w Polsce (wg: Zarzycki, Szeląg 1992)

PG           - gatunek rzadki i zagrożony na Pomorzu Gdańskim (wg: Markowski, Buliński 2004)

K-P         - gatunek rzadki i zagrożony w regionie kujawsko-pomorskim (wg: Rutkowski 1998)

Dla potrzeb projektu Planu Ochrony zinwentaryzowano dostępne źródła materiałów publikowanych i niepublikowanych pod kątem występowania mchów. Na terenie WPK występuje 8 gatunków mchów rzadkich i zagrożonych w Polsce (Czerwona Lista Mchów), 19 gatunków mchów znajdujących się pod ochroną częściową oraz 24 gatunków chronionych ściśle, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. Występują tu dwa gatunki mchów z grupy „narażonych na wyginięcie” – takie jak: bagniak darniowy (Philonotis caespitosa) w rezerwacie „Bagno Koziana”  i  torfowiec brunatny Sphagnum fuscum (Bagna Jeleńskie). Wśród poznanych gatunków mchów WPK nie ma gatunków wymagających ochrony czynnej.

Co do stanu rozpoznania roślin niższych, w tym glonów, wątrobowców i mszaków, to jak wskazują dotychczasowe opracowania na terenie WPK zanotowano 2 gatunki zielenic, jeden gatunek krasnorostu ściśle chronionego tj. hildenbrandia, 7 gatunków ramienic, 14 gatunków wątrobowców oraz 106 gatunków mchów. Najliczniejsze rodzaje mchów to: Sphagnum – 16 gatunków – przy czym wszystkie gatunki torfowców podlegają ochronie ścisłej lub częściowej, Plagiomnium – 6 gatunków, Plagiothecium – 6 gatunków, Brachythecium – 5 gatunków, oraz takie rodzaje, jak: Thuidium, Dicranum, Polytrichum, Bryum i Mnium, które liczą sobie po trzech przedstawicieli każdy.

Specjalnej ochronie powinny podlegać też następujące gatunki mchów: mszar nastroszony (Paludella squarrosa), błotniszek wełnisty (Helodium blandowii) i krzywosz lśniący (Tomenthypnum nitens).

 

1.5.3. Grzyby

 Jak wspomniano powyżej, biota grzybów (fungia) na terenie WPK wymaga dalszych systematycznych badań i inwentaryzacji stanowisk. W opracowaniu przedstawiono listę rzadkich i chronionych gatunków grzybów, lista ta została opracowana na podstawie materiałów zgromadzonych przez naukowców z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz dotychczasowych obserwacji w Parku. Z tego terenu znane są dwa gatunki chronionych grzybów makroowocnikowych, tj. soplówka i szmaciak gałęzisty. Jeden z  gatunków: sromotnik bezwstydny (Phallus impudicus) dawniej  był, a obecnie nie jest już objęty ochroną prawną. Wśród 36 gatunków obecnie stwierdzonych porostów, 13 gatunków objętych jest ochroną prawną. Szczególną uwagę należy zwrócić na gatunki wymagające ustanawiania stref ochronnych o promieniu 50 m, zgodnie z Załącznikiem nr 4 do Rozporządzeniem Min. Środowiska z dn. 9.07.2004 [Dz.U.Nr 168, poz.1765]. Obecnie w WPK stwierdzono występowanie jednego z takich gatunków: brodaczki zwyczajnej Usnea filipendula Stirt. (U. dasypoga) na terenie kompleksu Las Nadwelski.

Ponadto, jak wynika z danych opracowania na temat rozmieszczenia porostów w północno-wschodniej Polsce [Cieśliński 2003], bardzo prawdopodobne jest występowanie w WPK ponad 90 innych gatunków porostów, tak w zbiorowiskach leśnych, na drzewach śródpolnych i przydrożnych, jak i na głazach, murach oraz na glebie. Wśród nich są na ogół gatunki pospolite, głównie porostów epilitycznych i epifitycznych.

 

1.5.4. Kierunki zmian flory i grzybów oraz ich przyczyny

Wnioskowanie na temat kierunków zmian zachodzących w składzie flory i grzybów Parku napotyka na pewne trudności, związane z brakiem rozpoznania statusu wszystkich grup i biot lecz, ogólnie biorąc, kierunki te związane są z osuszaniem terenu oraz z mechanicznym niszczeniem stanowisk. Zagrożenia dla flory i grzybów WPK są nierozerwalnie związane z zagrożeniami ich siedlisk. Zagrożenia siedlisk hydrogenicznych związane są zarówno ze zmianami w ilości jak i jakości wód, w tym ze zmianami parametrów fizykochemicznych wód rzek i jezior (temperatury, stanu i rodzaju zanieczyszczenia, itp.), szczególnie zaś dopływem zanieczyszczeń w postaci azotanów i fosforanów (zrzuty ścieków z zakładów przemysłu rolniczego, niedoczyszczonych ścieków bytowych).

Cały obszar WPK podlega zmianom makroklimatycznym – osuszaniu, a proces ten jest lokalnie przyśpieszany przez aktywność gospodarczą trwającą w większym natężeniu od prawie dwóch stuleci. Na terenie WPK występują liczne prawie naturalne i pół-naturalne siedliska podmokłe, które stanowią na równi z obszarami leśnymi podstawowe układy przyrodnicze podtrzymujące lokalną i regionalną bioróżnorodność. Jak wynika z preambuły do Strategii Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania Różnorodności Biologicznej, szczególny nacisk w polityce dotyczącej działań ochronnych położyć należy na te składniki różnorodności, które są rzadkie i zagrożone wyginięciem lub trwałym przekształceniem. Do tej właśnie kategorii zalicza się obszary mokradłowe, tak otwarte jak zalesione, które są równocześnie najważniejszymi źródłami wód słodkich. Stanowiąc ostoje rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, mokradła i lasy to ekosystemy najbardziej zagrożone przez antropopresję.

Do zmian w składzie flory i grzybów przyczyniają się także zmiany na brzegach jezior, a także na ekstensywnie użytkowanych terenach rolniczych i nieużytkach porolnych. Zmiany te polegają przede wszystkim na osuszaniu gruntów oraz zarastaniu w procesie sukcesji na nie użytkowanych rolniczo łąkach i turzycowiskch, na zagospodarowaniu turystycznym brzegów jezior i przyległych do nich lasów, a także zalesianiu i zabudowie nieużytków porolnych. Powoduje to zanik lub zmniejszenie liczebności populacji gatunków związanych z mokradłami i szuwarami oraz z terenami otwartymi. O ile procesy te nie zostaną zahamowane (np. poprzez zastosowanie proekologicznych zasad użytkowania terenu i gospodarki rolnej oraz zabiegów ochrony czynnej) proces zmniejszania się różnorodności gatunkowej oraz spadku liczebności gatunków rzadkich i cennych, związanych z mokradłami, brzegami jezior i terenami otwartymi będzie się nasilał. Z tym wiąże się główna przyczyna ubożenia flory Parku, choć obecnie, dzięki pracom służby Parku, odkrywane są także niektóre gatunki uważane za zanikłe, choć dawniej opisywane z tego terenu [Szczepański M. mat. niepubl.].

Największym zagrożeniem dla lokalnych siedlisk mokradłowych i wilgotnych lasów jest więc osuszanie (melioracje rolnicze, leśne, kopalnictwo torfu) oraz techniczna zabudowa terenu, w tym budowa dróg i presja rekreacji.

Innym rodzajem zagrożeń dotyczącym flory i grzybów na siedliskach leśnych są niektóre skutki gospodarki leśnej, prowadzonej jeszcze w okresie poprzedzającym powstanie WPK. Są to m.in. nadmierne powierzchniowo zręby, intensywne trzebieże oraz wprowadzanie sosny na siedliska eutroficzne, co dawniej stanowiło powszechną praktykę na terenie lasów w obrębie obecnego Parku. Związane z tym są zjawiska pinetyzacji (borowienia), neofityzacji – wchodzenia gatunków obcych – czeremchy amerykańskiej (Padus serotina), sosny wejmutki (Pinus strobus) sosny Banksa (Pinus banksiana) oraz sosny czarnej i smołowej (Pinus nigra var. austriaca i P. rigida), także robinii akacjowej (Robinia pseudoaccacia), klonu jesionolistnego (Acer negundo), dębu czerwonego (Quercus rubra), nawłoci późnej (Solidago serotina), niecierpka drobnokwiatowego (Impatiens parviflora) i in. oraz zjawisko fruticetyzacji – zarastania zrębów przez jeżyny.

Niektóre stanowiska cennej flory, w tym np. kopytnika (Asarum europaeum), bluszczu pospolitego (Hedera helix), widłaków (Lycopodium annotinum, L. clavatum), orlika (Aquilegia vulgaris), rutewki orlikolistnej (Thalictrum aquillegiifolium) mogą ulegać przypadkowemu zniszczeniu podczas prac leśnych. Wymaga to zabezpieczania i otoczenia stanowisk cennej flory specjalną opieką. W praktyce leśnej powinno się to przekładać na inwentaryzację stanowisk takich gatunków, opracowanie planu ochrony cennych gatunków na siedliskach leśnych oraz na ewentualnym zaprzestaniu wykonywania prac leśnych w sąsiedztwie stanowisk gatunków rzadkich i chronionych.

Czynnikiem oddziałującym negatywnie na zachowanie flory i grzybów w WPK jest fragmentacja kompleksów leśnych spowodowana przez budowę dróg i wzmożony ruch pojazdów, zaśmiecanie terenów leśnych i łąk, a szczególnie dewastacja brzegów mokradeł, jezior i cieków, głównie w okresie letnim.

Gatunki obce - dodatkowym zagrożeniem jest inwazja gatunków obcych w ekosystemach ruderalnych i polnych, szczególnie zaś gatunków takich jak barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnovskyi) w okolicach Bladowa i Lidzbarka. Inne bardziej ekspansywne gatunki inwazyjne, coraz szerzej wchodzące na tereny WPK, to nawłocie (Solidago spp), niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora), niecierpek gruczołowaty (Impatiens glandulifera {I..roylei}) przymiotno kanadyjskie (Conyza canadensis) zadomowione już w lasach łęgowych i na siedliskach ruderalnych.

 

1.5.5. Wymagające ochrony charakterystyczne odmiany drzew owocowych i roślin uprawnych

Zachowanie tzw. odmian roślin uprawnych charakterystycznych dla obszaru związane jest ściśle, obok czynników ekonomiczno-historycznych, z miejscowymi uwarunkowaniami klimatycznymi. Klimat WPK jest dość surowy, cały jego rejon położony jest na obszarze uważanym za lokalny biegun zimna z uwagi na znaczne wyniesienie nad poziom morza. Położenie to sprawia, że w stosunku do otaczających obszarów, występują tu niższe średnie temperatury miesięcy jesiennych i zimowych a także większe średnie zachmurzenie i większa suma opadów. Średnia roczna amplituda temperatur wykazuje tu też większą rozpiętość niż np. w okolicy Brodnicy (w Brodnickim Parku Krajobrazowym) lub na terenie sąsiedniego Górznieńsko-Lidzbarskiego PK. Zima jest w WPK najdłuższą porą roku, a okres bezprzymrozkowy trwa zaledwie 5 miesięcy. Warunki te historycznie nie sprzyjały rozwojowi sadownictwa, w związku z tym na terenie WPK nie ma sadów, a główne uprawne rośliny to ziemniaki, pszenżyto i kukurydza produkowana w celu przerobu na alkohol. Zachowały się tylko pojedyncze starsze drzewa jabłoni (Malus domestica) i wiśni – sokówki (Prunus cerasus), w niewielkich ogrodach przydomowych. Na podstawie opracowania Marty Dziubiak z Ogrodu Botanicznego PAN w Warszawie wykonanego w okolicach Brodnicy i Lidzbarka należy przyjąć, że na terenie WPK zachowały się takie odmiany jabłoni jak np. Antonówka, Papierówka, Grochówka, Grafsztynek oraz, prawdopodobnie, Sztetetyna Czerwona. Pojedyncze drzewa jabłoni i wiśni zachowały się m.in. w Lidzbarku, Jeleniu, Tuczkach, Kotach, Wąpiersku, Kiełpinach i Rybnie. W celu zachowania starych odmian drzew owocowych na terenie WPK należy po pierwsze przeprowadzić ich szczegółową inwentaryzację. Ogólne zalecenia ochronne to podejmowanie prób przedłużenia życia starych drzew przez właściwą pielęgnację, w tym cięcia. Cięcia odmładzające polegają na obniżeniu drzewa i skróceniu konarów do połowy lub nawet 2/3 ich długości. Najważniejsze jest wykonanie cięcia prześwietlającego, mającego na celu rozluźnienie korony, tak aby światło słoneczne dochodziło do liści i owoców. Rany po cięciu należy zabezpieczyć przed rozwojem chorób grzybowych pokrywając je środkiem „Funaben” lub farbą emulsyjną z dodatkiem, np. Topsinu w stężeniu 2%. Inne zabiegi pielęgnacyjne obejmują ochronę przed chorobami i szkodnikami przez wygrabianie jesienią opadłych liści. Pomaga to usuwać źródło takich chorób, jak parch i plamistość liści; pędy porażone przez mączniaki należy wycinać i palić. Zimą dobrze jest usuwać zimujące oprzędy z gąsienicami i złoża jaj oraz owoce porażone przez brunatną zgniliznę. Na pnie drzew zaleca się zakładać opaski lepowe lub z tektury falistej w celu wyłapania samic piędzika przedzimka i gąsienic owocówki jabłkóweczki. Korę starych drzew można oskrobywać tępym nożem lub specjalną skrobaczką, usuwa się wówczas potencjalne zimowe kryjówki niektórych owadów. By uniknąć zwalczania szkodników z użyciem środków chemicznych, warto stworzyć dogodne warunki dla rozrodu pożytecznych zwierząt, które są naturalnymi wrogami szkodników, jak ptaki owadożerne. W sadach należy zawieszać budki lęgowe i dokarmiać ptaki zimą. W celu ochrony przed silnym nasłonecznieniem i nocnym mrozem należy zimą bielić pnie drzew [Marta Dziubiak, Ogród Botaniczny PAN, inf. pers.].

 

           

1.5.6. Najważniejsze naturalne ostoje flory

Do najcenniejszych ostoi flory na terenie Parku należą mokradła – torfowiska wysokie, przejściowe i niskie, podmokłe łąki, lasy i zbiorniki wodne. Głównym regionalnym korytarzem ekologicznym jest dolina rzeki Wel wraz ze wszystkimi jeziorami i mokradłami, przez które przepływa. Do najcenniejszych florystycznie kompleksów mokradeł należą:

Torfowisko Kopaniarze – kompleks łąkowo torfowiskowy (cenne torfowiska wysokie, przejściowe, niskie, torfianki) wraz ze źródliskami, z wieloma cennymi gatunkami, w tym: Drosera rotundifolia, Helodium blandowii, Paludella squarrosa, Tomenthypnum nitens, Carex limosa, również storczyków: Dactylorhiza maculata, D. incarnata, D. majalis, D. traunsteineri, D. fuchsii, Malaxis monophyllos, Liparis loeselii,  Listera ovata, Gymnadenia conopsea.

Zompy Jeglijskie – system mokradeł niskich, przejściowych, wysokich i torfianek z Liparis loeselii, Betula humilis, Carex chordorrhiza, Eriophorum gracile, Carex  limosa, Betula humilis, Dactylorhiza maculata, D. incarnata, D. majalis, Viola epipsila.

Mokradła w dolinie rzeki Rumian – liczne chronione i cenne gatunki, np. Paludella squarrosa, Cinclidium stygium, Dactylorhiza majalis, Drosera rotundifolia.

Mechowisko „Rumian” w okolicy jez. Rumian – torfowiska z Liparis loeselii, Epipactis palustris, Paludella squarrosa.

Kompleks Jez. Tarczyńskie–Grądy – zmeliorowanych łąk podmokłych na zachód od jez. Gronowskiego w osuszającej się misie pojeziornej w okolicy jez. Gronowskiego z gatunkami, takimi jak: Liparis loeselii, Dactylorhiza majalis, Epipactis palustris i Helodium blandowii.

Torfowisko wysokie w Lasie Nadwelskimobiekt Kurojady – najlepiej zachowane typowe torfowisko wysokie w WPK, m.in. z licznymi gatunkami Sphagnum spp. i Drosera rotundifolia.

Ostoje Koszelewskie – kompleks łąkowo-mokradłowy – wilgotne łąki osuszone, częściowo zdegradowane, obecnie ulegające samorzutnej renaturyzacji, z powoli podnoszącym się poziomem wód (Ophioglossum vulgatum, Viola epipsila, Arnica montana, widłaki – Lycopodium clavatum, L. annotinum, Diphasiastrum complanatum).

Bagna Jeleńskie –  największy w WPK kompleks torfowisk przejściowych i wysokich z Betula humilis, Drosera rotundifolia, Rhynchospora alba, Scheuchzeria palustris, Carex limosa, Heleocharis mamillata.

Bagno Koziana – kompleks torfowisk wysokich i przejściowych oraz torfianek z Drosera rotundifolia, Betula humilis, Utricularia minor, Sparganium minimum i Dryopteris cristata. W części zachodniej kompleksu – torfowisko niskie.

Torfowisko w okolicy jez. Zarybinek – zarośnięte sosną  bór wilgotny/bór bagienny, odwadniane (zagrożenie dopływem ścieków) występuje wiele cennych gatunków – w tym storczyki: D. incarnata. D. majalis.

Kompleks torfowisk wysokich, przejściowych i potorfii w okolicy Ciechanówka.

Torfowiska w okolicy Murawek rozciągające się do rzeki Płośniczanki.

Kielerowo – kompleks torfowisk wysokich i przejściowe, potorfia.

Torfowisko wysokie w pobliżu jez. Kiełpińskiego – bezodpływowe zagłębienia z Ledo-Sphagnetum, źródliska.

Bladowo – torfowiska niskie i przejściowe (C. chordorrhiza).

Mechowisko „Koty” – zarastające łąki między Jeleniem a Wąpierskiem.

Torfowisko Wąpierskie.

Mechowisko „Skomiały” – zasilane wysiękami, kompleks mokradeł z szuwarami trzcinowymi.

Torfowiska wokół jez. Olga – w gminie Grodziczno wraz z obszarami źródliskowymi.

Źródliska w dolinie rzeki Wel z roślinnością Glyceria nemoralis – obszary źródliskowe spotykane są m.in. u podnóża skarp rynnowych jezior Kiełpińskiego, Tarczyńskiego i w okolicy Trzcina, na torfowisku Kopaniarze, wzdłuż rzeki Wel – uroczysko Piekiełko oraz nad jeziorem Lidzbarskim.

 

Tab. 1.5.2. Propozycja najważniejszych ostoi flory w WPK, w tym zwłaszcza ostoi gatunków rzadkich i zagrożonych, wraz z zaleceniami ich ochrony

Lp

Nazwa ostoi

Opis ostoi

Gatunki roślin występujące w ostoi

Zagrożenia

Zalecane działania ochronne

1.

Dolina rzeki Rumian

 

Ostoja obejmuje północną część rynny jeziora Rumian, wraz północną zatoką jeziora, i łączącą się z nią rynna rzeki Rumian z obszarem mokradeł, podmokłych lasów i licznymi niewielkimi zbiornikami wodnym

Wiele cennych i chronionych gat. roślin naczyn. i mszaków: Paludella squarrosa, Cinclidium stygium, wiele gatunków roślin prawnie chronionych Primula veris,  D. majalis, Listera ovata, Drosera rotundifolia, Carex limosa, Polemonium coeruleum, Liparis loeselii

Nadmierna penetracja przez ludzi, sąsiedztwo osiedli domków letniskowych i obszarów wykorzystywanych turystycznie, nielegalne skłasowiska odpadów.

1.Utworzenie rezerwatu przyrody „Dolina rzeki Rumian”  w dolnym odcinku doliny rzeki Rumian przy ujściu do jeziora oraz  użytku ekologicznego „Rumian” w górnej części doliny tej rzeki.

2.Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

3.Wprowadzenie i egzekwowanie zakazu budowania domów letniskowych w sąsiedztwie ostoi i bezpośrednio nad brzegiem północnej zatoki jez. Rumian, oraz ogrodzeń  sięgających bezpośrednio lustra wody.

Mechowisko Rumian

 

 

 

Mechowisko „Rumian” z Liparis loeselii, Epipactis palustris, Helodium blandowii, Paludella squarrosa

Primula veris

 

Wprowadzenie zakazu osuszania ostoi oraz wprowadzenie tradycyjnej gospodarki łąkowej

  2.

Kopaniarze

i Torfowisko Kopaniarze

Ostoja obejmuje fragment bagnistej doliny rz. Wel na odcinku pomiędzy Grabaczem i Jez. Tarczyńskim, mokradła, częściowo zarastające oraz przyległe lasy 

Najcenniejszy kompleks torfowiskowy wraz ze źródliskami gat.takimi jak: Helodium blandowii, Saxifraga hirculus, Betula humilis,Carex chordorrhiza,C. limosa,C. dioica, Dactylorhiza maculata, D. incarnata, D. majalis, Malaxis monophyllos, Liparis loeselii,  Lilium martagon

Nadmierne przesuszenie terenu w dolinie rzeki Wel, zbliżająca się do granic ostoi zabudowa rekreacyjna we wsiach Wery i Kopaniarze.

1.Utworzenie rezerwatu „Torfowisko Kopaniarze” obejmującego bagnisty odcinek rzeki Wel

2. Wprowadzenie zakazu osuszania ostoi. Oraz  wprowadzenie tradycyjnej gospodarki łąkowej, metody tradycyjnego gospodarowania łąk zgodne z zaleceniami dla sieci Natura 2000

 3.

Jeziora Tarczyńskie i Grądy Kompleks podsuszonych łąk podmokłych na zachód od Jez. Gronowskiego

 

Ostoja obejmuje oba połączone rzeką Wel jeziora wraz z  mokradłami i położonym pomiędzy nimi rezerwatem „Ostrów Tarczyński” oraz otaczającymi je wilgotnymi łąkami

Ostoja jest miejscem występowania wielu cennych gatunków Liparis loeselii Betula humilis, Linnea borealis, Dactylorhiza majalis, Epipactis palustris i Helodium blandowii

 

Nadmierna penetracja terenu przez ludzi, żywiołowy rozwój zabudowy rekreacyjnej wokół obu jezior we wsiach Tarczyny, Grądy i Wery, nielegalne wysypiska śmieci

1. Wprowadzenie i egzekwowanie nakazu lokalizacji nowej zabudowy w odległości minimum 100 m od brzegu jeziora i sytuowania ogrodzeń w odległości minimum 20 m od brzegu akwenów; w przypadku istniejących ogrodzeń dochodzących do brzegu należy dążyć do ich odsunięcia na odległość minimum 10 m.

2. Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

3. Zakaz osuszania oraz rozważenie  możliwości wprowadzenia tradycyjnej gospodarki łąkowej.

 4.

Ostoje (Łąki) Koszelewskie

 

Ostoja obejmuje zespół otoczonych lasem łąk i mokradeł z dołami potorfowymi i stawami położony pomiędzy rzeką Wel a wsią Koszelewy

Mokradła, torfianki i lasy stanowią ostoję wielu chronionych cennych gatunków w tym m.in. Viola epipsila, Arnica montana, Ophioglossum vulgatum, Lycop. annotinum, L. clavatum, Diphasiastrum complanatum

Nadmierne przesuszenie terenu, zarastanie przesuszonych łąk i torfowisk krzewami i młodym lasem.

1. Utworzenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Ostoje Koszelewskie”.

2. Podniesienie poziomu wód gruntowych przez  stworzenie lub remont systemu zastawek na rowach melioracyjnych.

3. Wykaszanie i odkrzaczanie terenu. 4. Przeprowadzenie pilotażowych badań i wstępnej inwentaryzacji stanowisk rzadkich gatunków roślin.

 5.

Torfowisko Bladowo

Ostoja obejmuje rejon torfowisk użytku ekologicznego „Bladowo”

Mokradło stanowią ostoję wielu cennych gatunków w tym m.in. Epipactis palustris, Dactylorhiza incarnata, Ophioglossum vulgatum

Nadmierne przesuszenie terenu, zarastanie przesuszonych łąk i torfowisk

1.  Podniesienie poziomu wód gruntowych przez  stworzenie lub remont systemu zastawek na rowach melioracyjnych.

2. Wykaszanie i odkrzaczanie terenu. 3. Zakaz osuszania oraz rozważenie  możliwości wprowadzenia tradycyjnej gospodarki łąkowej.

6.

Las Nadwelski

 

Ostoja obejmuje dolinę rzeki Wel od Lidzbarka do Chełst z lasami typu grądów zboczowych, z projektowanym rezerwatem „Torfowisko Kurojady” oraz istniejącym użytkiem ekologicznymi „Kurojady” i śródleśnymi bagienkami

Ostoja jest miejscem występowania wielu cennych gatunków Linnea borealis, Drosera rotundifolia, Scheuchzeria palustris, Ophioglossum vulgatum, Cimicifuga europaea, Epipactis palustris, Daphne mezereum

Nadmierna penetracja przez ludzi – mieszkańców pobliskiego Lidzbarka Welskiego i turystów ze znajdujących się tam ośrodków wypoczynkowych, zanieczyszczenie wód rzeki przez niedostatecznie oczyszczone ścieki z Lidzbarka, zaśmiecenie terenu, niszczenie stanowisk roślin

1. Utworzenie rezerwatów „Rzeka Wel” i „Torfowisko Kurojady”.

2. Modernizacja oczyszczalni ścieków w Lidzbarku.

3. Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

4. Wdrożenie programów edukacji ekologicznej społeczeństwa.

7.

Jezioro Neliwa i Zompy Jeglijskie.

 

Ostoja obejmuje zarastające Jezioro Neliwa wraz z ciągnącym się na zachód od niego wzdłuż skraju lasu, kompleksem mokradeł  i torfianek zwanym Zompy Jeglijskie

Liparis loeselii, Betula humilis, Carex chordorrhiza, Eriophorum gracile, Carex  limosa, Dactylorhiza maculata, D. incarnata, D. majalis

Bliskie sąsiedztwo ruchliwej linii kolejowej Warszawa-Gdańsk, zaśmiecenie terenu.

1. Utworzenie rezerwatu przyrody „Jezioro Neliwa” oraz  użytku ekologicznego „Zompy Jeglijskie”.

2. Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

3. Przeprowadzenie pilotażowych badań i wstępnej inwentaryzacji stanowisk rzadkich gatunków roslin na terenie ostoi.

8.

Bagna Jeleńskie i Bagno Koziana.

 

Ostoja obejmuje zabagnioną rynnę ciągnącą się od wsi Koty przez Wąpiersk aż po Ciechanówko, z kilkoma jeziorami oraz rezerwatem „Bagno Koziana” i projektowanym rezerwatem „Bagna Jeleńskie”.

Znajdują się tu kompleksy torofowisk przejściowych i wysokich z Drosera rotundifolia, Carex limosa, Ophioglossum vulgatum, Viola epipsila, Utricularia minor

Bliskość zabudowy wsi Jeleń i Wąpiersk,  nielegalne wysypiska śmieci, otoczenie przez użytkowane rolniczo bezleśne tereny.

1. Wykup gruntów na terenie Bagien Jeleńskich.

2. Utworzenie rezerwatu „Bagna Jeleńskie”.

3. Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

9.

Ostoja Kiełpińska - Jezioro Kiełpińskie

Ostoja obejmuje Jezioro Kiełpińskie wraz z przyległym do jego zachodniego brzegu śródleśnym bagnistym zagłębieniem zwanym Bagnem Żakownia oraz zespołem źródlisk u podnóża nadjeziornych skarp. W granice ostoi wchodzi także pobliskie niewielkie dystroficzne jeziorko Okuminek.

Ochrona torfowisk i zbiorowisk źródliskowych, torfowisk

 

Bliskość zabudowy rekreacyjnej i ośrodków wypoczynkowym, nadmierna penetracja terenu w sezonie turystycznym, wydeptywanie i zaśmiecenie terenu.

1.Utworzenie rezerwatu „Źródliska Kielpińskie”.

2. Utworzenie użytków ekologicznych „Bagno Żakownia” i „Jezioro Okuminek”.

3. Wprowadzenie i egzekwowanie zakazu zabudowy rekreacyjnej na zachodnim brzegu jeziora.

4. Na wschodnim brzegu jeziora wprowadzenie nakazu

lokalizacji nowej zabudowy w odległości minimum 100 m od brzegu jeziora i sytuowania ogrodzeń w odległości minimum 20 m od brzegu akwenów (w przypadku istniejących ogrodzeń dochodzących do brzegu należy dążyć do ich odsunięcia na odległość minimum 10 m).

5. Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

10.

Torfowisko w okolicy jez. Zarybinek

Ostoja obejmuje zalesiony kompleks torfowiskowy – zarośnięte sosną  bór wilgotny/bór bagienny

Występuje wiele cennych gat. związanych z torfowiskami wysokimi i przejściowymi, m.in. storczyki: D. incarnata. D. majalis

Postępuje proces osuszania terenu, aktywne odwadnianie oraz zagrożenie dopływem ścieków

Ochrona przed degradacją poprzez zakaz odprowadzania ścieków  oraz zakaz odwadniania

11.

Torfowiska wokół jez. Olga

Ostoja obejmuje kompleks torfowiskowy, zbiornik wodny oraz tereny źródliskowe  

Bogata roślinność eutroficznych zbiorników wodnych, rośliny naczyniowe chronione: grzybienie, grążel, rdestnice, torfowisk niskich orazów łęgowych, zbiorowiska źródliskowe z manną (Glyceria nemoralis)

Osuszanie terenu, penetracja ludzka, zaśmiecanie odpadami

1. Ochrona przed degradacją poprzez zakaz  odwadniania, ewentualny wykup gruntów.

2. Utworzenie użytku ekologicznego „Jezioro Olga”.

 

 

1.5.7. Zasady ochrony gatunków wymagających czynnej ochrony, gatunków z polskiej „Czerwonej listy” i „Czerwonej księgi”

Lista gatunków wymagających ochrony czynnej w WPK obejmuje takie gatunki, jak: Arnica montana,Betula humilis, Botrychium lunaria (niepotwierdzony), Botrychium multifidum (niepotwierdzony), Dianthus superbus, Gentiana cruciata (niepotwierdzony), Ophioglossum vulgatum, Oxytropis pilosa (niepotwierdzony), Polemonium caeruleum, Pulsatilla patens (niepotwierdzony), Pulsatilla pratensis (niepotwierdzony), Thesium ebracteatum (niepotwierdzony) i Trollius europaeus. W chwili obecnej ochroną czynną należy objąć takie gatunki jak: arnika górska Arnica montana, brzoza niska Betula humilis, goździk pyszny Dianthus superbus, nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum, wielosił błękitny Polemonium caeruleum i pełnik europejski Trollius europaeus. Czynna ochrona tych gatunków polega głównie na wykonywaniu zabiegów ochronnych zabezpieczających ich stanowiska przed zniszczeniem i na utrzymywaniu właściwego stanu ich siedlisk poprzez utrzymywanie i/lub odtwarzanie właściwych dla gatunku stosunków świetlnych, właściwego stanu gleb i uwodnienia siedliska oraz regulowaniu warunków konkurencji międzygatunkowej. Jednym z pożądanych zabiegów jest monitoring trwałości stanowisk, który dostarcza wskazówek co do efektywności prowadzonych zabiegów, procedury monitoringu trwałości stanowisk zaleca się prowadzić w stosunku do wszystkich gatunków wymagających czynnej ochrony. 

 

Gatunki z polskiej „Czerwonej Listy” i „Czerwonej Księgi”, Natura 2000:

Brzoza niska, buławnik czerwony, fiołek torfowy, gnidosz królewski, goryczuszka gorzkawa, kruszczyk błotny, kukułka plamista, kukułka Traunsteinera, leniec bezpodkwiatkowy, lipiennik Loesela, miodunka wąskolistna, nerecznica grzebieniasta, pszczelnik wąskolistny, rosiczka okrągłolistna, sasanka otwarta, skalnica torfowiskowa, turówka leśna, turzyca bagienna, turzyca strunowa, wełnianka delikatna, wątlik błotny, wyblin jednolistny, wielosił błękitny, żłobik koralowy, glon hildenbrandia rzeczna – Hildenbrandtia rivularis oraz mchy: krzywosz lśniący Tomentypnum nitens, mszar nastroszony Paludella squarrosa i błotniszek wełnisty Helodium blandowii.

 

Zasady ochrony:

 

1. Arnika górska - Arnica montana, dawniej spotykana w kompleksach Kiełpiny, Murawki, Straszewy i Lidzbark, obecnie potwierdzona tylko na Murawkach. Jej stanowisko na skraju lasu uzależnione jest od utrzymania dostępu światła, w okolicy tego stanowiska należy utrzymywać luźne zwarcie krzewów.  

 

2. Brzoza niska Betula humilis

Stanowisko w Rybnie w okolicy stacji kol.; na torfowiskach Grabacz, Kopaniarze, na terenie Ostoi Koszelewskich wymaga ochrony czynnej – usuwania co 3 lata podrostu drzew (głównie brzozy brodawkowatej) i krzewów (wierzby) zacieniających krzewy brzozy niskiej. Wskazane jest poprawa uwodnienia torfowiska. Wskazana jest ochrona obszarowa oraz monitoring trwałości stanowisk.

W stosunku do gatunku, wskazana jest reintrodukcja na obszary o zachowanym procesie torfotwórczym, np. w obrębie Ostoi Koszelewskich i w dolinie rzeki Rumian. Materiał zarówno do namnożenia generatywnego (owoce) jak i wegetatywnego (jednoroczne pędy) musi pochodzić z miejscowych stanowisk w WPK.

 

3. Buławnik czerwony Cephalanthera rubra

Stanowiska w widnych grądach w okolicy Jez. Kiełpińskiego wymagają potwierdzenia. Zapewnienie przeżywalności populacji gatunku wymaga ochrony przed mechanicznym zniszczeniem stanowisk oraz kontrolowania stanowisk, w celu oceny jak ocienienie wpływa na stan gatunku. Może tu zachodzić konieczność usuwania części podszytu w celu zapewnienia dostatecznego dostępu światła.

 

4. Fiołek torfowy Viola epipsila

Gatunek coraz rzadszy w WPK, a jego obecne stanowiska znajdują w okolicy Rybna (leśn. Kostkowo oddz. 100), na torfowiskach w okolicy Koszelewek, na Bagnach Jeleńskich, kompleksie torfowisk nad rzeką Wel w Kopaniarzach, na śródpolnych zatorfieniach we wsi Jeleń, dolina rz. Rumian, proj. rez. „Jezioro Neliwa”, na torfowiskach w pobliżu Murawek, w okolicy Jez. Gronowo (stanowisko wymaga potwierdzenia) oraz w uroczysku Ząbek. Ich ochrona wymaga utrzymania właściwego stanu uwilgotnienia siedlisk, ekstensywnego wykaszania łąk i ochrony przed mechanicznym zniszczeniem stanowisk.

 

5. Goryczuszka gorzkawa Gentianella amarella

Stanowisko historyczne podano w WPK jako w okolicy leśn. Straszewo. Wymaga ono potwierdzenia. O ile zostanie potwierdzone, stanowiska goryczuszki na łąkach wilgotnych wymagają ochrony czynnej – corocznego koszenia co roku późnym latem/wczesną jesienią przez pierwsze 5 lat ochrony (aby obniżyć żyzność i osłabić gatunki nieodporne na koszenie), a następnie, w tym samym terminie, co dwa lata. Wskazana jest poprawa stosunków wodnych lokalnie oraz monitoring przeżywalności populacji.

 

6. Gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum

Niepotwierdzony, podawany z torfowiska w Koszelewkach. Stanowisko wymaga potwierdzenia.

W przypadku potwierdzenia stanowisko wymaga ochrony biotopu. Stanowisko gnidosza na łąkach wilgotnych na torfowiskach wymaga ochrony czynnej – corocznego koszenia co roku późnym latem/wczesną jesienią przez pierwsze 5 lat ochrony, a następnie, w tym samym terminie, co dwa lata. Wskazana jest poprawa uwilgotnienia siedliska poprzez zahamowanie odpływu oraz monitoring przeżywalności populacji.

 

7. Goździk pyszny – Dianthus superbus obecnie stwierdzony tylko na Torfowisku Kopaniarze i w okolicy Rybna (obok szosy w kierunku Działdowa), istnienie jego stanowiska zależy od utrzymania koszenia wilgotnej łąki w czasie lata, najkorzystniejszym terminem wykaszania jest przełom sierpnia i września. Niezbędny jest monitoring trwałości stanowiska na Torfowisku Kopaniarze.

 

 

8. Kruszczyk błotny Epipactis palustris

Gatunek ma stanowiska w proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze”, torfowisku Bladowo, nad łąkach nad Jez. Gronowskim, w ur. Grądy, oraz historyczne - w okolicy *Lidzbarka. Stanowiska  powinny być chronione w ramach ochrony biotopów, przede wszystkim nie należy dopuszczać do postępu sukcesji leśnej i zarastania przez krzewy.

 

9. Kukułka krwista Dactylorhiza incarnata

Gatunek ten nie jest wprowadzony jako gatunek zagrożony w spisie Polskiej Czerwonej Księgi Roślin i ma dość liczne stanowiska w WPK, tym niemniej z powodu zagrożenia osuszeniem należy do gatunków szczególnej troski. Stanowiska kukułki krwistej znajdują się na wilgotnych łąkach w proj. rez. „Jezioro Neliwa”, proj. rez. „Ostoje Koszelewskie”, w okolicy Pólka k. Rybna, w proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze”, na torfowisku Bladowo, w dolinie rz. Rumian, w proj. rez. „Las Nadwelski”, w okolicy miejscowości Rybno, Zarybinek, Szczupliny, Prusy, Grabacz, Grądy, Gronowo, Kurojady, Chełsty, Straszewy, Trzcin, Lorki, Kielerowo, Koszelewki, Ząbek i Murawki. Przetrwanie populacji kukułki krwistej zależy głównie od zachowania lokalnych stosunków wodnych oraz ekstensywnej gospodarki łąkarskiej – koszenia wczesnym latem.

 

10. Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis

Gatunek miał historycznie liczniejsze stanowiska, obecnie stwierdzono stanowiska na wilgotnych łąkach w okolicach Lorek, Mroczenka, Gronowa, nad. Jez. Gronowskim, na torfowisku Zompy Jeglijskie, proj. rez. „Jezioro Neliwa”, w dolinie rz. Rumian, w projektowanym rez. „Las Nadwelski”, okolicy Rybna, Pólka koło Rybna, nad Jez. Zarybinek, okolicy Prus, Grabacza, torfowiska w okolicach Wer, Kostkowa, Grądów, na torfowiskach Buchnowo, Kiełpiny, Trzcin, Lorki, Kielerowo, w okolicy Grodziczna, Jelenia, Murawek i na torfowisku Bladowo. W dolinie rzeki Rumian jest związany z koszonymi, wilgotnymi łąkami i torfowiskami. Historyczne stanowiska to wilgotne łąki na Torfowisku Kopaniarze, w okolicy Lidzbarka i Koszelewek. Zachowanie stanowisk storczyka wymaga ekstensywnej gospodarki łąkowej (koszenia latem po przekwitnięciu). Konieczne jest też zagwarantowanie odpowiedniego uwodnienia siedlisk tj. wilgotnych łąk. Potrzebny jest monitoring przeżywalności populacji. W przypadku odnalezienia historycznych stanowisk, miejsca wymagają zabezpieczenia przed nadmiernym zacienieniem przez drzewa i krzewy, a także ewentualnej ochrony przed przypadkowym zniszczeniem. W dalszym ciągu wymaga poszukiwań.

 

11. Kukułka Traunsteinera Dactylorhiza traunsteineri

Stanowiska historyczne na wilgotnych łąkach na Torfowisku Kopaniarze oraz w okolicy Grabacza. Wymaga dalszych poszukiwań. W przypadku potwierdzenia tych stanowisk, ich zachowanie wymagać będzie wprowadzenia ekstensywnej gospodarki łąkowej (koszenia późnym latem). Konieczne jest też niedopuszczanie do zmian lokalnej gospodarki wodnej. Stanowiska powinny być chronione w ramach ochrony biotopów, przede wszystkim nie należy dopuszczać do postępu sukcesji leśnej i zakrzaczenia.

 

12. Leniec bezpodkwiatkowy (N) Thesium ebracteatum

Stanowiska historyczne w murawach w okolicy miejscowości Szczupliny, Kiełpiny, na torfowisku Bladowo, prawdopodobnie potwierdzony w rynnie Jez. Rumian, w zbiorowiskach murawowych, na nie-zakrzaczonych zboczach doliny. Ochrona trwałości stanowisk wymaga ochrony trwałości warunków biotopu i niedopuszczania do zakrzaczenia. Wymagana jest ekstensywna gospodarka łąkowa (koszenie raz na dwa – trzy lata).

 

13. Lipiennik Loesela Liparis loeselii

Lipiennik Loesela spotykany jest na mechowisku w dolinie rzeki Rumian, na torfowisku w okolicy Jez. Gronowo i na mokradłach Zompy Jeglijskie. Ponadto – na Bagnach Jeleńskich, na torfowisku między Jez. Neliwa i Zarybinek, w okolicy Rybna. Utrzymanie populacji storczyka na torfowiskach zależy od zachowania lokalnych stosunków wodnych. Nie należy dopuszczać do osuszenia siedliska. Stanowisko na torfowisku w okolicy Jez. Gronowo powinno być monitorowane w celu chronienia go przed zacienieniem w procesie sukcesji leśnej.

 

14. Miodunka wąskolistna Pulmonaria angustifolia

Po potwierdzeniu wartości stanowisk w grądach – lasy obrębu Lidzbark oraz w okolicy Jez. Kiełpińskiego – utrzymanie stanowisk gatunku nie wymaga specjalnych zabiegów, chronić je należy zachowawczo, nie dopuszczając do mechanicznego zniszczenia, np. podczas prac leśnych.

 

15. Nasięźrzał pospolity – Ophioglossum vulgatum występuje na torfowisku Bladowo, w kompleksie  „Ostoje Koszelewskie”, w leśn. Kostkowo oddz. 73a, nad rzeką między Jez.Tarczyńskim i Jez. Grądy i nad Jez. Gronowskim. Trwałość jego stanowisk uzależniona jest od tradycyjnej gospodarki łąkarskiej i koszenia łąk w czasie późnego lata, najkorzystniejszym terminem koszanie jest przełom sierpnia i września.

 

16. Nerecznica grzebieniasta Dryopteris cristata

Główne miejsca występowania to torfowisko w ok. wsi Koszelewy (obręb Kostkowo oddz. 118, 129), Torfowisko Kopaniarze, Bladowo, dolina rz. Rumian, proj. rez. „Jez.ioro Neliwa”, Zarybinek, niepotwierdzone stanowiska to lasy w obrębie leśn. Kostkowo i nad. Jez. Gronowo, w lasach Grądy, w lasach w okolicy Lidzbarka, Jelenia, Koszelewek i na terenie rez. „Bagno Koziana”. Gatunek nie wymaga specjalnych zabiegów ochronnych, za wyjątkiem ograniczenia prac leśnych. Konieczne jest przy tym poprawienie stosunków wodnych, w tym uwodnienia całego torfowisk oraz ewentualne ograniczenie lokalnie prac leśnych.

 

17. Pełnik europejski – Trollius europaeus, stanowisko na łące w pobliżu leśnictwa Kostkowo uzależnione jest od utrzymania ekstensywnego koszenia łąki i niezakłóconych warunków hydrologicznych.

 

18. Pszczelnik wąskolistny Dracocephalum ruyschiana

Stanowiska historyczne gatunku w lesie w okolicy Lidzbarka i nad Jez. Kiełpińskim wymagają potwierdzenia. W razie ich potwierdzenia, zachowanie populacji gatunku nie wymaga specjalnych zabiegów ochronnych, poza miejscowym ograniczeniem prac leśnych by nie dopuścić do mechanicznego uszkodzenia stanowiska.

 

19. Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia

Gatunek ten ma w WPK dość liczne stanowiska, m.in. w proj. rez. „Las Nadwelski”, na torfowisku Wąpiersk, w rez. Bagna Jeleńskie, na terenie nadl. Lidzbark, leśn. Słup, oddz. 15d, na Torfowisku Kopaniarze, na mechowisku Zompy Jeglijskie, na torfowiskach na północ od Wąpierska i Linowca, na torfowiska koło miejscowości Ciechanówek, Rybno, Neliwa, Rumian, Gronowo, Kiełpiny, Ciechanówko, Straszewy, Kielerowo, oraz w rez. „Bagno Koziana”. Stanowiska rosiczki okrągłolistnej są częściowo chronione w rezerwatach przyrody. W odniesieniu do wszystkich stanowisk konieczna jest likwidacja wszelkich urządzeń odwadniających torfowiska. Większość stanowisk powinna być objęta monitoringiem przeżywalności populacji. Wszystkie pozostałe, jeszcze nie objęte ochroną stanowiska rosiczki, powinny mieć zagwarantowany status ochronny, np. w postaci rezerwatów i użytków ekologicznych. Propozycje takiej ochrony przedstawione są w niniejszym projekcie planu ochrony WPK.

 

20. Sasanka otwarta (N) Pulsatilla patens

Niezbędne jest potwierdzenie wartości podawanego stanowiska w widnym borze sosnowo-dębowym w okolicy Lidzbarka oraz ewentualny monitoring populacji tego gatunku. Zachowanie populacji sasanki otwartej może wymagać ewentualnego odsłaniania stanowisk, usuwania zakrzaczeń, przy powstaniu nadmiernego ocienienia.

 

21. Skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus

Stanowiska tego gatunku obecnie potwierdzone to proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze”, a niepotwierdzone to torfowiska Pólko k. Rybna, a także mechowiska i torfowiska w okolicy miejscowości Grabacz, Grądy, Lorki i Koszelewki. Utrzymanie populacji skalnicy torfowiskowej zależy od zachowania lokalnych stosunków wodnych. Nie należy dopuszczać do osuszenia siedliska.  Stanowiska skalnicy na torfowisku w proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze” powinny być monitorowane w celu chronienia go przed zacienieniem w procesie sukcesji leśnej.

 

22. Turówka leśna Hierochloë australis

Stanowiska turówki w rez. Piekiełko, w lesie w okolicy leśn. Kostkowo, w okolicy Lidzbarka i w uroczysku Ząbek powinny zostać objęte ochroną czynną w celu zachowania zagrożonych stanowisk tego i wielu innych rzadkich gatunków roślin, w tym gatunków światłożądnych: lilii złotogłów, pierwiosnki lekarskiej, naparstnicy zwyczajnej, prosienicznika plamistego, miodunki wąskolistnej, wyki kaszubskiej i sierpika barwierskiego. Potrzebny jest monitoring stanowisk. Wskazane jest zaprzestanie prac leśnych pielęgnacyjnych w sąsiedztwie stanowiska turówki i innych w/w rzadkich gatunków roślin.

 

23. Turzyca strunowa Carex chordorrhiza

Stanowiska w proj. rez. „Jez.ioro Neliwa”, na torfowisku Bladowo, oraz historyczne stanowisko ma torfowisku w miejscowości Pólko k. Rybna.

 

24. Turzyca bagienna Carex limosa

Stanowiska w proj. rez. „Jez.ioro Neliwa”, Bagna Jeleńskie, proj. rez. „Las Nadwelski”, Rumian, historyczne stanowisko na Torfowisku Kopaniarze (proj. rezerwat), potwierdzone na torfowisku w pobliżu Gronowa, na torfowisku Kielerowo i w rez. „Bagno Koziana”. Ochrona obu gatunków turzyc (gatunki torfowisk wysokich) oraz innych rzadkich i cennych gatunków związanych z torfowiskami wysokimi i przejściowymi, w tym wełnianki delikatnej i wątlika błotnego oraz mchów: błotniszka wełnistego, krzywosza lśniącego i mszaru nastroszonego wymaga utrzymania właściwego stanu uwilgotnienia siedlisk. Stanowiska ich wymagają obserwacji w zakresie skutków zagrożeń związanych z osuszaniem siedliska.

 

25. Wełnianka delikatna Eriophorum gracile

Wartość stanowisk historycznych na torfowiskach w pobliżu Grabacza i Ciechanówka oraz na Torfowisku Kopaniarze powinna zostać potwierdzona. Jest to gatunek torfowisk wysokich i jego ochrona, podobnie jak ochrona populacji wyżej wymienionych turzyc, wiąże się z ochroną całości siedliska, przede wszystkim z ochroną ich stanu uwodnienia.

 

26. Wątlik błotny Hammarbya paludosa

Stanowisko historyczne na Torfowisku Kopaniarze wymaga potwierdzenia. Wątlik jako gatunek związany z ubogimi torfowiskami przejściowymi wymaga silnego uwilgotnienia środowiska wzrostu. Ochrona populacji tego storczyka wymaga utrzymania poziomu wód gruntowych i na niedopuszczeniu do mechanicznego zniszczenia stanowisk.

 

27. Wielosił błękitny Polemonium caeruleum

Stanowiska w kompleksie łak i torfowisk w Koszelewkach, w proj. rez. „Torfowisko Kopaniarze, w dolinie rzeki Rumian i w okolicy Trzcina. Gatunek związany jest z wilgotnymi łąkami i przetrwanie jego populacji zależy od utrzymania uwodnienia siedlisk. W WPK jest zagrożony, jak wszystkie gatunki wilgotnych łąk z powodu osuszania i zarastania ziołoroślami. Obok poprawy uwodnienia dodatkowo konieczna jest ochrona czynna, w tym nieregularne koszenie łąk, np. koszenie fragmentu ziołorośli co 2 lata, ponieważ gatunkowi zagraża ekspansja sukcesji leśnej.

 

28. Wyblin jednolistny Malaxis monophyllos

Stanowisko na Torfowisku Kopaniarze jest dość nieliczne. Storczyk ten może jednak mieć więcej stanowisk w WPK, które należy zinwentaryzować. Ochrona powinna polegać na monitorowaniu stanowiska. Wyblin ma dość szeroką amplitudę ekologiczną, lecz jego stanowisko może ulec np. mechanicznemu zniszczeniu przy prowadzeniu prac melioracyjnych. Konieczna jest ochrona zachowawcza biotopu.

 

29. Żłobik koralowy Corallorhiza trifida

Historyczne stanowisko w grądach w okolicy Koszelewek wymaga potwierdzenia. Ochrona populacji żłobika jest głównie zachowawcza, polega na niedopuszczeniu do mechanicznego zniszczenia stanowisk, np. podczas prac leśnych.

 

30. Glon hildenbrandia rzeczna – Hildenbrandtia rivularis

W wodach rzeki Wel (rez. Piekiełko) oraz w Strudze Kiełpińskiej hildenbrandia występuje na podwodnych kamieniskach. Ochrona populacji tego gatunku wymaga poprawy czystości wód rzecznych oraz monitorowania obu stanowisk, a także niedopuszczanie do zmian warunków siedliskowych, w tym takich jak: pogłębianie lub odmulanie koryta rzeki, regulacje rzeki - zmiana profilu koryta, wybieranie kamieni z dna, zmiany szybkości przepływu – piętrzenie.

 

Mchy:

31. Krzywosz lśniący Tomentypnum nitens

32. Mszar nastroszony Paludella squarrosa

33. Błotniszek wełnisty Helodium blandowii

Potwierdzone stanowiska tych gatunków znajdują się na mechowisku w dolinie rzeki Rumian  (błotniszek wełnisty Helodium blandowii, krzywosz lśniący Tomentypnum nitens, mszar nastroszony Paludella squarrosa). Błotniszek występuje również na Torfowisku Kopaniarze. Ochrona tych gatunków mchów wymaga ochrony mechowisk i torfowisk, w tym, utrzymywania gospodarki wodnej tak, by nie dopuścić do przesuszenia siedlisk.

 


 

1.6. Fauna

 

 

1.6.1. Źródła informacji

(Uwaga: gwiazdką oznaczono w tekście te gatunki zwierząt, co do których nie ma całkowitej pewności, czy występują i rozmnażają się na terenie WPK, lub rozmnażających się na tym terenie jedynie okresowo).

 

Fauna Welskiego Parku Krajobrazowego nie została dotąd zbadana w sposób kompleksowy. Stosunkowo dobrze poznane są kręgowce, w szczególności:

·         duże ssaki leśne - dzięki informacjom od leśników i z kół łowieckich,

·         nietoperze – dzięki obserwacjom prowadzonym przez wiele lat przez dr Marka Kowalskiego ze współpracownikami,

·         ptaki – dzięki wieloletnim obserwacjom prowadzonym na tym terenie przez M. Kosowicza oraz informacjom zawartym w dokumentacji istniejących i projektowanych rezerwatów przyrody,

·         ryby – dzięki informacjom z PZW oraz publikacji K. Szymańczyka i K. Puwalskiego dotyczących rez. „Piekiełko” [2004].

Słabiej poznane są bezkręgowce, o których nieco więcej wiadomo dopiero od 2004 r., dzięki wstępnej inwentaryzacji przeprowadzonej przez członków Studencko-Doktoranckiego Koła Naukowego Ekologów UWM w Olsztynie oraz kilku pracom magisterskim dotyczącym bezkręgowców związanych z wodami, obronionych w tym roku na tej samej uczelni.

Podstawowymi źródłami informacji na temat fauny Parku były przede wszystkim:

·         ogólnodostępne publikacje, w tym zwłaszcza Przewodnik przyrodniczy po Welskim Parku Krajobrazowym z 1999 r.;

·         dokumentacje przyrodnicze Welskiego Parku Krajobrazowego;

·         dokumentacje przyrodnicze istniejących i projektowanych rezerwatów przyrody;

·         powszechne inwentaryzacje przyrodnicze gmin Lidzbark i Rybno;

·         materiały i informacje otrzymane w Welskim Parku Krajobrazowym;

·         materiały i informacje otrzymane w Nadl. Lidzbark, w tym Program ochrony przyrody dla Nadleśnictwa na lata 1999-2008 oraz informacje o liczebności zwierzyny łownej;

·         opracowanie K. Szymańczyka i K. Puwalskiego Ichtiofauna rezerwatu przyrody „Piekiełko” nad rzeką Wel;

·         wstępna inwentaryzacja bezkręgowców WPK wykonana w 2004 r. przez członków Studencko-Doktoranckiego Koła Naukowego Ekologów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie [Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005];

·         prace magisterskie dotyczące bezkręgowców związanych z wodami wykonane w 2004 r. w Katedrze Ekologii Ewolucyjnej Wydziału Ochrony Środowiska i Rybactwa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie;

·         strona internetowa Towarzystwa Przyrodniczego „Bocian”;

·         niepublikowane informacje od specjalistów: dr Marka Kowalskiego z Towarzystwa Przyrodniczego „Bocian”, dr Lucyny Koprowskiej z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Michała Kosowicza z Lidzbarka, Kazimierza Głowackiego z Nadleśnictwa Lidzbark oraz Krzysztofa Puwalskiego i Adama Giereja z PZW.

Z przeprowadzonej kwerendy innych istniejących źródeł dotyczących informacji o faunie wynika, że poza publikacją K. Wołka [1996] o smużce oraz opracowania o ptakach jeziora Lidzbarskiego [Kosowicz i Mikołajski 1996], brak innych specjalistycznych faunistycznych publikacji naukowych dotyczących fauny Parku i jego okolic.

Ponieważ dane i informacje zawarte w niektórych źródłach nie zawsze były najbardziej ścisłe i aktualne, w miarę możliwości weryfikowano je podczas wyjazdów terenowych na obszarze Parku prowadząc obserwacje i notując występujące gatunki oraz ich siedliska.

 

1.6.2. Ogólna charakterystyka fauny

Duże zróżnicowanie krajobrazowe i siedliskowe, stosunkowo niewielka gęstość zaludnienia oraz oddalenie od większych ośrodków miejskich i przemysłowych sprzyjają bogactwu fauny. Fauna WPK, który pod względem zoogeograficznym należy do krainy południowobałtyckiej, ma charakter typowy dla obszarów pojeziernych. Czynnikami decydującymi o jej różnorodności i bogactwie są:

·         dolina rzeki Wel będąca ważnym korytarzem ekologicznym w skali regionalnej i lokalnej,

·         znaczna liczba jezior różnych typów i wielkości,

·         duża liczba zbiorników wodnych pochodzenia sztucznego: stawów i dołów potorfowych,

·         znaczna liczba łąk i mokradeł o różnym stopniu naturalności,

·         stosunkowo duże powierzchnie zajęte przez lasy, tworzące kilka odrębnych kompleksów.

Fauna kręgowców rozmnażających się lub prawdopodobnie rozmnażających się na terenie Parku liczy 269 gatunków, w tym: 46 gatunków ssaków, 165 gatunków ptaków, 6 gatunków gadów, 13 gatunków płazów oraz 39 gatunków ryb i kręgoustych.

Charakterystyczne cechy fauny kręgowców Parku to występowanie licznej grupy gatunków związanych z wodami i mokradłami, w tym przede wszystkim ptaków wodno-błotnych, bogactwo ichtiofauny, w tym zwłaszcza gatunków związanych z bystrymi, dobrze natlenionymi wodami płynącymi oraz obecność gatunków borealnych, które w naszym kraju osiągają południową lub południowo-wschodnią granicę zasięgu, bądź zasiedlają teren całego kraju, lecz ich główne centra rozmieszczenia znajdują się w północnej i północno-wschodniej części Europy. Do tych ostatnich należą m.in. orlik krzykliwy, gągoł, nurogęś, żuraw, samotnik, mewa pospolita, orzechówka i *droździk.

Jeśli chodzi o niemal zupełnie do niedawne nierozpoznane bezkręgowce, to dzięki badaniom terenowym prowadzonym przez pracowników i studentów Katedry Ekologii Ewolucyjnej UWM w Olsztynie oraz informacjom zawartym w pracach magisterskich obronionych na uczelni w 2004 r., a także dzięki przeprowadzonej w tym samym roku wstępnej inwentaryzacji, stwierdzono występowanie na terenie WPK 282 gatunków makrobezkręgowców. Stosunkowo najlepiej poznane są bezkręgowce związane z wodami, w tym zwłaszcza chruściki, jętki, ważki, pluskwiaki wodne, ślimaki wodne i małże, a także motyle dzienne i chrząszcze.

Wykaz wszystkich rozmnażających się lub prawdopodobnie rozmnażających się na terenie na terenie Parku kręgowców zamieszczono w tab. 1.6.1, a wykaz rzadszych bezkręgowców – w tab. 1.6.2.

 

1.6.3. Ssaki

Na terenie Parku występuje 46 gatunków ssaków. Największym z nich jest łoś, występujący w liczbie kilku – kilkunastu osobników, jednak ze względu na częste migracje jego liczebność jest zmienna. Stałym i dość licznym mieszkańcem lasów Parku jest jeleń. Z innych większych ssaków występują sarna, dzik, lis, borsuk, jenot i zając szarak. W wodach rzeki Wel i jej dopływów oraz w innych akwenach żyją wydra, karczownik ziemnowodny i stosunkowo nieliczne piżmak i bóbr. Z drobniejszych drapieżników występują kuna leśna i domowa, tchórz, gronostaj, łasica oraz obcy i bardzo ekspansywny gatunek – norka amerykańska. Wśród drobniejszych ssaków na uwagę zasługują: smużka, rzęsorek rzeczek, dwa gatunki ryjówek oraz jedenaście gatunków nietoperzy, w tym rzadkie: nocek łydkowłosy, borowiaczek i *mopek.

 

1.6.4. Ptaki

Bogactwo wód i obszarów podmokłych w Parku sprzyja bogactwu ornitofauny, która liczy 165 gatunków lęgowych i prawdopodobnie lęgowych. Oprócz pospolitych ptaków leśnych największą grupę gatunków lęgowych stanowią ptaki wodno-błotne. Gniazdują tu łabędź niemy, rzadka gęś gęgawa, kilka gatunków kaczek (w tym pospolite: krzyżówka, głowienka, i czernica oraz rzadsze: cyranka, cyraneczka, krakwa i gągoł), cztery gatunki perkozów (perkoz dwuczuby, rdzawoszyi, *zausznik i perkozek), czapla siwa, której kolonia znajduje się w sosnowym lasku pod Rybnem, rzadkie bąk i bączek, a także nurogęś, łyska, kokoszka, wodnik, derkacz i rzadka kropiatka, śmieszka, której kolonia do niedawna istniała na Bagnie Koziana, mewa pospolita, rybitwa czarna i rybitwa rzeczna. Sensacją ostatnich lat była obserwacja w sezonie lęgowym 2004 mieszanej pary łabędzia niemego i *łabędzia krzykliwego na obszarze kompleksu Ostoje Koszelewskie; nie ma jednak pewności, czy doszło do lęgu. Na jeziorze Zarybinek bytuje licząca 20-30 osobników populacja *kormorana czarnego, nie jest jednak pewne czy gatunek ten gniazduje na terenie Parku. Wśród gatunków związanych z mokradłami sporą grupę stanowią ptaki siewkowe. Z grupy tej do lęgowych w Parku należą: rycyk, czajka, kszyk, słonka, samotnik, krwawodziób, brodziec piskliwy i sieweczka rzeczna. Na przelotach regularnie spotyka się bataliona i kulika wielkiego. Ze względu na postępujące przesuszenie i zarastanie siedlisk oraz wzrost penetracji turystycznej liczebność większości gatunków wodno-błotnych, a w szczególności siewkowych, systematycznie maleje.

Cenna grupa ptaków drapieżnych liczy 14 gatunków lęgowych i prawdopodobnie lęgowych. Wśród nich najcenniejsze są bielik, orlik krzykliwy, kania czarna, kania ruda i błotniak łąkowy, poza tym gnieżdżą się tu trzmielojad, myszołów, błotniak stawowy, jastrząb, krogulec, kobuz i pustułka. Ze względu na wzrost antroporesji związanej z ruchem turystycznym zagrożone są stanowiska lęgowe kani czarnej i rudej. Inny cenny gatunek drapieżnika – *błotniak zbożowy – pojawia się na tym terenie nieregularnie i jego gniazdowanie wymaga potwierdzenia. Rzadki *rybołów regularnie zalatuje na teren Parku, a jego lęg na tym terenie jest prawdopodobny. Spośród sów gniazdują cztery gatunki: puszczyk, uszatka, pójdźka i płomykówka. Obserwowany jeszcze 20 lat temu na tym terenie puchacz już się tu niestety, nie gnieździ. Silnie zagrożona jest także populacja pójdźki znajdująca się w zaniku.

Do cenniejszych elementów ornitofauny Parku należą również żuraw i bocian czarny gnieżdżące się w niedostępnych leśnych ostępach, we wsiach natomiast często gniazduje bocian biały (ok. 60 par).

Spośród pozostałych godnych uwagi gatunków występujących w Parku sporą grupę stanowią gatunki rzadkie i bardzo rzadkie, co do których nie ma pewności, czy gniazdują na tym terenie. Do grupy tej, oprócz gatunków wymienionych wcześniej należą: *dzięcioł trójpalczasty, *dzierzba czarnoczelna, *podróżniczek, *droździk i *wąsatka. Spośród gatunków z całą pewnością gniazdujących na terenie Parku na uwagę zasługują: pluszcz – rzadko spotykany poza terenami górskimi i podgórskimi, orzechówka, zimorodek, dudek, muchołówka mała i białoszyja, ortolan, dzierlatka, zniczek oraz krzyżodziób świerkowy.

Oprócz ptaków lęgowych i prawdopodobnie lęgowych kilkadziesiąt innych gatunków, w tym bardzo rzadkie jak np. czapla biała, świstun, kilka innych gatunków kaczek i gęsi, można na terenie Parku zaobserwować w okresie ptasich migracji. Zimą natomiast, oprócz gatunków niemigrujących, obserwować można ptaki. przylatujące na zimę, takie jak myszołów włochaty, jemiołuszka czy jer.

 

1.6.5. Gady i płazy

Na terenie Parku występuje pięć gatunków gadów: żmija zygzakowata, zaskroniec, padalec, jaszczurka zwinka i jaszczurka żyworódka. Prawdopodobne jest także występowanie bardzo rzadkiego *żółwia błotnego, który obserwowany był w okolicach Rybna (na torfowiskach na zach. od jez. Neliwa). W licznych drobnych zbiornikach wodnych i podmokłych zagłębieniach terenu żyje 13 gatunków płazów: traszka zwyczajna i grzebieniasta, ropuchy szara, zielona i paskówka, grzebiuszka ziemna, rzekotka drzewna, kumak nizinny i kilka gatunków żab.

 

1.6.6. Kręgouste i ryby

Ichtiofauna należy do najcenniejszych elementów przyrody Parku. W wodach Parku występuje jeden przedstawiciel kręgoustych oraz 38 gatunków ryb. Szczególnie cenny jest zespół ryb żyjących w bystrych i dobrze natlenionych wodach rzeki Wel i jej dopływów. Tworzą go m.in. rzadkie w kraju gatunki jak troć wędrowna, pstrąg potokowy, lipień (reintrodukowany w latach 70. i 90. XX w.), piekielnica, głowacz białopłetwy, koza, strzebla potokowa i świnka. Rzeka Wel jest jednym z ważniejszych w północno-wschodniej Polsce miejsc odbywania tarlisk przez ryby łososiowate. W 2001 r. do rzeki wpuszczono 20 tys. sztuk łososia – o powodzeniu akcji zarybienia tym gatunkiem będzie się można przekonać dopiero za kilka lat, gdy do rzeki na tarlisko powrócą wypuszczone osobniki. Jednym z najważniejszych miejsc tarliskowych na rzece Wel jest rezerwat „Piekiełko”, który stanowi ponadto jedno z najważniejszych krajowych miejsc występowania rzadkiej piekielnicy. W licznych drobnych zbiornikach wodnych i dołach potorfowych żyją m.in. rzadki piskorz oraz karaś i karaś złocisty (i jego odmiana srebrzysta). W stawach hodowlanych hoduje się m.in. amura białego i tołpygę.

 

1.6.7. Bezkręgowce

Badania i obserwacje prowadzone na terenie WPK w ostatnich latach ujawniły występowanie na terenie Parku 282 gatunków bezkręgowców. Zdecydowaną większość wśród rozpoznanych gatunków bezkręgowców, bo aż 221 gatunków, stanowiły owady. Było wśród nich 75 gatunków motyli, 41 gatunków chrząszczy, 38 gatunków chruścików, 25 gatunki pluskwiaków wodnych, 25 gatunków ważek, 12 gatunków jętek, 5 gatunków muchówek i 1 gatunek wielkoskrzydłych. Wśród innych grup bezkręgowców stwierdzono: 19 gatunków pajęczaków, w tym 13 gatunków pająków i 6 gatunków wodopójek, 3 gatunki skorupiaków, 16 gatunków pierścienic, w tym w tym: 14 gatunków pijawek i 2 gatunki skąposzczetów oraz 23 gatunki mięczaków, w tym 12 gatunków ślimaków wodnych i 11 gatunków małży.

Większość stwierdzonych gatunków bezpośrednio lub pośrednio związane jest ze środowiskiem wodnym. Do tych pierwszych należą ślimaki wodne, małże, pijawki, skąposzczety, skorupiaki i wodopójki, do drugich – chruściki, ważki, jętki, pluskwiaki wodne, i wielkoskrzydłe. Większość stwierdzonych gatunków motyli, chrząszczy i pająków to gatunki typowo lądowe.

Zdecydowana większość stwierdzonych w WPK gatunków bezkręgowców to gatunki pospolite, bądź spotykane dość często. Za rzadsze lub godne wymienienia z innych względów uznano 26 gatunków wymienionych w tab. 1.6.2.

 

1.6.8. Gatunki rzadkie i zagrożone

Spośród 269 gatunków kręgowców (tab. 1.6.1) występujących na terenie Parku zdecydowana większość, bo ponad 200 gatunków objętych jest ochroną ścisłą lub częściową na mocy prawa krajowego. Łącznie ponad 200 gatunków chronią także międzynarodowe konwencje i dyrektywy. Kilkadziesiąt gatunków najrzadszych i najbardziej zagrożonych w skali krajowej bądź międzynarodowej umieszczono w polskiej Czerwonej Księdze zwierząt, lub na polskich i międzynarodowych Czerwonych Listach gatunków zagrożonych. Za najcenniejsze, a jednocześnie najlepiej poznane grupy zwierząt występujących na terenie Parku należy uznać ptaki i ryby.

Wśród ptaków najcenniejsze i najrzadsze gatunki to:

·         w grupie ptaków drapieżnych: bielik, orlik krzykliwy, *rybołów, kania czarna, kania ruda oraz *błotniaki zbożowy i łąkowy,

·         w grupie gatunków wodno-błotnych do rzadszych należą: *łabędź krzykliwy, gęgawa, *płaskonos, gągoł, nurogęś, bąk, bączek, rycyk, słonka, derkacz, kropiatka i rybitwa rzeczna.

·         z pozostałych gatunków najcenniejsze to: bocian czarny, żuraw, orzechówka, *dzięcioł trójpalczasty, pluszcz, *dzierzba czarnoczelna, dzierlatka, *podróżniczek, *droździk i *wąsatka.

Warto zwrócić uwagę, że w awifaunie Parku jest sześć gatunków tzw. strefowych, czyli takich, dla których wymagane jest ustalenie stref ochronnych wokół ich gniazd. Należą do nich: bielik, orlik krzykliwy, *rybołów, kania czarna, kania ruda i bocian czarny.

Spośród ryb i kręgoustych najcenniejsze są rzadkie gatunki związane z bystrymi i szybko płynącymi wodami, występujące w rzece Wel i jej dopływach, takie jak minog strumieniowy, troć wędrowna, pstrąg potokowy, lipień, piekielnica, strzebla potokowa, różanka, świnka, koza i głowacz białopłetwy. Na uwagę zasługuje także występujący w płytkich zbiornikach wodnych coraz rzadszy w kraju piskorz.

Wśród ssaków, za grupę szczególnie cenną należy uznać nietoperze, których na tym terenie występuje jedenaście gatunków; do rzadkich wśród nich należą nocek łydkowłosy, borowiaczek i *mopek. Spośród pozostałych gatunków ssaków do rzadszych należy smużka. Wśród większych ssaków za najcenniejsze należy uznać łosia, bobra i wydrę.

W grupie gadów największą rzadkością jest *żółw błotny, którego występowanie jest prawdopodobne w okolicach Rybna. Pozostałe gatunki są w kraju pospolite, z tym, że do stosunkowo nielicznych na terenie WPK należy zaskroniec. Wśród płazów do gatunków rzadszych należą: traszka grzebieniasta, ropucha zielona, ropucha paskówka, rzekotka drzewna i kumak nizinny.

Warto zwrócić uwagę, że wśród gatunków rzadkich, zwłaszcza ptaków, wiele jest takich, których rozmnażanie się na terenie Parku wymaga potwierdzenia. Niezbędna jest więc inwentaryzacja stanowisk oraz monitoring populacji niektórych gatunków.

Jeśli chodzi o bezkręgowce, to spośród 282 gatunków, których obecność stwierdzono na obszarze Parku, 26 gatunków uznano za rzadsze (tab. 1.6.2). Wśród nich, w myśl prawa krajowego, 12 gatunków zostało objętych ochroną całkowitą, a jeden – ochroną częściową, 17 gatunków umieszczono na polskiej Czerwonej Liście gatunków zagrożonych, zaś trzy – na światowej Czerwonej Liście gatunków zagrożonych IUCN.

Za najcenniejsze i najrzadsze gatunki uznać należy chronione na mocy konwencji międzynarodowych: motyla czerwieńczyka nieparka, ważki zalotkę spłaszczoną, zalotkę białoczelną i żagnicę zieloną oraz pijawkę lekarską. Ponadto do rzadszych gatunków należą:

·         wśród motyli: postojaka wiesiołkowca – chronionego i umieszczonego na Polskiej Czerwonej liście gatunków zagrożonych, a ponadto umieszczone na Czerwonej Liście: mieniaka tęczowca, dostojkę dafne, przeplatkę britomartis, pazia królowej, wietka gorczycznika i kraśnika kminowca oraz czerwończyka żarka i rusałkę żałobnika;

·         wśród chrząszczy: cztery gatunki chronionych biegaczy: wręgatego, złotego, gajowego i ogrodowego,

·         wśród pająków: chronionego tygrzyka paskowanego,

·         wśród pijawek: umieszczony na Czerwonej Liście gatunek Piscicola pojmanskae,

·         wśród małży: chronione i umieszczone na Czerwonej Liście szczeżuję wielką i gałeczkę rzeczną,

·         wśród ślimaków: umieszczoną na Czerwonej Liście błotniarkę pospolitą,

·         wśród skorupiaków: objętego ochroną częściową i umieszczonego na Czerwonej Liście raka błotnego.

Warto wymienić także pijawkę żółwią, stwierdzoną w jez. Neliwa, której występowanie jest ściśle związane z żółwiem błotnym i której obecność jest pośrednim dowodem na niepotwierdzone dotąd, lecz prawdopodobne występowanie tego gatunku w WPK.

Łącznie spośród gatunków najbardziej zagrożonych, na terenie WPK stwierdzono występowanie 15 gatunków z polskiej Czerwonej Księgi zwierząt (wyłącznie kręgowce), 16 gatunków ze światowej Czerwonej Listy gatunków zagrożonych IUCN (w tym trzy gatunki bezkręgowców) oraz 50 gatunków z polskiej Czerwonej Listy zwierząt ginących i zagrożonych (w tym 17 gatunków bezkręgowców). Informacje na temat statusu ochronnego gatunków oraz ich obecności w Czerwonej Księdze i na Czerwonych Listach zawierają tab. 1.6.1 i 1.6.2.

 

1.6.9. Gatunki obce

W faunie Parku znajduje się kilka gatunków obcych wprowadzonych sztucznie, bądź zbiegłych z niewoli. Wśród ssaków poważne zagrożenie dla rodzimych gatunków stanowi bardzo ekspansywna norka amerykańska, która na terenie Parku pojawiła się stosunkowo niedawno. Stanowi ona groźną konkurencję dla innych drapieżników oraz przyczynia się do spadku liczebności populacji niektórych gatunków ptaków wodno-błotnych. Bardziej zadomowione są już dwa inne obce gatunki ssaków: jenot, który stanowi konkurencję dla rodzimego borsuka i roznosi groźne choroby, oraz stosunkowo nieliczny piżmak.

Wśród ryb do gatunków obcych należą hodowany w stawach pod Koszelewami azjatycki amur biały, oraz tołpyga pstra odławiana okazjonalnie w jeziorach Tarczyńskim i Lidzbarskim. W wodach rzeki Wel i jej dopływów żyje zbiegły z hodowli pstrąg tęczowy, zaś w płytkich wodach stojących występują dwa inne obce podgatunki: karaś złocisty i karaś srebrzysty. W wyniku sztucznej introdukcji przeprowadzonej w latach 70. i 90. XX w. na rzece Wel do ichtiofauny Parku wprowadzono nowy gatunek – lipienia.

Wśród bezkręgowców obcym ekspansywnym gatunkiem jest amerykański rak pręgowaty, występujących w jeziorach przepływowych w dolinie rzeki Wel, stanowiący potencjalne zagrożenie dla występującego w Parku rodzimego raka błotnego.

 

1.6.10. Najważniejsze ostoje fauny

Mającymi największe znaczenie ostojami fauny na terenie Parku są rzeki i zbiorniki wodne, łąki i mokradła oraz lasy. Za najważniejszą ostoję fauny, przede wszystkim ryb i ptaków wodno błotnych uznać należy przede wszystkim niemal całą dolinę rzeki Wel w obrębie Parku, wraz ze wszystkimi jeziorami, przez które przepływa. W szczególności do najcenniejszych pod względem faunistycznym obszarów należą:

1.               Rumian. Ostoja obejmuje północną część rynny jeziora Rumian, wraz północną zatoką jeziora i łączącą się z nią doliną rzeki Rumian z obszarem mokradeł, podmokłych lasów i licznymi niewielkimi zbiornikami wodnym. Gnieżdżą się tu m.in.: ptaki wodno-błotne i drapieżne, w tym: *błotniak zbożowy, błotniak stawowy, kobuz, krogulec, kszyk, brodziec piskliwy, czajka, rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, łabędź niemy, krakwa, perkozek, perkoz dwuczuby, żuraw, kokoszka, kropiatka, wodnik. Dolina rzeki Rumian stanowi także ważne miejsce rozrodu płazów.

2.               Kopaniarze. Ostoja obejmuje fragment bagnistej doliny rz. Wel na odcinku pomiędzy Grabaczem i Jez. Tarczyńskim oraz przyległe lasy. Ostoja jest lęgowiskiem ptaków wodno-błotnych, jak m.in. derkacz, słonka. W lasach na pn. wsch. od wsi Kopaniarze znajduje się miejsce gniazdowania bielika.

3.               Jeziora Tarczyńskie i Grądy. Ostoja obejmuje oba połączone rzeką Wel jeziora wraz z położonym pomiędzy nimi rezerwatem „Ostrów Tarczyński” oraz otaczającymi je wilgotnymi łąkami. Ostoja jest miejscem gniazdowania licznych gatunków ptaków wodno-błotnych, w tym rzadkich: kani czarnej, kani rudej, gęgawy, bąka i żurawia. Występuje też m.in.borsuk.

4.               Ostoje Koszelewskie. Ostoja obejmuje zespół otoczonych lasem łąk i mokradeł z dołami potorfowymi i stawami położony pomiędzy rzeką Wel a wsią Koszelewy. Mokradła stanowią lęgowisko i żerowisko ptaków wodno-błotnych, zaś w otaczającym je lesie gniazdują ptaki drapieżne. Na terenie ostoi gnieżdżą się m.in. bocian czarny, orlik krzykliwy, kobuz, kszyk, krwawodziób, samotnik, czajka, *płaskonos, przepiórka, żuraw, derkacz, kokoszka, wodnik, srokosz i *podróżniczek.

5.               Bladowo. Ostoja obejmuje rejon użytku ekologicznego „Bladowo” oraz położonym na wsch. od niej przyległym zespołem stawów rybnych. Gniazdują tu m.in. błotniak łąkowy, błotniak stawowy, kszyk, czajka i kilka gatunków kaczek.

6.               Las Nadwelski. Ostoja obejmuje dolinę rzeki Wel od Lidzbarka do Chełst z projektowanym rezerwatem „Torfowisko Kurojady” oraz istniejącym użytkiem ekologicznymi „Kurojady” i śródleśnymi bagienkami. Na terenie ostoi gniazdują m.in. kobuz, jastrząb, krogulec, myszołów, puszczyk, samotnik, brodziec piskliwy, gągoł, krzyżówka, nurogęś, perkozek, łyska i zimorodek. Występuje tu także nietoperz karlik malutki. Na omawianym odcinku rzeki występują także tarliska i siedliska rzadkich gatunków ryb.

7.               Piekiełko. Ostoję stanowi rezerwat „Piekiełko” oraz odcinek doliny rzeki powyżej niego do Chełst wraz z terenami przyległymi. Znajduje się tu najważniejsze w Parku tarlisko ryb łososiowatych i innych rzadkich gatunków ryb oraz miejsce bytowania innych rzadkich gatunków ryb, a także pluszcza. W pobliżu rez. „Piekiełko” gniazduje także orlik krzykliwy, jastrząb, zimorodek.

8.               Jezioro Neliwa i Zompy Jeglijskie. Ostoja obejmuje zarastające jezioro Neliwa wraz z ciągnącym się na zachód od niego wzdłuż skraju lasu, kompleksem mokradeł  i torfianek zwanym Zompy Jeglijskie. Ostoja jest miejscem lęgowym licznych gatunków ptaków wodno-błotnych, jak: błotniak stawowy, rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, łabędź niemy, perkoz dwuczuby, zniczek, remiz oraz prawdopodobnym miejscem występowania żółwia błotnego, w wodach jeziora Neliwa występuje rzadka w Parku słonecznica. Znajdują się tu także stanowiska rzadkich gatunków bezkręgowców: ważek zalotki spłaszczonej i białoczelnej oraz żagnicy zielonej, małża szczeżui wielkiej, pijawki lekarskiej i pijawki żółwiowej.

9.               Bagna Jeleńskie i Bagno Koziana. Ostoja obejmuje zabagnioną rynnę ciągnącą się od wsi Koty przez Wąpiersk aż po Ciechanówko, z kilkoma jeziorami oraz rezerwatem „Bagno Koziana” i projektowanym rezerwatem „Bagna Jeleńskie”. Znajdują się tu miejsca lęgowe ptaków wodno-błotnych: śmieszka, cyranka, cyraneczka, płaskonos, czernica, krakwa, zausznik, żuraw oraz jedyne w Parku miejsce występowania rzadkiego raka błotnego (w jez. Jeleń).

10.           Jezioro Kiełpińskie. Ostoja obejmuje Jezioro Kiełpińskie wraz z przyległym do jego zachodniego brzegu śródleśnym bagnistym zagłębieniem zwanym Bagnem Żakownia oraz zespołem źródlisk u podnóża nadjeziornych skarp. W granice ostoi wchodzi także pobliskie niewielkie jeziorko Okuminek oraz położona w pobliżu łąka pod wsią Rynek, gdzie stwierdzono występowanie rzadkich gatunków bezkręgowców. Jezioro i jego otoczona trzcinowiskiem zatoka są miejscem lęgowym ptaków wodno-błotnych, gnieździ się tu m.in. rzadki w Parku bączek, błotniak stawowy, gągoł, krzyżówka, czernica, nurogęś i łyska. Występują także m.in. nietoperz borowiaczek  Na łące pod wsią Rynek występują rzadkie gatunki bezkręgowców, m.in. czerwończyk nieparek i inne rzadkie gatunki motyli, jak czerwończyk nieparek, postojak wiesiołkowiec, mieniak tęczowiec, wietek gorczycznik, dostojka dafne, kraśnik kminowiec, przeplatka britomartis a także kilka gatunków biegaczy oraz pająk tygrzyk paskowany.

 

 

1.6.11. Zagrożenia dla fauny

Czynnikiem oddziałującymi negatywnie na faunę jest znaczne rozdrobnienie i rozczłonkowanie kompleksów przyrodniczych, tworzących mozaikę, gdzie obszary cennych siedlisk są poprzedzielane rozległymi obszarami terenów użytkowanych rolniczo i gospodarczo. Czynnikiem dodatkowo zwiększającym rozczłonkowanie i izolację poszczególnych ostoi zwierząt stanowią przecinające Park linie komunikacyjne: szosy i linie kolejowe, stanowiące bariery ekologiczne, szczególnie dla ssaków, gadów i płazów.

Poważnym niebezpieczeństwem zagrażającym cennym siedliskom fauny jest przesuszenie i obniżenie poziomu wód gruntowych, w wyniku przeprowadzonych w melioracji oraz innych czynników. Powoduje to zmniejszanie się powierzchni cennych siedlisk fauny, zwłaszcza ptaków, jakimi są wilgotne łąki torfowiska oraz ich degradację, a także przyspiesza proces sukcesji – zarastania dawnych mokradeł lasem, co dodatkowo ogranicza powierzchnię tych siedlisk. Tego rodzaju negatywne czynniki spowodowały np. znaczne przesuszenie siedlisk, zubożenie ornitofauny rezerwatu „Bagno Koziana” (m.in. zniknęła kolonia śmieszki i część lęgowych gatunków wodno-błotnych) użytku ekologicznego „Bladowo” oraz planowanego zespołu przyrodniczo-krajobrazowgo „Ostoje Koszelewskie”.

Kolejne zagrożenie dla fauny to odstrzał ptaków prowadzony w rejonie stawów rybnych w okolicy Koszelew. Przy okazji odstrzałów czapli i kormoranów (na które wolno polować na stawach rybnych uznanych za obręby hodowlane) ginie też wiele chronionych i rzadkich ptaków wodno-błotnych i drapieżnych. Problemem jest także kłusownictwo łowieckie, wędkarskie i rybackie na terenie Parku.

Innym czynnikiem wpływającym negatywnie na faunę jest rosnąca lokalnie antropopresja związana z letniskowo-rekreacyjnym zagospodarowaniem brzegów największych jezior, stanowiących ważne ostoje fauny oraz skarp nad nimi, szczególnie nad jeziorami Kiełpińskim, Grądy, Tarczyńskim, Rumian i Lidzbarskim.

Bardzo poważnym problemem zagrażającym ichtiofaunie są istniejące elektrownie wodne i piętrzenia rzeki w Tuczkach, Grabaczu, Lidzbarku, Kurojadach, Chełstach, Trzcinie i Lorkach. Rzeka Wel jest jedną z nielicznych w tej części kraju miejscem tarlisk rzadkich gatunków ryb łososiowatych: troci wędrownej i pstrąga potokowego, zaś w 2001 r. do rzeki wypuszczono narybek łososia. Zapory na rzece i brak właściwie skonstruowanych przepławek utrudniają lub uniemożliwiają wędrówkę ryb pod prąd rzeki, piętrzenie rzeki lokalnie zmienia też warunki hydrologiczne i siedliskowe. Nieodpowiednio skonstruowane turbiny powodują z kolei okaleczenie lub śmierć ryb wędrujących z prądem rzeki. Szczególnie niebezpieczny jest zamysł wybudowania zapory i elektrowni w Straszewach, tuż poniżej rezerwatu „Piekiełko” z bystrzami na rzece stanowiącymi tarliska pstrąga i troci oraz miejsce występowania innych rzadkich gatunków ryb związanych z bystrymi wodami, m.in. lipienia i piekielnicy. Stworzenie spiętrzenia w tym miejscu stworzy ogromne zagrożenie dla najważniejszego obszaru tarliskowego ryb reofilnych na terenie Parku. Poważne zagrożenie dla spowodowałaby także budowa piętrzenia w rejonie mostu drogowego w Chełstach, który znajduje się tuż powyżej najważniejszych tarlisk.

Lokalne zagrożenia dla środowiska przyrodniczego Parku, w tym również dla fauny stanowią: składowisko popiołów z Żerania w dawnej żwirowni pod Lidzbarkiem, wielka przemysłowa ferma w Ciborzu oraz zrzuty ścieków z gorzelni w zlewni rzeki Wel, a także liczne nielegalne wysypiska śmieci na terenach ostoi zwierząt lub w ich najbliższym sąsiedztwie.

 

Tab. 1.6.1.  Pełna lista kręgowców występujących w WPK

(Uwaga: lista obejmuje wyłącznie gatunki rozmnażające się lub prawdopodobnie rozmnażające się na tym terenie)

Lp.

Nazwa polska*

Nazwa łacińska

Status ochronny**

Występowanie

Źródło informacji o występowaniu***

Uwagi

SSAKI

1.      

łoś

Alces alces

Ł (całoroczny okres ochronny)

pojawiają się osobniki wędrowne, liczebność jest zmienna

Inf. WPK, Ndl. Lidzbark 2005

kilka-kilkanaście osobników

2.      

jeleń

Cervus elaphus

Ł

 

WPK-Przewodnik, Ndl. Lidzbark 2005

dość liczny, ok. 200 osobników

3.      

sarna

Capreolus capreolus

Ł

 

Ndl. Lidzbark 2005

pospolita, ok. 550 osobników

4.      

dzik

Sus scrofa

Ł

 

Ndl. Lidzbark 2005

dość liczny, ok. 300 osobników

5.      

lis

Vulpes vulpes

Ł

 

Ndl. Lidzbark 2005

dość liczny, ok. 170 osobników

6.      

jenot

Nyctereutes procyonoides

Ł

 

Ndl. Lidzbark 2005

niezbyt liczny, ok. 50 osobników

7.      

wydra

Lutra lutra

(Ch), ŚCzL, KBe, HD, CITES

 

Inf. WPK

liczna

8.      

łasica

Mustela nivalis

Ch, Kbe

 

WPK-Przewodnik

nieliczna

9.      

gronostaj

Mustela erminea

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

10.   

norka amerykańska

Mustela vison

 

gatunek obcy, bardzo ekspansywny

Lidzbark, Inf. WPK

pospolita

11.   

tchórz zwyczajny

Putorius putorius

Ł, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczny

12.   

kuna leśna

Martes foina

Ł, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczna

13.   

kuna domowa

Martes martes

Ł, Kbe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczna

14.   

borsuk

Meles meles

Ł, KBe

m.in. rez. „Ostrów Tarczyński”

Grodziczno, POP Ndl. Lidzbark

nieliczny

15.   

zając szarak

Lepus europaeus

Ł

 

Lidzbark, Ndl. Lidzbark 2005

niezbyt liczny

16.   

bóbr

Castor fiber

(Ch), ŚCzL, KBe, HD

 

Inf. WPK

jedno żeremie nad rz. Wel koło Trzcina

17.   

wiewiórka

Sciurus vulgaris

Ch, ŚCzL, Kbe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

18.   

smużka

Sicista betulina

Ch, KBe, HD

proj. zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Ostoje Koszelewskie”

WPK-Przewodnik, Wołk 1995

bardzo nieliczna

19.   

nornica ruda

Clethrionomys glareolus

 

 

Grodziczno, Lidzbark

pospolita

20.   

nornik zwyczajny

Microtus arvalis

 

 

Lidzbark

pospolity

21.   

nornik północny

Microtus oeconomus

 

 

Lidzbark

dość liczny

22.   

nornik bury

Microtus agrestis

 

 

Lidzbark

nieliczny

23.   

badylarka

Micromys minutus

(Ch)

 

Lidzbark

nieliczna

24.   

darniówka zwyczajna

Pitymys subterraneus

 

 

Lidzbark

pospolita

25.   

mysz polna

Apodemus agrarius

 

 

Grodziczno, Lidzbark

pospolita

26.   

mysz leśna

Apodemus flavicollis

 

 

Grodziczno, Lidzbark

pospolita

27.   

mysz zaroślowa

Apodemus sylvaticus

(Ch)

 

Grodziczno, Lidzbark

dość liczna

28.   

mysz domowa

Mus musculus

 

 

Grodziczno, Lidzbark

pospolita

29.   

szczur wędrowny

Rattus norvegicus

 

 

Lidzbark

pospolity

30.   

piżmak

Ondatra zibethicus

Ł

 

Lidzbark, Inf. WPK

nieliczny

31.   

karczownik ziemnowodny

Arvicola terrestris

(Ch)

 

Lidzbark, Inf. WPK

nieliczny

32.   

jeż wschodni

Erinaceus concolor

Ch

 

WPK-Przewodnik

dość częsty

33.   

kret

Talpa europaea

(Ch)

 

WPK-Przewodnik

pospolity

34.   

rzęsorek rzeczek

Neomys fodiens

Ch, KBe

gm. Grodziczno

WPK-Przewodnik, Grodziczno

nieliczny

35.   

ryjówka aksamitna

Sorex araneus

Ch, KBe

gm. Grodziczno

WPK-Przewodnik, Grodziczno

pospolita

36.   

ryjówka malutka

Sorex minutus

Ch, KBe

gm. Grodziczno

WPK-Przewodnik, Grodziczno

nieliczna

37.   

nocek rudy

Myotis daubentoni

Ch, KBe, PON, KBo, HD

cały teren WPK

Kowalski 2005

liczny

38.   

nocek Natterera

Myotis nattereri

Ch, KBe, PON, KBo, HD

cały teren WPK

Kowalski 2005

liczny

39.   

nocek łydkowłosy

Myotis dasycneme

Ch, PCzK, ŚCzL, PCzL, KBe, PON, KBo, HD

 

TP „Bocian” 2005

pojedyncze stwierdzenie w budce lęgowej

40.   

mroczek późny

Eptesicus serotinus

Ch, KBe, PON, KBo, HD

cały teren WPK

Kowalski 2005

dość liczny

41.   

borowiaczek

Nyctalus leisleri

Ch, PCzK, ŚCzL,  PCzL, KBe, PON, KBo, HD

rej. Jezior Kiełpińskiego i Lidzbarskiego

Kowalski 2005

nieliczny

42.   

borowiec wielki

Nyctalus noctula

Ch, KBe, PON, KBo, HD

dolina rz. Wel

Kowalski 2005

liczny

43.   

karlik większy

Pipistrellus nathusii

Ch, KBe, PON, KBo, HD

cały teren WPK

Kowalski 2005

pospolity

44.   

karlik drobny

Pipistrellus pygmaeus

Ch, KBe, PON, KBo, HD

 

TP „Bocian” 2005

pojedyncze stwierdzenie w budce lęgowej

45.   

karlik malutki

Pipistrellus pipistrellus

Ch, KBe, PON, KBo, HD

m.in. Kurojady

Kowalski 2005

dość liczny

46.   

gacek brunatny

Plecotus auritus

Ch, KBe, PON, KBo, HD

cały teren WPK

Kowalski 2005

niezbyt liczny

47.   

*mopek

Barbastella barbastellus

Ch, ŚCzL, PCzL, KBe, PON, KBo, HD

rejon Jez. Lidzbarskiego

Kowalski 2005

nieliczny, nie ma pewności czy występuje na terenie WPK

PTAKI

1.    

bielik

Haliaetus albicilla

Ch, S, ŚCzL, PCzL, KBe, KBo, BD, CITES

w lesie na wsch. od leśn. Kostkowo

Inf. WPK

pojedyncza para, wokół gniazda wyznaczono strefę ochronną

2.    

orlik krzykliwy

Aquila pomarina

Ch, S, PCzK, PCzL, KBe, KBo, BD, CITES

proj. zespół przyroniczo-krajobrazowy „Ostoje Koszelewskie”, las na pd.-wsch. od Koszelewek, las nad jeziorkiem na wsch. od rez. „Piekiełko”

Inf. WPK

trzy pary, wokół gniazd wyznaczono strefy ochronne

3.    

*rybołów

Pandion haliaetus

Ch, S, PCzK, PCzL, KBe, KBo, BD, CITES

rejon rez. „Ostrów Tarczyński”, jez. Rumian, Koszelewki

obserwacje własne 2004, 2005, Kosowicz 2005

gatunek regularnie zalatujący i obserwowany w sezonie lęgowym, nie ma jednak pewności czy się gnieździ

4.    

kania czarna

Milvus migrans

Ch, S, PCzK, PCzL, KBe, KBo, BD, CITES

 m.in. rez. „Ostrów Tarczyński”

Inf. WPK,  Kosowicz 2005

2-3 pary , populacja zagrożona

5.    

kania ruda

Milvus milvus

Ch, S, PCzK, PCzL, KBe, KBo, BD, CITES

okolice rezerwatu „Ostrów Tarczyński”

Inf. WPK, Kosowicz 2005

pojedyncza para, stanowisko zagrożone

6.    

błotniak stawowy

Circus aeruginosus

Ch, KBe, KBo, BD, CITES

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”, proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”, jez. Neliwa, jez. Olga, uż. ekol. „Bladowo”

WPK-Przewodnik, Lidzbark, obserwacje własne 2004

rozpowszech-niony, choć niezbyt liczny

7.    

błotniak łąkowy

Circus pygargus

Ch, KBe, KBo, BD, CITES

m.in. w rejonie Bladowa

Inf. WPK

kilka par

8.    

*błotniak zbożowy

Circus cyaneus

Ch, PCzK, PCzL, KBe, KBo, BD, CITES

okolice Szczuplin

WPK-Przewodnik,

gniazdowanie niepewne, wymaga weryfikacji

9.    

kobuz

Falco subbuteo

Ch, KBe, KBo, CITES

Las Nadwelski, rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”, proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”

WPK-Przewodnik, obserwacje własne 2004, 2005

kilka par

10.      

pustułka

Falco tinnunculus

Ch, KBe, KBo, CITES

m.in. proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”

WPK-Przewodnik, obserwacje własne 2005

kilka par

11.      

jastrząb

Accipiter gentilis

Ch, KBe, KBo, CITES

m.in..Las Nadwelski i gniazdo w lesie na wsch. od rez. „Piekiełko”

Las Nadwelski, Kosowicz 2005, obserwacje wlasne 2004, 2005

kilka par

12.      

krogulec

Accipiter nissus

Ch, KBe, KBo, CITES

dolina rz. Wel, rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”, uż. ekol. Bladowo

WPK-Przewodnik, Las Nadwelski, Rumian, obserwacje własne 2004

kilka par

13.      

myszołów

Buteo buteo

Ch, KBe, KBo, CITES

cały obszar WPK

WPK-Przewodnik,  Las Nadwelski, obserwacje własne 2004, 2005

kilkanaście par

14.      

trzmielojad

Pernis apivorus

Ch, KBe, KBo, BD, CITES

m.in. okolice Lorek i rez. „Bagno Koziana”

Grodziczno, Inf. WPK, obserwacje własne 2005

kilka par

15.      

puszczyk

Strix aluco

Ch, KBe, CITES

dolina rz. Wel poniżej Lidzbarka

WPK-Przewodnik

kilkanaście par

16.      

uszatka

Asio otus

Ch, KBe, CITES

 

WPK-Przewodnik

nieliczna

17.      

płomykówka

Tyto alba

Ch, KBe, CITES

 

WPK-Przewodnik

pojedyncze pary

18.      

pójdźka

Athene noctua

Ch, KBe, CITES

m.in. skraj lasu na pn. od Lidzbarka w kierunku Jelenia

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

populacja w zaniku, pojedyncze pary

19.      

rycyk

Limosa limosa

Ch, KBe, BD

m.in. proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

kilka par

20.      

kszyk

Gallinago gallinago

Ch, KBe, BD

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”,. proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”, uż. ekol. „Bladowo”

WPK-Przewodnik, obserwacje własne 2005

średnio liczny

21.      

słonka

Scolopax rusticola

Ł, PCzL, KBe, KBo, BD

m.in. okolice Kopaniarzy

WPK-Przewodnik,

POP Ndl. Lidzbark

nieliczna

22.      

krwawodziób

Tringa totanus

Ch, KBe, BD

m.in. proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”

WPK-Przewodnik, obserwacje własne 2004, Kosowicz 2005

nieliczny

23.      

samotnik

Tringa ochropus

Ch, KBe

m.in. dolina rz. Wel, proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”, rez. proj. „Bagna Jeleńskie”

WPK-Przewodnik, obserwacje własne 2004, 2005, Kosowicz 2005

kilkanaście par

24.      

brodziec piskliwy

Tringa hypoleucos

Ch, KBe

rz. Wel, jez. Rumian

WPK-Przewodnik, Grodziczno, Kosowicz 2005, obserwacje własne 2005

nieliczny

25.      

czajka

Vanellus vanellus

Ch, KBe, BD

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”, proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”, uż. ekol. „Bladowo”, proj. uż. ekol. „Buchnowskie Bagna”

WPK-Przewodnik, obserwacje własne 2005

20-50 par

26.      

sieweczka rzeczna

Charadrius dubius

Ch, KBe, Kbo

 

WPK-Przewodnik

pojedyncze pary

27.      

śmieszka

Larus ridibundus

Ch, KBe, BD

m.in. stawy w Koszelewach, dawniej była kolonia na Bagnie Koziana

WPK-Przewodnik, Inf. WPK,  obserwacje własne 2004, Kosowicz 2005

 

28.      

mewa pospolita

Larus canus

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

kilka par

29.      

rybitwa czarna

Chlidonias nigra

Ch, KBe, KBo, BD

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”, jez. Rumian, jez. Neliwa

WPK-Przewodnik, Neliwa, obserwacje własne 2004 Kosowicz 2005

nieliczna

30.      

rybitwa rzeczna

Sterna hirundo

Ch, KBe, KBo, BD

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”, jez. Neliwa

WPK-Przewodnik, Neliwa

nieliczna

31.      

przepiórka

Perdix perdix

Ch, PCzL, KBe, KBo, BD

m.in. proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”, uż. ekol. „Bladowo”

WPK-Przewodnik, Lidzbark, Kosowicz 2005, obserwacje własne 2004

dawniej nieliczna, obecnie coraz liczniejsza

32.      

kuropatwa

Coturnix coturnix

Ł, KBe, KBo, BD

 

Lidzbark, Kosowicz 2005

dawniej średnio liczna, obecnie coraz rzadsza

33.      

bażant

Phasianus colchicus

Ł, Kbe, BD

 

Kosowicz 2005

nieliczny

34.      

bocian czarny

Ciconia nigra

Ch, S, PCzL, KBe, KBo, BD, CITES

m.in. las na pd.-wsch. od Koszelewek

Inf. WPK, Nadleśnictwo Lidzbark 2004

dwie pary, wokół jednego gniazda (k. Koszelewek) wyznaczono strefę ochronną

35.      

bocian biały

Ciconia ciconia

Ch, KBe, KBo, BD

 

Inf. WPK

ok. 60 par

36.      

bąk

Botaurus stellaris

Ch, PCzK, PCzL, KBe, KBo, BD

m.in. rez. „Ostrów Tarczyński”

Inf. WPK, Kosowicz 2005

co najmniej 3 pary

37.      

bączek

Ixobrychus minutus

Ch, PCzK, PCzL, KBe, KBo, BD

torfowisko przy Jez. Kiełpińskim

Grodziczno, POP Ndl. Lidzbark

nieliczny

38.      

czapla siwa

Ardea cinerea

(Ch), KBe

kolonia lęgowa  k. Rybna

Inf. WPK, obserwacje własne 2004

15-20 par

39.      

łabędź niemy

Cygnus olor

Ch, KBe, KBo, BD

jez. Rumian, jez. Neliwa,

WPK-Przewodnik, obserwacje własne 2004, 2005

rozpowszechniony, choć niezbyt liczny

40.      

*łabędź krzykliwy

Cygnus cygnus

Ch, KBe, KBo, BD

proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”

Kosowicz 2005 (wg informacji S. Gneutzela)

obserwowany w sezonie lęgowym 2004 r. w parze mieszanej z łabędziem niemym

41.      

gęgawa

Anser anser

Ł, KBe, KBo, BD

mokradła na pd. od jez. Grądy, dawniej również Bagno Koziana

Inf. WPK, Kosowicz 2005

pojedyncze pary

42.      

krzyżówka

Anas platyrhynchos

Ł, KBe KBo, BD

m.in. rz. Wel

Las Nadwelski, Kosowicz 2005

liczna

43.      

cyraneczka

Anas crecca

Ł, KBe, KBo, BD

m.in. Bagno Koziana

Lidzbark

nieliczna

44.      

cyranka

Anas querquedula

Ch, KBo, BD

m.in. Bagno Koziana

WPK-Przewodnik, Lidzbark, Kosowicz 2005

pojedyncze pary

45.      

*płaskonos

Anas clypeata

Ch, KBe, KBo, BD

gnieździł się niegdyś na Bagnie Koziana

WPK-Przewodnik, Lidzbark

obecnie gniazdowanie w WPK niepewne

46.      

krakwa

Anas strepera

Ch, KBe, KBo, BD

jez. Rumian, niegdyś również na Bagnie Koziana

WPK-Przewodnik, Lidzbark, Kosowicz 2005

pojedyncze pary

47.      

głowienka

Aythia ferrina

Ł, KBe, KBo, BD

m.in. jez. Neliwa

Grodziczno, Lidzbark, POP Ndl. Lidzbark, obserwacje własne 2004

średnio liczna

48.      

czernica

Aythia fuligula

Ł, KBe, KBo, BD

jez. Linowiec, Jez. Kiełpińskie, Bagno Koziana, proj. uż. ekol. „Zompy Jeglijskie”

Lidzbark, POP Ndl. Lidzbark, obserwacje własne 2005

średnio liczna

49.      

gągoł

Bucephala clangula

Ch, KBe, KBo, BD

rz. Wel, Jez. Kiełpińskie

WPK-Przewodnik, Las Nadwelski, Lidzbark, POP Ndl. Lidzbark

rozpowszechniony choć niezbyt liczny

50.      

nurogęś

Mergus merganser

Ch, KBe, BD

rz. Wel, Jez. Kiełpińskie

WPK-Przewodnik, Grodziczno, Las Nadwelski

pojedyncze pary

51.      

perkozek

Tachybaptus ruficollis

Ch, KBe

rz. Wel, jez. Linowiec, rez. „Dolina rzeki Rumian”

WPK-Przewodnik, Rumian, Lidzbark

rozpowszechniony, choć niezbyt liczny

52.      

perkoz dwuczuby

Podiceps cristatus

Ch, KBe

m.in. jez. Rumian, jez. Neliwa

WPK-Przewodnik, obserwacje wlasne 2004

pospolity

53.      

perkoz rdzawoszyi

Podiceps grisegena

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik, Lidzbark

nieliczny

54.      

*zausznik

Podiceps nigricollis

Ch, KBe

niegdyś gniazdował w rez. „Bagno Koziana”

WPK-Przewodnik, Lidzbark, POP Ndl. Lidzbark, Kosowicz 2005

obecnie gniazdowanie w WPK niepewne

55.      

*kormoran czarny

Phalacrocorax carbo

(Ch), KBe

jez. Zarybinek

Inf. WPK, Kosowicz 2005

populacja licząca 20-30 par, nie jest pewne czy ptaki gniazdują

56.      

żuraw

Grus grus

Ch, KBe, KBo, BD, CITES

rez. „Ostrów Tarczyński”, rez. „Bagno Koziana”, rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”, proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”, uż. ekol. „Bladowo”

WPK-Przewodnik, Rumian, Bladowo, Koszelewskie Ostoje, POP Ndl. Lidzbark, obserwacje własne 2005

ok. 10 par, na torfowisku Bladowo odbywają się „sejmiki” przed odlotem, gromadzące kilkadziesiąt par

57.      

derkacz

Crex crex

Ch, ŚCzL, PCzL, KBe, KBo, BD

proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”, rez. „Bagno Koziana”

WPK-Przewodnik, Koszelewskie Ostoje, Kosowicz 2005

kilkanaście par

58.      

łyska

Fulica atra

Ł, Kbe, BD

rz. Wel

 

rozpowszech-niona, choć niezbyt liczna

59.      

kokoszka

Gallinula chloropus

Ch, KBe, BD

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”, proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”

WPK-Przewodnik

dość częsta

60.      

kropiatka

Porzana porzana

Ch, PCzL, KBe, KBo, BD

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”

WPK-Przewodnik, Rumian

pojedyncze pary

61.      

wodnik

Rallus aquaticus

Ch, KBe, BD

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”, proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”

WPK-Przewodnik, Rumian, Koszelewskie Ostoje

nieliczny

62.      

siniak

Columba oenas

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

63.      

grzywacz

Columba palumbus

Ł, BD

Las Nadwelski, Kopaniarze

Las Nadwelski

pospolity

64.      

turkawka

Streptopelia turtur

Ch, PCzL, KBe, BD

Las Nadwelski

WPK-Przewodnik

nieliczna

65.      

sierpówka

Streptopelia decaoto

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

lokalnie liczna w terenach zabudowanych

66.      

kukułka

Cuculus canorus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

67.      

lelek

Caprimulgus europaeus

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

nieliczny

68.      

zimorodek

Alcedo atthis

Ch, KBe, BD

rz. Wel

WPK-Przewodnik, Grodziczno

nieliczny

69.      

dudek

Upupa epops

Ch, PCzL, Kbe

 

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

nieliczny

70.      

krętogłów

Jynx torquilla

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczny

71.      

dzięcioł duży

Dendrocopos major

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

72.      

dzięcioł średni

Dendrocopos medius

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

73.      

dzięciołek

Dendrocopos minor

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczny

74.      

dzięcioł czarny

Dryocopus martius

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

75.      

dzięcioł zielony

Picus viridis

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

76.      

*dzięcioł trójpalczasty

Picodes tridactylus

Ch, PCzK, PCzL, KBe, BD

rez. „Piekiełko”

Kosowicz 2005

kilkakrotnie obserwowany i słyszany w sezonie lęgowym

77.      

pluszcz

Cinclus cinclus

Ch, KBe

rez. „Piekiełko”

Inf. WPK, Kosowicz 2005, obserwacje własne 2004

jedyne stanowisko lęgowe w WPK

78.      

jerzyk

Apus apus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

lokalnie liczny

79.      

dymówka

Hirundo rustica

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

lokalnie liczna

80.      

oknówka

Delichon urbica

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

lokalnie liczna

81.      

brzegówka

Riparia riparia

Ch, KBe

dol. rz. Wel, m.in. kolonia w Trzcinie i w Lidzbarku

WPK-Przewodnik, Inf. WPK, Grodziczno

nieliczna

82.      

skowronek

Alauda arvensis

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

pospolity

83.      

lerka

Lullula arborea

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

dość częsty

84.      

dzierlatka

Galerida cristata

Ch, PCzL, Kbe

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”, Lidzbark

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

nieliczna

85.      

gąsiorek

Lanius collurio

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

średnio liczny

86.      

*dzierzba czarnoczelna

Lanius minor

Ch, PCzL KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

występowanie wymaga potwierdzenia

87.      

srokosz

Lanius excubitor

Ch, KBe

proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

1-2 pary

88.      

*podróżniczek

Luscinia svecica

Ch, PCzK, PCzL, KBe, BD

proj.  zpk „Ostoje Koszelewskie”

WPK-Przewodnik

bardzo rzadki, występowanie wymaga potwierdzenia

89.      

słowik szary

Luscinia luscinia

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

90.      

rudzik

Erithacus rubecula

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

91.      

pleszka

Phoenicurus phoenicurus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczna

92.      

kopciuszek

Phoenicurus ochruros

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

93.      

białorzytka

Oenanthe oenanthe

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

nieliczna

94.      

pokląskwa

Saxicola rubetra

Ch, KBe

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”

WPK-Przewodnik

pospolita

95.      

paszkot

Turdus viscivorus

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

96.      

śpiewak

Turdus philomelos

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

pospolity

97.      

*droździk

Turdus iliacus

Ch, KBe, BD

 

rz. Wel, ur. Okule

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

pojedyncze stwierdzenie w l. 80-tych, obecnie gniazdowanie niepewne

98.      

kwiczoł

Turdus pilaris

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

liczny

99.      

kos

Turdus merula

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

pospolity

100.   

pełzacz leśny

Certhia familiaris

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczny

101.   

pełzacz ogrodowy

Certhia brachydactyla

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczny

102.   

kowalik

Sitta europea

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

103.   

pokrzywnica

Prunella modularis

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczny

104.   

strzyżyk

Troglodytes troglodytes

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

105.   

muchołówka mała

Ficedula parva

Ch, KBe, BD, KBo

 

WPK-Przewodnik

nieliczna

106.   

muchołówka szara

Muscicapa striata

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

107.   

muchołówka żałobna

Ficedula hypoleuca

Ch, KBe

dolina rz. Wel

WPK-Przewodnik

średnio liczna

108.   

muchołówka białoszyja

Muscicapa albicollis

Ch, KBe

 

POP Ndl. Lidzbark

nieliczna

109.   

kapturka

Sylvia atricapilla

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

110.   

jarzębatka

Sylvia nissoria

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

nieliczna

111.   

cierniówka

Sylvia communis

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

112.   

gajówka

Sylvia borin

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

113.   

piegża

Sylvia curruca

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

114.   

pierwiosnek

Phylloscopus collybita

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

115.   

piecuszek

Phylloscopus trochilus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

116.   

świstunka

Phylloscopus sibilatrix

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

117.   

zaganiacz

Hippolaris icterina

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

118.   

łozówka

Acrocephalus palustris

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

119.   

rokitniczka

Acrocephalus schoenobaenus

Ch, KBe

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”

WPK-Przewodnik

pospolita

120.   

trzcinniczek

Acrocephalus scirpaeus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

121.   

trzciniak

Acrocephalus arundinaceus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

122.   

brzęczka

Locustella luscinioides

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

nieliczna

123.   

strumieniówka

Locustella fluviatilis

Ch, KBe

rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”

WPK-Przewodnik

lokalnie średnio liczna

124.   

świerszczak

Lacustella naevia

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

125.   

mysikrólik

Regulus regulus

Ch, KBe

lasy nad rz. Wel

WPK-Przewodnik

pospolity

126.   

zniczek

Regulus ignicapillus

Ch, KBe

m.in. okolice jez. Nieliwa

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

nieliczny

127.   

remiz

Remiz pendulinus

Ch, KBe

jez. Neliwa

WPK-Przewodnik

rozpowszechniony, choć niezbyt liczny

128.   

świergotek drzewny

Anthus trivialis

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

129.   

świergotek łąkowy

Anthus pratensis

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczny

130.   

świergotek polny

Anthus campestris

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

nieliczny

131.   

pliszka siwa

Motacilla alba

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

132.   

pliszka żółta

Motacilla flava

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

133.   

grubodziób

Coccothraustes coccothraustes

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczny

134.   

gil

Pyrrhula pyrrhula

Ch, KBe

lasy nad rz. Wel

WPK-Przewodnik

nieliczny

135.   

dziwonia

Carpodacus erythrinus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

nieliczna

136.   

dzwoniec

Chloris chloris

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

137.   

kulczyk

Serinus serinus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczny

138.   

czyż

Carduelis spinus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

nieliczny

139.   

szczygieł

Carduelis carduelis

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczny

140.   

makolągwa

Carduelis cannabina

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

średnio liczna

141.   

zięba

Fringilla coelebs

Ch. KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

142.   

trznadel

Emberiza citrinella

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

143.   

potrzeszcz

Emberiza calandra

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

144.   

ortolan

Emberiza hortulana

Ch, KBe, BD

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

145.   

potrzos

Emberiza schoeniclus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

lokalnie średnio liczny

146.   

mazurek

Paser montanus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolity

147.   

wróbel

Paser domesticus

Ch

 

WPK-Przewodnik

pospolity

148.   

krzyżodziób świerkowy

Loxia curvirostra

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik, POP Ndl. Lidzbark

nieliczny

149.   

bogatka

Parus major

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

150.   

modraszka

Parus caeruleus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

151.   

sikora uboga

Parus palustris

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

152.   

czarnogłówka

Parus atricapillus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

153.   

czubatka

Parus cristatus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

nieliczna

154.   

sosnówka

Parus ater

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczna

155.   

*wąsatka

Panurus biarmicus

Ch, PCzL, KBe

 

POP Ndl. Lidzbark

występowanie wymaga potwierdzenia

156.   

raniuszek

Aegithalos caudatus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

157.   

szpak

Sturnus vulgaris

Ch

 

WPK-Przewodnik

pospolity

158.   

wilga

Oriolus oriolus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

średnio liczna

159.   

orzechówka

Nucifraga caryocatactes

Ch, KBe

lasy nad rz. Wel, proj. zpk „Ostoje Koszelewskie”

Inf. WPK, Las Nadwelski, Koszelewskie Ostoje, POP Ndl. Lidzbark, Kosowicz 2005

średnio liczna

160.   

sójka

Coracias garrulus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

161.   

sroka

Pica pica

(Ch)

 

WPK-Przewodnik

pospolita

162.   

kawka

Corvus monedula

Ch

 

WPK-Przewodnik

pospolita

163.   

gawron

Corvus frugilegus

(Ch)

kolonia lęgowa w Lidzbarku

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

pospolity

164.   

wrona

Corvus corone

(Ch)

 

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

średnio liczna

165.   

kruk

Corvus corax

(Ch), KBe

 

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

średnio liczny

GADY

1.      

*żółw błotny

Emys orbicularis

Ch, S, PCzK, ŚCzL, PCzL, KBe HD

torfowiska na zach. od jez. Neliwa, rez. proj. „Dolina rzeki Rumian”

Inf. WPK

występowanie wymaga potwierdzenia

2.      

zaskroniec zwyczajny

Natrix natrix

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

3.      

żmija zygzakowata

Vipera berus

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

dość częsta

4.      

jaszczurka zwinka

Lacerta agilis

Ch, KBe, HD

 

WPK-Przewodnik

pospolita

5.      

jaszczurka żyworodna

Lacerta vivipara

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

6.      

padalec zwyczajny

Anguis fragilis

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

dość częsty

PŁAZY

1.      

traszka grzebieniasta

Triturus cristatus

Ch, ŚCzL, PCzL, PCzK, KBe, HD

gm. Grodziczno

WPK-Przewodnik, Grodziczno

nieliczna

2.      

traszka zwyczajna

Triturus vulgaris

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

3.      

grzebiuszka ziemna

Pelobates fuscus

Ch, KBe, HD

 

WPK-Przewodnik

dość częsta

4.      

ropucha szara

Bufo bufo

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

5.      

ropucha paskówka

Bufo calamita

Ch, KBe, HD

 

WPK-Przewodnik

nieliczna

6.      

ropucha zielona

Bufo viridis

Ch, KBe, HD

gm. Grodziczno

WPK-Przewodnik, Grodziczno

nieliczna

7.      

rzekotka drzewna

Hyla arborea

Ch, ŚCzL,  KBe, HD

gm. Grodziczno

WPK-Przewodnik, Grodziczno

rozpowszechniona, choć niezbyt liczna

8.      

kumak nizinny

Bombina bombina

Ch, ŚCzL, PCzL, KBe, HD

gm. Grodziczno

WPK-Przewodnik, Grodziczno

rozpowszechniony choć niezbyt liczny

9.      

żaba moczarowa

Rana arvalis

Ch, KBe, HD

 

WPK-Przewodnik

pospolita

10.   

żaba wodna

Rana esculenta

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

11.   

żaba trawna

Rana temporaria

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik

pospolita

12.   

żaba śmieszka

Rana ridibunda

Ch, KBe

 

WPK-Przewodnik, Kosowicz 2005

niezbyt liczna

13.   

żaba jeziorkowa

Rana lessonae

Ch, KBe, HD

 

WPK-Przewodnik

pospolita

KRĘGOUSTE I RYBY

1.      

minog strumieniowy

Lampetra planeri

Ch, PCzL, PCzK, KBe, HD

rz. Wel

WPK-Przewodnik, Szymańczyk, Puwalski

nieliczny

2.      

węgorz

Anguilla anguilla

R

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

nieliczny

3.      

piskorz

Misgurnus fossilis

Ch, ŚCzL, PCzL, PCzK, KBe, HD

 

WPK-Przewodnik

nieliczny

4.      

różanka

Rhodeus sericeus

Ch, PCzK, PCzL, KBe, HD

 

WPK-Przewodnik

rzadka

5.      

szczupak

Esox lucius

R

 

Szymańczyk, Puwalski

pospolity

6.      

okoń

Perca fluviatilis

 

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

pospolity

7.      

sandacz

Lucioperca lucioperca

R

jez. Grądy i Tarczyńskie

PZW Ciechanów

niezbyt liczny

8.      

lin

Tinca tinca

R

m.in. rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

dość częsty

9.      

płoć

Rutilus rutilus

 

 

Szymańczyk, Puwalski

pospolita

10.   

leszcz

Abramis brama

R

m.in. rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

pospolity

11.   

świnka

Chondrostoma nasus

R, PCzL, KBe

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

rzadka

12.   

karp

Cyprinus carpio

R

 

 

pospolity, głównie w stawach hodowlanych

13.   

karaś

Carassius carassius

 

niewielkie zbiorniki wody stojącej

 

pospolity

14.   

karaś złocisty i srebrzysty

Carassius auratus auratus/ Carassius auratus gibelio

 

gatunek występuje w dwu odmianach, zasiedla głównie sadzawki i doły potorfowe

WPK-Przewodnik

gatunek obcy

15.   

amur biały

Ctenopharyngodon idella

 

stawy pod Koszelewami

 

gatunek obcy, ryba hodowana w gospodarstwie rybackim w Koszelewach

16.   

tołpyga pstra

Aristichthys nobilis

 

odławiana okazjonalnie w jeziorach Tarczyńskim i Lidzbarskim

Gierej 2005

gatunek obcy

17.   

jelec

Leuciscus leuciscus

R

m.in. rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

pospolity

18.   

kleń

Leuciscus cephalus

 

m.in. rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

pospolity

19.   

jaź

Leuciscus idus

R

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

pospolity

20.   

strzebla potokowa

Phoxinus phoxinus

Ch

rz. Wel

WPK-Przewodnik, Szymańczyk, Puwalski

bardzo rzadka

21.   

kiełb

Gobio gobio

 

rz. Wel

WPK

pospolity

22.   

brzana

Barbus barbus

R, PCzL, HD

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

bardzo rzadka

23.   

śliz

Noemacheilus barbatulus

Ch

rz. Wel

WPK-Przewodnik, Szymańczyk, Puwalski

dość rzadki

24.   

koza

Cobitis taenia

Ch, PCzL, KBe, HD

rz. Wel

WPK-Przewodnik, Szymańczyk, Puwalski

bardzo rzadka

25.   

ciernik

Gasterosteus aculeatus

 

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

niezbyt liczny

26.   

jazgarz

Gymnocephalus cernua

 

 

WPK-Przewodnik

pospolity

27.   

miętus

Lota lota

R, PCzL

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

nieliczny

28.   

piekielnica

Alburnoides bipunctatus

Ch, PCzK, KBe

rz. Wel

WPK-Przewodnik, Szymańczyk, Puwalski

dość częsta, miejscem wyjątkowo licznego występowania tego gatunku jest rez. „Piekiełko”

29.   

głowacz białopłetwy

Cottus gobio

Ch, PCzL

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

rzadki

30.   

*łosoś

Salmo salar

R, PCzK, PCzL, KBe, HD

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

zarybiono nim rz. Wel w 2001 r.

31.   

troć wędrowna

Salmo trutta m. trutta

R

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

dość częsta

32.   

pstrąg potokowy

Salmo trutta m. fario

R

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

dość częsty

33.   

pstrąg tęczowy

Salmo gairdneri

 

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

gatunek obcy, dość rzadki

34.   

lipień

Thymalus thymalus

R, PCzL, KBe, HD

rz. Wel

Szymańczyk, Puwalski

w rzece Wel dokonano reintrodukcji gatunku w 1974 r. i w poł. lat 90. XX w.

35.   

ukleja

Alburnus alburnus

 

 

WPK-Przewodnik

pospolity

36.   

słonecznica

Leucaspius delineatus

KBe

jez. Neliwa, jez. Rybno

WPK-Przewodnik

niezbyt liczna

37.   

wzdręga

Scardinius erythrophthalmus

R

m.in.  jez. Zarybinek i jez. Zakrocz

WPK-Przewodnik

pospolita

38.   

krąp

Blicca bjoerkna

 

Jez. Gronowskie, jez. Zarybinek

WPK-Przewodnik

pospolity

39.   

sum

Silurus glans

R

jeziora Tarczyńskie, Grądy, Lidzbarskie

Gierej 2005

dość częsty

 

 

  Tab. 1.6.2. Rzadsze gatunki bezkręgowców stwierdzone na terenie WPK

Lp

Nazwa polska*

Nazwa łacińska

Status ochronny**

Występowanie

Źródło informacji o występowaniu***

Uwagi

SKORUPIAKI

1.    

rak błotny

Astacus leptodactylus

(Ch), R, PCzL

jez. Jeleń

Gierej 2005

jedyne miejsce występowania w Parku

2.    

rak pręgowaty

Orconectes limosus

 

w jeziorach przepływowych w dolinie rz. Wel, m.in. w jez. Tarczyńskim i Lidzbarskim

Gierej 2005

gatunek obcy, ekspansywny, zagrażający populacji rodzimych gatunków raków

MOTYLE

3.   v

czerwończyk nieparek

Lycaena dispar

Ch, ŚCzL, PCzL, KBe, HD

Rynek

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

pojedyncze stanowisko

4.   v

czerwończyk żarek

Lycaena phlaeas

 

Jeleń

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

stwierdzony na pojedynczym stanowisku

5.   v

rusałka żałobnik

Nymphalis antiopa

 

Rynek, Jeleń

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

stwierdzony na dwu stanowiskach

6.   v

mieniak tęczowiec

Apatura iris

PCzL

Rynek

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

stwierdzony na pojedynczym stanowisku

7.    

dostojka dafne

Brenthis daphne

PCzL

Rynek

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

stwierdzona na pojedynczym stanowisku

8.    

przeplatka britomartis

Melithaea britomartis

PCzL

Rynek

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

stwierdzona na pojedynczym stanowisku

9.   v

paź królowej

Papilio machaon

PCzL

Jeleń

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

stwierdzony na pojedynczym stanowisku

10.                 

wietek gorczycznik

Leptidea sinapsis

PCzL

Rynek

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

stwierdzony na pojedynczym stanowisku

11.                 

postojak wiesiołkowiec

Proserpinus proserpina

Ch, PCzL

brzeg Jez. Kiełpińskiego

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

stwierdzony na pojedynczym stanowisku

12.                 

kraśnik kminowiec

Zygaena cynarae

PCzL

Rynek

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

stwierdzony na pojedynczym stanowisku

WAŻKI

13.                 

 

zalotka spłaszczona

Leucorrhinia caudalis

Ch,. PCzL, KBe, HD

jez. Neliwa

Kiezik 2004

stwierdzona na pojedynczym stanowisku

14.                 

zalotka białoczelna

Leucorrhinia albifrons

Ch, PCzL, HD

jez. Neliwa

Koprowska 2005

 

15.                 

żagnica zielona

Aeshna viridis

Ch,. ŚCzL, PCzL, KBe, HD

jez. Neliwa

Koprowska 2005

 

CHRZĄSZCZE

16.                v

biegacz wręgaty

Carabus cancellatus

Ch

Jeleń

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

 

17.                v

biegacz złoty

Carabus aureatus

Ch

Rynek

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

 

18.                v

biegacz gajowy

Carabus nemoralis

Ch

Rynek

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

 

19.                v

biegacz ogrodowy

Carabus hortensis

Ch

Rynek, Bagna Jeleńskie

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

 

PAJĄKI

20.                 

 

tygrzyk paskowany

Argyope brunneichi

Ch

Rynek

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

 

PIJAWKI

21.                 

 

Piscicola pojmanskae

PCzL

Jez. Kiełpińskie

Brulińska, Kalinowska i Krejckant 2005

stwierdzona na pojedynczym stanowisku

22.                 

pijawka żółwia

Haementeria costata

 

jez. Neliwa

Koprowska 2005, Kołakowski, 2004

jej obecność jest pośrednim dowodem na występowanie żółwia błotnego

23.                 

pijawka lekarska

Hirudo medicinalis

Ch, PCzL, ŚCzL, KBe

jez. Neliwa, jez. Linowiec

inf. WPK, Koprowska 2005, Kołakowski 2004

 

MAŁŻE

24.                 

szczeżuja wielka

Anodonta cygnea

Ch, PCzL

jez. Neliwa

Kiezik 2004

 

25.                 

gałeczka rzeczna

Sphaerium rivicola

Ch, PCzL

rz. Wel - Lorki

Łuba 2004

 

ŚLIMAKI

26.                 

błotniarka pospolita

Lymnaea palustris

PCzL

Jez. Lidzbarskie

Iwancio 2004

 

 

Objaśnienia do tabel

*Gwiazdką oznaczono gatunki, których rozmnażanie się na terenie Parku jest niepewne lub rozmnażają się tu   okresowo.

**Objaśnienia zastosowanych skrótów:

Ch – gatunek pod ochroną całkowitą na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska (2004).

(Ch) – gatunek pod ochroną częściową na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska (2004).

Ł – gatunek łowny, z okresem ochronnym ustalonym na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska (2001).

R – gatunki ryb i raków z wymiarami ochronnymi i/lub okresami ochronnymi określonymi przez Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 1999 r. w sprawie połowu ryb w wodach śródlądowych.

ŚCzL – gatunek umieszczony na Światowej Czerwonej Liście Gatunków Zagrożonych IUCN (2002).

PCzK – gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (2001).

PCzL – gatunek umieszczony na Czerwonej Liście Zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (2003)

KBe – gatunek chroniony na mocy Konwencji o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk naturalnych (Konwencji Berneńskiej – 1979); pogrubieniem wyróżniono gatunki ściśle chronione, umieszczone w Załączniku II do tej Konwencji.

KBo – gatunek chroniony na mocy Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencji Bońskiej – 1979); pogrubieniem wyróżniono gatunki zagrożone, umieszczone w Załączniku I do tej Konwencji.

PON – Gatunek chroniony na mocy Porozumienia o ochronie nietoperzy (1991).

BD – gatunek chroniony na mocy Dyrektywy Unii Europejskiej o ochronie dzikich ptaków (Bird Directive – 1979); pogrubieniem wyróżniono gatunki szczególnie chronione, umieszczone w Załączniku I do tej Konwencji.

HD – gatunek chroniony na mocy Dyrektywy Unii Europejskiej o ochronie siedlisk naturalnych oraz dzikiej flory i fauny (Habitat Directive – 1992), pogrubieniem wyróżniono gatunki wymagające wyznaczania szczególnych obszarów ochrony, zamieszczonych w Załączniku 2 do tej dyrektywy).

CITES – gatunek chroniony na mocy Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (Konwencji Waszyngtońskiej, CITES, 1973), pogrubieniem wyróżniono gatunki najbardziej zagrożone, umieszczone w Załączniku 1 do tej konwencji.

***Objaśnienia zastosowanych skrótów dotyczących wykorzystanej literatury i źródeł informacji:

Bladowo                              Załuski T., Kosowicz M., 1993. – Dokumentacja przyrodnicza projektowanego użytku ekologicznego “Bladowo”. Fundacja Ekologiczna “Czysta Wkra”, Ciechanów.

Brulińska, Kalinowska,     Brulińska E., Kalinowska P., Krejckant M. – Wstępna inwentaryzacja fauny

Krejckant 2005                   bezkręgowej (ze szczególnym uwzględnieniem Lepidoptera, Trichoptera, Coleoptera i Odonata) Welskiego Parku Krajobrazowego. Studencko-Doktoranckie Koło Naukowe Ekologów UWM w Olsztynie (maszynopis).

Gierej 2005                          Informacje niepublikowane od Adama Giereja z PZW, 2005.

Grodziczno                          Welski Park Krajobrazowy. Ścieżki przyrodniczo-dydaktyczne w gminie Grodziczno, 2001. Red. K. Główczyński i in. P.P.B. FLOMAR, Jeleń.

Inf. WPK                             Różne materiały i informacje uzyskane z WPK w latach 2003-2005.

Iwancio 2004                      Iwancio P. – Bezkręgowce litoralu Jeziora Lidzbarskiego położonego w otulinie Welskiego Parku Krajobrazowego, Olsztyn 2004 (praca magisterska).

Kiezik 2004                          Kiezik K. – Makrobentos projektowanego rezerwatu limnologicznego „Jezioro Neliwa”, Olszyn 2004 (praca magisterska).

Kołakowski 2004                Kołakowski M. – Pijawki (Hirudinea) projektowanego rezerwatu „Jezioro Neliwa”, Olsztyn 2004 (praca magisterska).

Kopaniarze                         Cyzman W., Kosowicz M., 1993. – Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu przyrody “Kopaniarze” Fundacja Ekologiczna “Czysta Wkra”, Ciechanów.

Koprowska 2005                Informacje uzyskane od dr L. Koprowskiej z Uniw. Warm.-Maz. w Olsztynie, 2005.

Kosowicz 2005                   Informacje niepublikowane uzyskane od Michała Kosowicza, 2005 r.

Koszelewki                         Załuski T., Kosowicz M., 1993. - Dokumentacja przyrodnicza projektowanego użytku ekologicznego “Koszelewki”. Fundacja Ekologiczna “Czysta Wkra”, Ciechanów.

Koszelewskie Ostoje         Cyzman W., Załuski T., Kosowicz M., 1993 – Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu przyrody “Koszelewskie Ostoje”. Fundacja Ekologiczna “Czysta Wkra”, Ciechanów.

Kowalski 2005                    Informacje niepublikowane uzyskane od dr Marka Kowalskiego, 2005 r.

Las Nadwelski                    Załuski T., Kosowicz M., 1993. - Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu przyrody “Las Nadwelski”. Fundacja Ekologiczna “Czysta Wkra”, Ciechanów.

Lidzbark                              Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Lidzbark, 1993. Fundacja Ekologiczna „Czysta Wkra”, Ciechanów.

Łuba 2004                           Łuba J. – Ocena jakości wód rzeki Wel w warunkach rozwidlenia na podstawie zgrupowań makrobezkręgowców bentosowych, Olsztyn 2004 (praca magisterska).

Masłowska 2004                Masłowska J. – Ocena jakości wód rzeki Wel na podstawie zgrupowań makrofauny dennej, Olsztyn 2004 (praca magisterska).

Neliwa                                 Dziedzic J., Kosowicz M., 1993. - Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu przyrody “Jezioro Neliwa”, Fundacja Ekologiczna “Czysta Wkra”, Ciechanów.

Ndl. Lidzbark 2005             Informacje z Nadleśnictwa Lidzbark 2005.

Olszyny                               Załuski T., Kosowicz M., 1993. - Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu “Olszyny Grzybińskie”. Fundacja Ekologiczna “Czysta Wkra”, Ciechanów.

Ostrów Tarczyński            Zaręba R., Zielony R., Kosowicz M., 1990. - Rezerwat Ostrów Tarczyński (krajobrazowy, częściowy). Praca wykonana na zlecenie Ciechanowskiego Towarzystwa Naukowego.

POP Ndl. Lidzbark             Program ochrony przyrody na lata 1999-2008. Nadleśnictwo Lidzbark, obręby: Kostkowo, Lidzbark, Konopaty. Stan na 1.01.1999. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział w Olsztynie, Olsztyn 1999.

POŚ Lidzbark                      Program ochrony środowiska dla miasta i gminy Lidzbark na lata 2004-2007, opr. A. Niedziałkowski i in., Abrys Technika Spółka z o.o., Poznań..

Rumian                                Jutrzenka-Trzebiatowski A., Dziedzic J., Kosowicz M., 1993. - Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu przyrody “Dolina Rzeki Rumian”. Fundacja Ekologiczna “Czysta Wkra”, Ciechanów.

Rybno                                 Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Rybno, 1993. Fundacja Ekologiczna „Czysta Wkra”, Ciechanów.

Szymańczyk, Puwalski      Szymańczyk K., Puwalski K. – Ichtiofauna rezerwatu przyrody „Piekiełko” nad rzeką Wel, Olsztyn 2004 (maszynopis).

TP „Bocian”                       dane na podstawie materiałów Towarzystwa Przyrodniczego „Bocian”

Wołk 1995                           Wołk K., 1995 - Smużka Sicista betulina wykryta poza granicą zasięgu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 51, 4:52-53.

WPK-Przewodnik              Welski Park Krajobrazowy. Przewodnik przyrodniczy. 1999. Red. T. Załuski i in. Wyd. Urbański – Toruń, Lidzbark.


 

1.7. Istniejące obszary i obiekty chronione

 

Na terenie WPK znajdują się następujące istniejące obszary i obiekty chronione:

·         4 rezerwaty przyrody,

·         4 użytki ekologiczne,

·         25 pomników przyrody,

Ponadto w najbliższej okolicy Parku znajduje się 7 obszarów chronionego krajobrazu.

 

„Bagno Koziana” – rezerwat

Rok utworzenia: 1991.

Powierzchnia: 54,85 ha.

Typ: faunistyczny (ptaków).

Status: częściowy.

Położenie administracyjne: gmina Lidzbark, powiat Działdowo.

Rezerwat położony jest 1 km na zach. od wsi Jeleń. Ochronie podlega tu mokradło powstałe w wyniku wypłycenia zach. części jez. Jeleń, stanowiące ostoję ptaków wodno-błotnych. Jest to częściowo zdegradowane torfowisko, na którego terenie znajduje się kilka niewielkich zbiorników wodnych powstałych w wyrobiskach potorfowych. Torfowisko w rezerwacie ma w większości charakter torfowiska przejściowego. Znaczna część rezerwatu porośnięta jest drzewiastą brzozą brodawkowatą i omszoną oraz sosną, w kilku miejscach zespoły zarośli wierzbowo-brzozowych. Wśród licznych gatunków roślin bagiennych i wodnych występują tu m.in.: bagno zwyczajne, nerecznica grzebieniasta, nerecznica błotna, skrzyp błotny, żurawina błotna, borówka bagienna, rosiczka okrągłolistna, czermień błotna, bobrek trójlistkowy, wełnianka pochwowata, turzyca długokłosa, jeżogłówka najmniejsza i pływacz drobny. Na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie ponad 80 gatunków ptaków, w tym ponad 60 lęgowych. Należą do nich m.in. błotniak stawowy, krwawodziób, kszyk, czajka, rycyk, samotnik, derkacz, wodnik, żuraw, perkoz dwuczuby, zausznik, gęgawa, płaskonos, czernica, głowienka, cyraneczka, łabędź niemy i mewa śmieszka, która do niedawna tworzyła tu bogatą kolonię lęgową. Niestety, na skutek przesuszenia siedlisk w wyniku przekopania kanału odwadniającego część z tych gatunków już się tu nie gnieździ (m.in. gęgawa, zausznik, płaskonos i niektóre inne gatunki kaczek), liczebność innych gatunków uległa znacznemu ograniczeniu, nie istnieje też kolonia lęgowa śmieszki.

 

„Czapliniec Werski” – rezerwat

Rok utworzenia: 1982.

Powierzchnia: 14,59 ha.

Typ: faunistyczny (ptaków).

Status: częściowy.

Położenie administracyjne: gmina Rybno, powiat Działdowo.

Rezerwat, położony kilkaset metrów na pn. od wsi Wery, utworzono w celu ochrony kolonii czapli siwej w borze sosnowym. Las w rezerwacie reprezentuje typ boru mieszanego i lasu mieszanego rosnącego na siedlisku grądowym. W drzewostanie dominuje sosna w wieku ok. 80 lat, z domieszką świerka i brzozy. W podszycie występują leszczyna, jarzębina, bez koralowy, jałowiec oraz podrost brzozy i świerka. zaś w runie rosną m.in. widłak spłaszczony, zawilec gajowy, konwalia majowa, kokoryczka okółkowa, marzanka wonna i szczawik zajęczy. Czaple gniazdowały w koronach starych sosen. Niegdyś było tu ponad 100 gniazd czapli, obecnie ptaki już tu nie gniazdują, bowiem w 2000 r. przeniosły się w inne miejsce w pobliżu wsi Rybno.

 

„Ostrów Tarczyński” – rezerwat

Rok utworzenia: 1994.

Powierzchnia: 108,11 ha.

Typ: krajobrazowy.

Status: częściowy.

Położenie administracyjne: gmina Rybno, powiat Działdowo.

 

Rezerwat położony jest na wsch. od wsi Tarczyny. Ochronie podlega tu zalesiony przesmyk pomiędzy jeziorami Tarczyńskim (Wery) i Grądy, które łączy krótki odcinek rz. Wel. Teren ten charakteryzuje się urozmaiconą pagórkowatą rzeźbą z licznymi zagłębieniami i bogactwem siedlisk oraz zbiorowisk roślinnych. Zróżnicowane zespoły leśne rezerwatu obejmują bór mieszany, bór wilgotny, bór bagienny, ols i łęg jesionowo-olszowy. Drzewostan w wieku ok. 100 lat tworzy głównie sosna, a w domieszce występują dąb szypułkowy, brzoza brodawkowata i omszona, świerk, oraz olcha, sporadycznie występuje natomiast modrzew europejski, buk, klon zwyczajny i jesion i olcha. Bogaty podszyt tworzą podrost drzew oraz leszczyna, kruszyna, jarzębina, czeremcha i bez koralowy. W runie rosną m.in.: widłak goździsty, widłak jałowcowaty, konwalia majowa, marzanka wonna, czartawa drobna, szczawik zajęczy, borówka czernica, dąbrówka rozłogowa, a także rośliny ciepłolubne: dzwonek brzoskwiniolistny i gorysz pagórkowy. Na niewielkich powierzchniach w zagłębieniach terenu wykształciły się torfowiska i przejściowe z mszarem wełniankowym, gdzie rosną m.in. czermień błotna i wełnianka pochwowata. W granicach rezerwatu znalazł się także niewielki fragment łąki trzęślicowej. Rezerwat jest ostoją zwierzyny oraz miejscem gniazdowania i żerowania bogatej awifauny. Występują tu m.in.: jeleń, sarna, dzik, borsuk, lis, zając, kuna leśna i wydra. Wśród 85 gatunków ptaków lęgowych są m.in. kania czarna i kania ruda, błotniak stawowy, puszczyk, sowa uszata, pójdźka, bocian czarny, nurogęś, zausznik, łabędź niemy, gęgawa, gągoł, bąk, czajka, kszyk, sieweczka rzeczna, dudek, zimorodek i kruk. Polują tu także zalatujące i gniazdujące w okolicy ptaki drapieżne, m.in. bielik, orlik krzykliwy i rybołów.

 

„Piekiełko” – rezerwat

Rok utworzenia: 2001.

Powierzchnia: 26,19 ha.

Typ: leśny.

Status: częściowy.

Położenie administracyjne: gmina Grodziczno, powiat Nowe Miasto Lubawskie.

Rezerwat obejmuje przełomowy odcinek doliny rz. Wel o długości ok. 2 km oraz przylegające do niej lasy. Dno rzeki jest kamieniste, z licznymi zalegającymi koryto pniami drzew, a prąd miejscami jest bardzo szybki, tworząc bystrza. Zbocza doliny, dochodzące do 30 m wysokości, porastają bogate lasy liściaste, reprezentujące typ grądu z przewagą grabu w drzewostanie oraz klonowo-lipowego grądu zboczowego. Domieszkę w drzewostanach stanowi sztucznie wprowadzona sosna. W wielu miejscach na dnie doliny, u podnóża skarp, występują źródliska. W rezerwacie występują liczne rzadkie gatunki roślin, m.in.: wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, paprotka zwyczajna, pluskwica europejska, kruszczyk szerokolistny, gnieźnik leśny, manna gajowa i turówka leśna. W bystrych wodach rzeki występuje rzadki gatunek krasnorostu Hildebrandtia rivularis. W rezerwacie spotyka się także rzadkie gatunki ptaków jak: pluszcz, zimorodek i dzięcioł trójpalczasty. W bliskim sasiedztwie gnieździ się orlik krzykliwy. Wody rzeki Wel w obrębie rezerwatu stanowią bardzo ważne miejsce odbywania naturalnego tarła rzadkich gatunków ryb łososiowatych jak troć wędrowna i pstrąg potokowy. Żyją tu też inne rzadkie gatunki ryb: jak piekielnica (to jedno z liczniejszych miejsc występowania tego zagrożonego w kraju gatunku), lipień, głowacz białopłetwy, koza, świnka, brzana i miętus, a także przedstawiciel kręgoustych – minog strumieniowy.

 

Torfowisko Bladowo – użytek ekologiczny [Rozporządzenie nr 10/98 Wojewody Ciechanowskiego z dn. 28.05.1998r.] – pow. 139,04 ha – kompleks zmeliorowanych łąk – torfowisk niskich, pociętych siecią rowów melioracyjnych – miejsce bytowania różnych gatunków ptaków.

 

Chełsty – użytek ekologiczny [Rozporządzenie nr 32/97 Wojewody Ciechanowskiego z dn.3.12.1997r.] – pow. 14,22 ha – fragmenty doliny rzeki Wel na północ od wsi Chełsty – obszar porośnięty wilgotnymi śródleśnymi łąkami, obiekt wartościowy dla ornitofauny.

 

Kurojady – użytek ekologiczny [Rozporządzenie nr 35/97 Wojewody Ciechanowskiego z dn.3.12.1997r.] – pow. 2,90 ha, pętla rzeki Wel z rozległymi powierzchniami szuwarów, łąk, zakrzaczeń i zadrzewień o znaczeniu hydrologicz­nym i biocenotycznym.

 

Torfowisko Wąpierskie – użytek ekologiczny [Rozporządzenie nr 33/97 Wojewody Ciechanowkiego z dn.3.12.1997r.] – pow. 6,50 ha – obszar przy drodze Wąpiersk – Koszelewki – niewielkie torfowisko przej­ściowe porośnięte brzozami, cenne dla krajobrazu z uwagi na znaczenie hydrologiczne i biocenotyczne.

Na obszarze Parku zatwierdzono do chwili obecnej 25 pomników przyrody. Są obiek­ty przyrody ożywionej – przede wszystkim pojedyncze drzewa – 19 obiektów, 5 grup drzew i jedna aleja.

Tab. 1.7.1. Pomniki przyrody na obszarze WPK.

Lp.

Typ pomnika

Lokalizacja Nadl/Leśn./obr.

Gmina/ Miejscowość

Uwagi

1.

Drzewo – sosna zwyczajna

Nadl. Lidzbark;

obr.  Kostkowo, 79t

Rybno/Olszewo

obw. 249 cm, wys. 28 m

2.

Grupa drzew – 6 dębów szypułkowych

Nadl. Lidzbark;

obr. Kostkowo, 78g,79t

Rybno/Olszewo, przy drodze Rybno-Gronowo;

obw. pni od 305 cm do 471 cm, i  wys. do 27m

 

3

Drzewa –  2 dęby szypułkowe

Nadl. Lidzbark; Leśnictwo Olszewo,

oddz. 72

we wsi Tuczki

obw. 284 cm i wys. 32 m,

obw. 330 cm i wys. 23 m

4.

Grupa drzew –  2 lipy drobnolistne

 

wsi Tuczki;

obw. 245 cm i wys. 27 m

obw. 340 cm i wys. 26 m

5.

Drzewo – jodła pospolita

 

We wsi Koszelewki

obw. 400 cm i wys. 28 m

6.

Drzewo – lipa drobnolistna

Leśnictwo Olszewo, Nadl. Lidzbark

oddz. 77d

obw. 203 cm i wys. 26 m

 

7.

Drzewo – dąb bezszypułkowy

Nadl. Lidzbark;

obr.  Kostkowo, 79t

Rybno/Olszewo

obw. 391,

wys. 26m

8.     

Drzewo – sosna pospolita (forma kołnierzykowata)

Nadl. Lidzbark;

obr.  Kostkowo

Rybno/Olszewo, przy drodze Rybno-Gronowo

208 cm,

wys. 27m

9.

Drzewo – dąb szypułkowy(martwe)

Nadl. Lidzbark;

obr.  Kostkowo, 87a

Rybno/Olszewo

obw. 343,

wys. 28m

10.

Grupa drzew – lipa drobnolistna i klon  pospolity

 

we wsi Koszelewy;

obw. 370 cm i 230

wys. 17 m i 21 m

11.

Grupa drzew – 2 lipy drobnolistne

 

m. Lidzbark;

cmentarz

obw. 320 cm i 286cm

wy­s. 19 m

12.

Drzewo – dąb szypułkowy

 

m. Lidzbark Welski, Park PKP

obw. 274 cm,

wys. 20m

13.

Drzewo – jałowiec  pospolity

 

we wsi Tarczyny

obw. 76 cm

wys. 7 m,

14.

Drzewo – dąb szypułkowy

 

m. Lidzbark; przy kościele ewang.

obw. 234 cm,

wys. 19 m,

15.

Drzewo – lipa drobnolistna

 

m. Lidzbark;

ul. Garbuzy

obw. 336 cm,

wys. 20 m,

16.

Drzewo – klon pospolity

 

m. Lidzbark;

ul. Garbuzy

obw. 340 cm,  wys. 21 m, 

17.

Drzewo – grusza pospolita

 

we wsi Wą-piersk;

obw. 410 cm,

wys. 16 m,

18.

Drzewo – dąb szypułkowy

 

Kurojady: ośrodek wypoczynkowy

obw. 352 cm,

wys. 21 m,

19.

Aleja drzew – 345 egz. 263 lipy drobnolistne, 39 klonów posp., 13 grabów, 27 jaworów, 10 brzóz, 2 sosny, 2olsze, 4 świerki, kasztanowiec, dąb

 

w m. Lidzbark

ciąg spacerowy nad j. Lidzbarskim

obw. od 80 cm do 345 cm

wys. 19-25 m

20.

Grupa 3 drzew – jałowiec pospolity

 

wieś Koty

obw. 50 cm, 60 cm, 27cm,

wys. 8,5 m

21.

Drzewo – lipa drobnolistna

 

przy drodze Podbórz-Koty

obw. 400 cm i wys. 22 m,

 

22.

Drzewo - klon pospolity –w m. Lidzbark;

 

m. Lidzbark działka nr 138/1

obw. 350 cm

wys. 17,5m

23.

Drzewo – grab pospolity

 

Kiełpiny

obw. 214cm,

wys. 15 m

24.

Drzewo – lipa drobnolistna

 

Kiełpiny – przy szkole podst.

obw. 353 cm,

wys. 20 m

25.

Drzewo- lipa szerokolistna

 

Kiełpiny

obw. 364 cm, wys. 20 m

Obszary chronionego krajobrazu w najbliższej okolicy Parku (ustanowione na mocy Rozporządzenia Wojewody Warmińsko-Mazurskiego Nr 21 z dn. 14.04.2003 r.)

Hartowiecki Obszar Chronionego Krajobrazu przylega od północy do Welskiego Parku Krajobrazowego w okolicach miejscowości Hartowiec i obejmuje rynnowe Jezioro Hartowieckie wraz z niewielkim obszarem przylegających łąk i pól.

Buchnowski Obszar Chronionego Krajobrazu to niewielki obszar położony przy północnej granicy Welskiego Parku Krajobrazowego chroniący nieduży kompleks leśny oraz dolinę małej rzeki wpadającej do jeziora Grądy.

Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Welskiego Parku Krajobrazowego – Dębień położony jest przy północnej granicy parku, między miejscowościami Gronowo, Rybno, Rumian i Truszczyny i obejmuje malowniczy obszar falistej wysoczyzny urozmaiconej niedużymi laskami, dolinami  cieków i niedużymi jeziorkami.

Obszar Chronionego Krajobrazu – Grzybiny położony jest przy wschodniej granicy Welskiego PK i obejmuje niewielki teren między miejscowościami Koszelewy, Tuczki, Szczupliny i Grzybiny i chroni krajobraz falistej wysoczyzny z doliną silnie meandrującej rzeki Wel.

Naguszewski Obszar Chronionego Krajobrazu – położony jest na zachód od miejscowości Naguszewo i na północ od dużego Jeziora Rumian i przylega do granicy Welskiego PK.

Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Welskiego Parku Krajobrazowego – Słup położony jest między Welskim i Górznieńsko-Lidzbarskim Parkiem Krajobrazowym i obejmuje obszar od miejscowości Lidzbark Welski do miejscowości Słup. W granicach obszaru znajduje się rynnowe jezioro Lidzbarskie oraz malownicze tereny łąk i pól położonych na łagodnych stokach wzniesień polodowcowych.

Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Górnej Wkry przylega do Welskiego Parku Krajobrazowego od południa i obejmuje rozległe tereny leśne położone na południe od Lidzbarka Welskiego, lekko faliste tereny łąk i pól oraz dolinę rzeki Wkry.

 

 

1.8. Projektowane obszary i obiekty chronione

 

Na podstawie ekspertyz i badań prowadzonych na terenie WPK w ubiegłych latach zaplanowano utworzenie na terenie Parku kilkunastu następnych obszarów i obiektów chronionych, w tym:

7 rezerwatów przyrody,

5 użytków ekologicznych

3 obszarów Natura 2000

1 pomnika przyrody

Warto tu jednak dodać, że, zwłaszcza, jeśli chodzi o planowane rezerwaty, w niektórych przypadkach, od czasu wysunięcia propozycji objęcia ich ochroną nastąpiły dość istotne zmiany w siedliskach i składzie fauny. W innych przypadkach utworzenie na planowanych terenach rezerwatów jest z różnych względów mało realne, w związku z czym nie wszystkie z poniższych propozycji znalazły się w aktualnym projekcie planu ochrony Parku. Dla niektórych obiektów natomiast w zaproponowano zmianę statusu planowanego obszaru chronionego.

 

„Jezioro Neliwa” – rezerwat projektowany

Rezerwat wodny o planowanej powierzchni 33,16 ha. Ochroną ma tu zostać objęte naturalne jezioro eutroficzne wraz z otaczającymi je mokradłami, położone w pobliżu linii kolejowej z Działdowa do Iławy o kilkaset metrów na południe od zabudowy Rybna. Jezioro jest płytkie (maks. głębokość 1,5 m) i otoczone szerokim pasem szuwarów i zarośli. Od południa jezioro graniczy z lasem, zaś na zachód od niego ciągną się podmokłe łąki. Głównym przedmiotem ochrony będą tu zróżnicowane zespoły roślinności wodnej, szuwarowej, torfowiskowej, zaroślowej i leśnej. Spośród rzadszych gatunków roślin występują tu m.in.: grążel żółty, fiołek torfowy, jezierza morska i turzyca strunowa. Skarpę na pd. brzegu jeziora porasta rzadkie zbiorowisko gradu zboczowego, z drzewostanem tworzonym głównie przez lipę, klon i dąb. W runie lasu rosną m.in.: wawrzynek wilczełyko, kokoryczka okółkowa, pierwiosnka lekarska, konwalia majowa, łuskiewnik różowy i kopytnik pospolity. Rezerwat jest ostoją ptaków wodno-błotnych. Gniazdują tu m.in.: łabędź niemy, perkoz dwuczuby, krzyżówka, czernica, głowienka, łyska i wodnik. Znajdują się tu także stanowiska rzadkich gatunków bezkręgowców: ważek zalotki spłaszczonej i białoczelnej oraz żagnicy zielonej, małża szczeżui wielkiej, pijawki lekarskiej i pijawki żółwiowej. Południowym skrajem projektowanego rezerwatu przebiega ścieżka przyrodnicza.

 

„Koszelewskie Ostoje” – rezerwat projektowany

Rezerwat krajobrazowo-torfowiskowy o planowanej powierzchni 139,61 ha, położony 3 km na płd.-zach. od wsi Koszelewy. Ochroną planuje się objąć przylegającą do rzeki Wel płd.-zach. część rozległego kompleksu częściowo osuszonych mokradeł, pociętych rowami melioracyjnymi, zamienionych obecnie w łąki, i w znacznej części porośniętych lasem. Liczne są wypełnione wodą doły pozostałe po eksploatacji torfu. Głównym przedmiotem ochrony będą tu zbiorowiska roślinności wodnej, torfowiskowej, łąkowej, zaroślowej i leśnej ze stanowiskami rzadkich gatunków roślin. Występują tu m.in. relikty polodowcowe: brzoza niska, wielosił błękitny i fiołek torfowy, ponadto rosną tu widłaki: goździsty, jałowcowaty i spłaszczony oraz pomocnik baldaszkowaty. Teren planowanego rezerwatu to jedna z największych w Parku ostoi ptaków wodno-błotnych. Stwierdzono gniazdowanie 74 gatunków ptaków, jak m.in: kszyk, krwawodziób, samotnik, czajka, płaskonos, przepiórka, żuraw, derkacz, kokoszka, wodnik, srokosz i *podróżniczek. Występuje tu także rzadka smużka.

 

„Las Nadwelski” – rezerwat projektowany

Rezerwat leśny o planowanej powierzchni 122,90 ha, położony 1,5 km na płn. od centrum Lidzbarka. Ochroną planuje się objąć odcinek doliny rzeki Wel na długości 1,5 km wraz z otaczającymi ją lasami. Rzeka płynie w głębokim jarze, ma bystry prąd z licznymi bystrzami, a jej koryto zalegają powalone drzewa i głazy. Zbocza jaru porasta las o charakterze naturalnym reprezentujący zespół grądu zboczowego z urozmaiconym drzewostanem. W runie lasu rosną m.in. kokorycz pusta, kokorycz wątła i pluskwica europejska. W granicach rezerwatu znajdzie się również niewielkie jez. Linowiec, otoczone torfowiskiem przejściowym i wysokim. Lustro wody porasta zespół lilii wodnych w udziałem m.in. grzybieni białych. W obrębie rezerwatu gnieździ się ok. 70 gatunków ptaków, w tym rzadkie: nurogęś, gągoł i zimorodek. Przez teren projektowanego rezerwatu przebiega ścieżka przyrodnicza.

 

„Dolina rzeki Rumian” – rezerwat projektowany

Rezerwat krajobrazowy o planowanej powierzchni 56,90 ha. Zajmuje część głębokiej rynny polodowcowej przyległą do północnego brzegu jez. Rumian. Dno doliny jest wypełnione torfem i częściowo porośnięte podmokłymi lasami – olsem i łęgiem jesionowo-olszowym. Wśród nich płynie uchodząca do jeziora niewielka rzeka Rumian. Część dna doliny zajmują wilgotne łąki, zaś jej nasłonecznione zbocza pokrywają zbiorowiska muraw kserotermicznych. Nad brzegiem jez. Rumian występuje szeroki pas szuwarów. Rosną rzadkie gatunki roślin, m.in. grążel żółty, wielosił błękitny i pierwiosnka lekarska. Rezerwat jest także lokalną ostoją zwierząt. Gnieździ się kilkadziesiąt gatunków drobnych ptaków śpiewających, są tu również miejsca rozrodu płazów, m.in. rzekotki drzewnej.

 

„Kopaniarze” – rezerwat projektowany

Rezerwat leśny o planowanej powierzchni 156,58 ha. Położony jest kilkaset metrów na wschód od wsi Kopaniarze i obejmuje jeden fragment jednego z większych w Parku kompleksów leśnych. Przez środek rezerwatu przebiega dolina niewielkiego cieku – dopływu rzeki Wel. W rezerwacie występują zróżnicowane zespoły leśne obejmujące większość typów lasu spotykanych w Parku: grąd subkontynentalny, bór mieszany, bór świeży, łęg jesionowo-olszowy, brzezina bagienna. Spośród rzadszych gatunków roślin rosną tu m.in.: wawrzynek wilczełyko, bagno zwyczajne, widłak jałowcowaty, widłak goździsty, widłak spłaszczony, rosiczka okrągłolistna, goździk pyszny, lipiennik Loesela i kruszczyk błotny. W rezerwacie gniazduje ok. 50 gatunków ptaków, w tym m.in. słonka i pokrzewka czarnołbista.

 

Torfowisko Kopaniarze” – rezerwat projektowany

Rezerwat torfowiskowy, w którym planuje się objąć ochroną odcinek doliny rzeki Wel od jej ujścia do Jez. Tarczyńskiego po wieś Grabacz, o długości 3 km, wraz z otaczającymi ją mokradłami i lasami. Rzeka, meandrując, płynie na tym odcinku przez częściowo przesuszone torfowiska, w dużej części porośnięte lasem. Wśród zbiorowisk leśnych dominują łęg jesionowo-olszowy oraz ols w odmianie torfowcowej i porzeczkowej. Znaczne powierzchnie zajmują też zarośla łozowe i brzozowe. Pośród lasów występują większe płaty podmokłych łąk i torfowisk niskich i mechowisk. Projektowany rezerwat stanowi największe w Parku skupisko rzadkich gatunków roślin. Rosną tu m.in. reliktowe gatunki mchów, nerecznica grzebieniasta, rutewka orlikolistna, wielosił błękitny, skalnica torfowiskowa, fiołek torfowy, turzyca dwupienna oraz kilka gatunków storczyków: gółka długoostrogowa, wyblin jednolistny, listera jajowata, storczyk Traunsteinera, storczyk Fuchsa, storczyk plamisty, storczyk krwisty i kruszczyk błotny.

 

„Bagna Jeleńskie” – rezerwat projektowany

Rezerwat torfowiskowy o planowanej powierzchni 63, 92 ha, położony o kilkaset metrów na wschód od wsi Jeleń. Obejmuje on rozległe zabagnione zagłębienie, położone w otoczeniu krajobrazu rolniczego. Zagłębienie wypełnione jest torfowiskiem, w obrębie którego znajdują trzy jeziorka dystroficzne, otoczone pływającym płem tworzonym przez kożuch torfowców. W kilku miejscach występują też wypełnione wodą zagłębienia pozostałe po eksploatacji torfu. Dominujące zbiorowiska roślinne to mszar wełniankowy i mszar wysokotorfowiskowy. Niewielka część torfowiska porośnięta jest borem bagiennym i zaroślami brzozowymi. W rezerwacie występuje wiele rzadkich roślin bagiennych, m.in. bagno zwyczajne, rosiczka okrągłolistna, bagnica torfowa, czermień błotna, ponikło sutkowate, sit cienki, przygiełka biała i turzyca bagienna. Jest to także lokalna ostoja fauny. Gniazdują tu ptaki wodno-błotne, m.in. perkozek, łyska i kszyk. Bagna Jeleńskie są również miejscem rozrodu płazów.

 

Torfowisko Koszelewki – projektowany użytek ekologiczny, o pow. 516 ha, rozległy obszar bagien, torfowisk i wilgotnych, podciętych rowami melioracyjnymi łąk oraz stawów potorfowych, zarośli i lasów, położony między Koszelewkami, Koszelewami i Murawkami, na północ i wschód od projektowanego rezerwatu „Koszelewskie Ostoje” i tworzący z nim naturalny i integralny układ. Ma znaczenie hydrologiczne, botaniczne i ornitologiczne – jest miejscem życia wielu gatunków ptaków i rozrodu płazów.

Projektowany użytek ekologiczny k. wsi Grabacz – łęg olszowy w dolinie rzeki Wel, o pow. ok. 7 ha.

Projektowany użytek ekologiczny koło jeziora Zarybinek – obszar o pow. ok. 13 ha po wschodniej stronie jeziora – olsy o dużym znacze­niu hydrologicznym i florystycznym.

Obszar między wsią Gronowo i Grądy – projektowany użytek ekologiczny, o pow. ok. 148 ha, kompleks wilgotnych zarośli, szuwarów i łąk wraz z jez. Gronowo.

Zompy (Ząpy) Jeglijskie – projektowany użytek ekologiczny, o pow. ok. 66 ha położony na wschód od jez. Neliwa w stronę Jeglii i Gronowa – zmeliorowane i częściowo wyeksploatowane torfowisko niskie z zarastającymi potorfiami, zaroślami łąkowymi i różnego typu wilgotnymi łąkami z licznymi rzadkimi gatunkami flory, m. in. brzozą niską i licznymi storczykami.

Dolina rzeki Wel koło Lidzbarka Welskiego – projektowany użytek ekologiczny, miejsce występowania kilku ga­tunków płazów, o pow. ok. 24 ha;

 

Projektowane obszary sieci „Natura 2000”

Teren Parku obejmuje fragment projektowanego obszaru sieci NATURA 2000. Został zgłoszony w 2004 r. w oficjalnej propozycji rządowej proponowany do objęcia ochroną na mocy Dyrektywy Siedliskowej Obszar Specjalnej Ochrony (OSO) PLH 280 001 „Dolina Drwęcy” (łączna powierzchnia 2369,6 ha). W granicach Parku znalazł się niewielki fragment tego obszaru obejmujący odcinek rzeki Wel od mostu na szosie z Rynku do Mroczna do mostu na drodze z Grodziczna do Mroczenka. Dwa inne obszary Natura 2000 projektowane zostały zgłoszone do objęcia ochroną na mocy Dyrektywy Siedliskowej w alternatywnej liście przygotowanej w 2004 r. przez organizacje pozarządowe (tzw. „Shadow List”). Są to: „Dolina rzeki Wel koło Kopaniarzy” (181,8 ha) oraz „Ostoja Lidzbarska” (8333,3 ha) obejmująca część Welskiego Parku Krajobrazowego i część Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego.

 

Projektowane pomniki przyrody – klon pospolity w Lidzbarku: obwód 474 cm i wysokość 19 m.


 

2. KRAJOBRAZ

 

2.1. Charakterystyka walorów krajobrazowych

 

Na obecny krajobraz Parku i terenów sąsiadujących decydujący wpływ mają:

·         urozmaicona rzeźba terenu ze wzgórzami i równinami morenowymi,

·         głęboko wcięte w otaczający obszar naturalne doliny rzek i rynny jezior,

·         zabagnione obniżenia i zagłębienia, śródleśne oczka wodne i jeziorka wytopiskowe, obszary źródliskowe oraz liczne sztuczne zbiorniki – kompleksy stawów rybnych,

·         różnorodne pokrycie terenu Parku w postaci malowniczej mozaiki kompleksów leśnych oraz łąk i pól, urozmaiconych zadrzewieniami i zakrzaczeniami śródpolnymi, a także występowaniem pojedynczych starych drzew.

Połączenie wyjątkowych walorów przyrodniczych i krajobrazowych oraz dużej atrakcyjności kulturowej tego terenu (ciekawe, zabytkowe budownictwo wiejskie, dwory i pałace) sprawia, iż jest to teren niewątpliwie cenny w skali kraju i regionu.

 

 

2.2. Klasyfikacja krajobrazów występujących na obszarze WPK

 

Za główne kryterium klasyfikacji krajobrazu Welskiego PK przyjęto stopień jego antropogenizacji, czyli przekształcenia spowodowanego działalnością człowieka.

Na omawianym terenie wyróżniono następujące typy krajobrazu:

Krajobraz zbliżony do naturalnego – przyjęto, iż jest to krajobraz występujący na obszarach, gdzie działalność człowieka nie spowodowała istotnych zmian naruszających zdolność środowiska do samoregulacji i charakteryzuje się brakiem elementów przestrzennych wprowadzanych przez człowieka. Na terenie Parku zaliczyliśmy do tej kategorii:

 

Krajobraz naturalno-kulturowy – jest właściwy dla obszarów o niskim stopniu antropogenizacji, gdzie wprowadzone zmiany w środowisku przyrodniczym oraz elementy przestrzenne pozostają nadal w pewnej harmonii i tworzą malownicze krajobrazy. Na terenie opracowania do tej kategorii zaliczono tereny otwarte poza ścisłą zabudową wsi i osad, o ekstensywnej gospodarce rolnej i krajobrazie utworzonym przez mozaikę łąk i pól, urozmaiconych zadrzewieniami śródpólnymi, niedużymi laskami oraz gdzieniegdzie stawami i dolinkami małych cieków wodnych. Ze względu na przeważającą w Parku falistą rzeźbę terenu, krajobraz ten charakteryzuje się dużą ilością punktów i tras widokowych, z których roztaczają się dalekie, rozległe panoramy.

Przykłady krajobrazu naturalno - kulturowego w granicach WPK to:

 

Krajobraz kulturowy – najczęściej spotykany na terenie Parku i otuliny, obejmujący obszar intensywnej gospodarki człowieka, wprowadzającej daleko idące zmiany w układzie warunków naturalnych – jest charakterystyczny jest dla obszarów zainwestowania antropogenicznego. Do tej kategorii zaliczono;

 

 

2.3. Bierne i czynne elementy ekspozycji krajobrazu

 

Ekspozycja czynna

Podstawowymi elementami ekspozycji czynnej są trasy i punkty widokowe, które na obszarze WPK są bardzo liczne ze względu na urozmaiconą rzeźbę terenu oraz niezbyt dużą lesistość co zapewnia malownicze, dalekie widoki. Wszystkie elementy ekspzycji krajobrazowej naniesione są na mapie Walorów krajobrazowych WPK

-          punkt widokowy na  trasie widokowej z panoramą na Bagno Kielerowo,

-          punkt widokowy na drodze Rynek – Mroczno, w miejscowości Trzcin – malownicze widoki z drogi wiodącej szczytem wzgórz morenowych na pagórkowato – falisty obszar oraz dolinę rzeki Wel,

-          punkt widokowy ze ścieżki dydaktycznej nad jeziorem Neliwa (platforma widokowa),

-          punkt widokowy  na wzgórzu koło Wąpierska z widokiem na Jezioro Jeleńskie,

-          punkt widokowy w pobliżu rezerwatu „Bagno Koziana” (platforma widokowa),

-          3 punkty widokowe z wysokiej skarpy brzegowej jeziora Rumian – jeden z okolic parku podworskiego i dworu w Szczuplinach, z atrakcyjną panoramą na jezioro i malownicze zabudowania Nowej Wsi Ostródzkiej położonej na przeciwległym brzegu jeziora oraz dwa punkty widokowe ze skarpy w Nowej Wsi Ostródzkiej  i kolonii Naguszewo na ujście rzeki Wel, i niskie brzegi jeziora porośnięte wilgotnymi łąkami i lasem łęgowym,

-          punkty widokowe na niezalesionych wzgórzach po zachodniej stronie rzeki Wel w okolicach miejscowości Trzcin (platformy widokowe w miejscach zagrożonych zarastaniem).

 

Ekspozycja bierna

Podstawowymi elementami ekspozycji biernej są wnętrza widokowe i dominanty krajobrazowe.

Dominantami negatywnie wpływającymi na krajobraz i niestety widocznymi z wielu kilometrów są napowietrzne linie i stacje elektroenergetyczne oraz wysokie budowle związane z różnego rodzaju zakładami produkcyjnymi oraz mniej agresywne, lecz również widoczne maszty telefonii komórkowej.

 

 

2.4. Wieloaspektowa ocena krajobrazu i diagnoza stanu zachowania jego walorów

 

2.4.1. Zasady oceny walorów krajobrazowych

W analizie jakości wizualnej obszaru opracowania brano pod uwagę następujące elementy krajobrazotwórcze:

-  harmonijny – krajobraz w niewielkim stopniu przekształcony – zbliżony do naturalnego, a także krajobraz naturalno-kulturowy harmonijnie przekształcony – np. mozaika łąk i pól uprawnych, sadów, ekstensywnej zabudowy w lesie, parków i ogrodów (w tym zabytkowych),

-  dysharmonijny – krajobraz o obniżonych walorach estetycznych będących efektem intensywnej gospodarki człowieka, np. gospodarki leśnej (zręby zupełne) lub budownictwa (nieestetyczna zabudowa mieszkaniowa i usługowa, trasy komunikacyjne o intensywnym ruchu)

-  zdegradowany – obszary zdewastowane dzikimi wysypiskami śmieci oraz wyrobiskami piachu, żwiru i torfu, obszary zabudowane brzydką architekturą, obszary o charakterze przemysłowym,

·         obecność atrakcyjnych obiektów turystyczno-krajobrazowych – punktów i tras widokowych, interesujących obiektów kulturowych – zabytków architektury i przyrody, wnętrz krajobrazowych, dominant przestrzennych.

Każdy z wyróżnionych na terenie Parku typów krajobrazów został poddany waloryzacji pod kątem obecności wyżej wymienionych elementów, decydujących o jego atrakcyjności.

W ocenie krajobrazowej kierowano się ponadto następującymi zasadami:

W wyniku przeprowadzonej waloryzacji wyróżniono na terenie Parku obszary o:

 

 

2.4.2. Diagnoza stanu zachowania krajobrazu

 

Obszary zachowania walorów wizualnych

Głównymi obszarami zachowania walorów wizualnych na terenie WPK są tereny, które w waloryzacji krajobrazowej otrzymały najwyższą i wysoką ocenę.

Są to:

·         obszary istniejących i projektowanych rezerwatów przyrody oraz użytków ekologicznych w granicach WPK,

 

Obszary zniekształcenia walorów wizualnych;

 

 

2.5. Zagrożenia dla walorów krajobrazowych

 

Na terenach o krajobrazie naturalno-kulturowym i kulturowym, a więc na obszarach o małym i średnim i dużym stopniu zainwestowania antropogenicznego (wsie i osady w granicach parku i otuliny w otaczającym je krajobrazie jezior, lasów, łąk i pól), zagrożeniem jest:

Na obszarach o krajobrazie leśnym główne zagrożenia to:

Zagrożenia w dolinach rzek:

 


 

3. Środowisko kulturowe

 

 

3.1. Rys historyczny regionu

 

Welski Park Krajobrazowy leży w północno-wschodniej części Polski, na ziemi lubawskiej (historycznie), na której u schyłku epoki lodowcowej rozpoczęło się osadnictwo. Najwcześniejsze, bardzo nieliczne ślady pobytu człowieka na tym terenie pochodzą z neolitu – młodszej epoki kamienia (4000-1500 p.n.e.). Około tysięcznego roku p.n.e. na omawianym terenie osiedliły się plemiona kultury łużyckiej uważane za ludność prasłowiańską. W okresie od II do V w. p.n.e. rozwijała się ożywiona wymiana handlowa, dzięki wiodącym przez te tereny szlakom handlowym. Osadnictwo kultury łużyckiej przetrwało na tym obszarze do V w. n.e., kiedy to rozwinęło się osadnictwo pruskie. Ekspansywni Prusowie przesunęli się na zachód, docierając w VI-VIII w. do dolnej Wisły i wypierając ludność słowiańską. Osiedlając się nad jeziorami i w dolinach rzecznych budowali osiedla otoczone częstokołem.

Pierwszą wzmiankę o ziemi lubawskiej zawiera dokument papieża Innocentego III z 18 lutego 1216 r. Źródła potwierdzają, że ziemia lubawska w XII i XIII w. znajdowała się w rękach Prusów z plemienia Sasinów. Cała płn.-wsch. granica Mazowsza stykała się z ziemiami Prusów w tym z ziemią lubawską, na którą wdzierali się Mazowszanie. Poddając się pod opiekę Kościoła władca lubawski uzyskał nietykalność swych ziem. Jednakże misja chrześcijańska prowadzona przez biskupa Chrystiana wywołała opór pogańskich Prusów i wzmogła nastroje wojenne na pograniczu prusko-mazowieckim.

W wyniku najazdu pogańskich Prusów około 1220 r. uległa spustoszeniu cała ziemia chełmińska. W 1220 i 1223 r. nastąpiły polskie wyprawy odwetowe, od 1226 r. aktywną działalność rozpoczął Zakon Najświętszej Marii Panny, sprowadzony na te tereny przez Konrada Mazowieckiego.. W 1234 r. papież przejął na własność Stolicy Apostolskiej całe Prusy i nadał je w wieczyste użytkowanie Zakonowi Krzyżackiemu. Ziemia lubawska pozostała w rękach Krzyżaków.

W XIV i XV w. zaczęło narastać niezadowolenie wśród poddanych państwa krzyżackiego co zbiegło się z zaostrzeniem stosunków między Zakonem a Polską. W 1409 r. wybuchła wojna, zakończona bitwą pod Grunwaldem. W tej bitwie udział brała ludność ziemi lubawskiej zobowiązana do służby wojskowej na rzecz biskupa chełmińskiego. Kroniki Jana Długosza podają, że obozowisko króla Władysława Jagiełły znajdowało się nad jeziorem Kiełpińskim. Na mocy drugiego pokoju toruńskiego z 1466 r. ziemię lubawską przyłączono do Polski, tym samym weszła ona w skład Prus Królewskich. Król Kazimierz Jagiellończyk nadał im szeroką autonomię. Ziemia lubawska stała się częścią biskupstwa chełmińskiego.
            W wyniku I rozbioru Polski (1772) Prusom przyznano m.in. Warmię, woj. pomorskie, malborskie i chełmińskie. Nastąpiła sekularyzacja Warmii przez zlikwidowanie autonomii biskupa i kapituły. W maju 1773 r. zniesiono władzę świecką biskupów, tym bardziej, że biskupem był Polak, Ignacy Krasicki i skonfiskowano dobra biskupie. Warmia i dzisiejsza ziemia lubawska stały się częścią państwa pruskiego Hohenzollernów.

W 1871 r. powstała II Rzesza Niemiecka i król pruski stał się zarazem cesarzem niemieckim. Nastąpiły zmiany w podziale administracyjnym państwa niemieckiego tego okresu. Z ziem I zaboru pruskiego utworzono prowincję Prusy Zachodnie (z wyjątkiem Warmii włączonej do Prus Wschodnich). Ziemia Lubawska stała się częścią Prus Zachodnich.

Na przełomie XVIII i XIX w. drastycznie nasilił się proces germanizacji ludności polskiej zamieszkałej na tych terenach, co wyrażało się uciskiem gospodarczym polskiej ludności rolniczej i systematyczną likwidacją szkolnictwa polskiego. Jednocześnie był to okres walki o polskość Warmii i Mazur, o polską szkołę i kulturę, o reprezentację polskiej ludności w parlamencie niemieckim. Wkroczenie wojsk napoleońskich i utworzenie Księstwa Warszawskiego umożliwiło na krótko powrót ziemi lubawskiej do Polski. Po klęsce Napoleona tereny te włączono ponownie do Prus.

Rok 1920 zamknął długoletni okres panowania pruskiego. Na mocy Traktatu Wersalskiego ziemia chełmińska weszła w skład nowo powstającego państwa polskiego. Był to teren województwa pomorskiego z siedzibą w Toruniu.

W pierwszych dniach drugiej wojny światowej ziemie te zajęte zostały przez okupanta i włączone do III Rzeszy. Zamieszkali na tym terenie Polacy byli represjonowani i terroryzowani, szczególnie przez paramilitarne bojówki niemieckie zwane Selbschutz.

W wyniku Konferencji Jałtańskiej w lutym 1944 r. Prusy, Pomorze Zachodnie i Śląsk weszły w skład terytorium państwa polskiego. Miały być rekompensatą za utracone przez Polskę na rzecz ZSRR kresy wschodnie. W latach 1945-1950 na Warmii i Mazurach trwał ruch osiedleńczy.

Po II wojnie światowej powiat lubawski (od r. 1947 nowo-miejski) znajdował się jeszcze w latach 1945-1950 w granicach województwa pomorskiego. Dopiero w 1950 r. włączono go do woj. olsztyńskiego. Po likwidacji w 1975 r. powiatu nowo-miejskiego, miasto i gmina Lubawa pozostały nadal w woj. olsztyńskim, natomiast miasto i gmina Nowe Miasto Lubawskie znalazły się w granicach nowo utworzonego wówczas woj. toruńskiego. W wyniku reformy administracyjnej z 1999 r. jest to terytorium woj. warmińsko-mazurskiego.

 

 

3.2. Kultura lokalna i folklor

 

Kultura regionów leżących na terytorium historycznych Prus ma szczególną specyfikę związaną z historią tych ziem. Wiele elementów etnograficznych było wspólnych lub zbliżonych dla całego regionu. Od wieków mieszkała tu ludność pochodzenia polskiego jako wynik głównych fal osadniczych. Jedna, pomorska, wychodząca z ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej, skierowała się na Warmię, druga, z południowego Mazowsza, zajęła obszary południowej części Prus nazwane z czasem Mazurami. Ludność Warmii żyła w izolacji od Macierzy przez 200 lat, mieszkańcy Mazur natomiast już od początku swego osiedlenia się tutaj. Mimo systematycznej akcji germanizacyjnej, znaczna część obszaru zasiedlenia pozostała polska. Morfologiczne cechy kulturowe tych regionów kształtowały się w konkretnych uwarunkowaniach historycznych. W obu regionach przetrwały elementy wyniesionej przez osadników kultury ludowej pomorsko-mazowieckiej, w pewnej mierze kultura ta uległa zmianom w procesie dostosowania się do lokalnego środowiska geograficznego oraz pod wpływem otaczającej kultury osadników niemieckich, także w wyniku akcji odgórnej państwa pruskiego.

Ziemia lubawska graniczy na południu z Mazowszem Płockim, od wschodu z Mazurami, od północy z podregionem Mazur zwanym Starymi Prusami oraz na zachodzie i północnym zachodzie z ziemiami: michałowską, dobrzyńską i chełmińską. Był to więc obszar peryferyjny, wystawiony na kulturowe wpływy regionów sąsiednich, szczególnie płynące z Mazowsza Płockiego, ziemi dobrzyńskiej i michałowskiej, a zwłaszcza z ziemi chełmińskiej. Dlatego nie należy traktować całej ziemi lubawskiej jako jednolitego regionu. Wiele elementów etnograficznych było wspólnych lub zbliżonych dla całego obszaru. Specyficzna kultura ludowa, charakteryzująca się własnymi, rodzimymi cechami (dialekt lubawski, budownictwo, wierzenia oraz zwyczaje świąteczne, weselne i pogrzebowe) wyróżniały ją od sąsiednich Mazur, a także nieznacznie od ziemi chełmińskiej czy michałowskiej i dobrzyńskiej. Należy jednak podkreślić, że cechy etnograficzne tego regionu silnie wiązały go z polską kulturą ludową.

Nauka polska uzyskała w wielu dziedzinach kultury ludowej Mazur i Warmii znakomite rozeznanie, m.in. językoznawcy (prof. W. Doroszewski i in.) dali pogląd na wykształcenie się i zasięg dialektów. W latach 50. ub. wieku prowadzone były na Warmii i Mazurach prace językoznawcze m.in. z dziedziny kultury materialnej. Materiał leksykalny z zakresu wierzeń i obrzędów ludowych zebrany przez członków zespołu dialektologicznego opublikowany został przez Komitet Językoznawczy Polskiej Akademii Nauk w ramach Studiów Warmińsko-Mazurskich pod red. Witolda Doroszewskiego. Badania prowadzono, m.in. także na ziemi lubawskiej, na podstawie kwestionariusza do badań słownictwa ludowego (pod red. W. Doroszewskiego). Materiał badawczy podzielono na słownictwo z zakresu wierzeń ludowych (czary, duchy); z zakresu obrzędów i uroczystości ludowych; nazwy nabożeństw i świąt kościelnych; terminologię liturgiczną. Ukazano rodzaje wpływów niemieckich na słownictwo. Największe nasilenie wpływów niemieckich zaobserwowano w słownictwie z zakresu organizacji i administracji kościelnej, co tłumaczy się tym, że nabożeństwa przez bardzo długi czas odprawiane były wyłącznie w języku niemieckim, a najmniejsze – w słownictwie z zakresu wierzeń ludowych.

Badania (dokumentacja folkloru muzycznego, tanecznego i słownego) z lat 30. XX w. wykazały istotne związki folkloru tego regionu z folklorem polskim. Folklor tworzony i kultywowany przez ludność całego regionu odegrał ważną rolę dla zachowania polskości tych ziem, szczególnie w okresie natężonej germanizacji. Stosunkowo dobrze zachowały się zwyczaje, obrzędy i wierzenia. Wszystkie one zawierają wiele elementów różnorodnych pod względem pochodzenia i funkcji. Nawarstwiły się i przekształcały się tworząc trudną do rozszyfrowania mozaikę. Nie wszystkie zwyczaje i obrzędy są jeszcze kultywowane, a nawet dobrze pamiętane. O ich żywotności rozstrzygnął fakt, w jakim stopniu zespalały one mieszkańców wsi i pomogły w utrzymaniu polskości.

W całym regionie spotykamy przykłady świątkarstwa. Rzeźbione figury świątków umieszczano na krzyżach, na starych drzewach, w niszach kapliczek, we wnękach domów (w ścianie szczytowej), w obrębie obejść domowych, na rozstajach dróg. Ludność wiejska chętnie umieszczała świątki w obrębie swych obejść. Tradycyjny kult świątków miał związek z innymi dziedzinami ludowej twórczości (poezja, klechda, baśń), gdzie dużą rolę odgrywała fantazja.

Ciekawy, bogaty w treści folklor tworzyły różne obyczaje, obrzędy i wierzenia mieszkańców. Najwięcej zwyczajów i obrzędów wiązało się ze świętami, szczególnie z wigilią Bożego Narodzenia, wigilią Nowego Roku, z ważnymi wydarzeniami w życiu człowieka: z narodzinami, małżeństwem czy śmiercią, także z pracą w rolnictwie.

Z czasów panowania katolicyzmu na tych ziemiach utrzymała się tradycja pielgrzymek. Licznie i regularnie odwiedzane są jako miejsca pielgrzymek: Boleszyn – sanktuarium MB Bolesnej, Święta Lipka w dzień św. Piotra i Pawła (29 czerwca), Złotowo pod Lubawą w dzień Przemienienia Pańskiego (6 sierpnia) i Białuty pod Działdowem w dzień św. Jakuba (25 lipca). W te dni odbywają się w tych miejscowościach odpusty i jarmarki (w Świętej Lipce i Złotowie jarmark na płótno, w Białutach – na konie). Każdego roku parafianie z Grodziczna uczestniczą w pielgrzymkach do Lip, Nowego Miasta Lubawskiego i Częstochowy oraz innych sanktuariów w Polsce.

 

 

3.3. Materialne elementy środowiska kulturowego

 

3.3.1. Zabytki archeologiczne

Na Warmii i Mazurach przeprowadzono w ciągu ostatnich 50 lat XX w. wiele badań na odkrywanych stanowiskach archeologicznych (osadach, cmentarzyskach, grodziskach). Badania powierzchniowe robione w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) od 1978 r. objęły cały Welski Park Krajobrazowy (patrz tab. 3.1.) Natomiast badania sondażowe i wykopaliskowe przeprowadzono jedynie w Tarczynach i Trzcinie.

 

Tab. 3.1.  Stanowiska archeologiczne na terenie WPK (wg ewidencji WKZ).

Nr na mapie

Nr ewid. WKZ

Miejscowość

Opis stanowiska

Uwagi

1

32-54/1

Nowe Grodziczno

osada, XIII-XIV w.

Z, Ś

2

32-54/2

Nowe Grodziczno

osada, XI-XIII w.

Z, Ś

3

32-54/3

Nowe Grodziczno

osada, kultura amfor kulistych; osada, epoka żelaza, okres halsztacki/lateński; osada, późne średniowiecze

M

4

32-54/4

Nowe Grodziczno

osada, wczesne średniowiecze

M

5

32-54/5

Nowe Grodziczno

osada, późne średniowiecze

M

6

32-54/6

Lorki

ślad osadnictwa, neolit; osada, późne średniowiecze, XV w.

M

7

32-54/7

Lorki

osada, kultura ceramiki sznurowej; ślad osadnictwa, późne średniowiecze

Ś

8

32-54/8

Nowe Grodziczno

ślad osadnictwa, neolit

M

9

32-54/10

Lorki

osada, późne średniowiecze

M

10

32-54/11

Lorki

ślad osadnictwa, późne średniowiecze

M

11

32-54/12

Lorki

osada, późne średniowiecze

M

12

32-54/13

Nowe Grodziczno

osada, wczesne średniowiecze; osada, późne średniowiecze

M

13

32-54/14

Nowe Grodziczno

ślad osadnictwa, pradzieje

M

14

32-54/15

Rynek

ślad osadnictwa, kultura pucharów lejkowatych; osada, późne średniowiecze

M

15

32-54/16

Trzcin

osada, wczesne średniowiecze, XI-XIII w.

Z, Ś

16

32-54/17

Rynek

ślad osadnictwa, epoka brązu

M

17

32-54/18

Lorki

ślad osadnictwa, neolit; osada, późne średniowiecze XIV-XV w.

Z, M

18

32-54/19

Lorki

osada, wczesne średniowiecze XI-XIII w.

Ś

19

32-54/20

Lorki

ślad osadnictwa, epoka kamienia

M

20

32-54/21

Lorki

ślad osadnictwa, neolit

M

21

32-54/22

Lorki

ślad osadnictwa, wczesne średniowiecze

M

22

32-54/23

Lorki

osada, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

Z, Ś

23

32-54/24

Lorki

osada, okres rzymski

M

24

32-54/25

Lorki

osada, okres rzymski, ślad osadnictwa, późne średniowiecze

Z, Ś

25

32-54/26

Trzcin

ślad osadnictwa, neolit; osada, okres rzymski; ślad osadnictwa, wczesne średniowiecze; ślad osadnictwa, późne średniowiecze

Ś

26

32-54/27

Trzcin

osada, wczesne średniowiecze

M

27

32-54/28

Trzcin

ślad osadnictwa, pradzieje

M

28

32-54/29

Trzcin

ślad osadnictwa, kultura pucharów lejkowatych; ślad osadnictwa, kultura amfor kulistych; ślad osadnictwa, okres rzymski

M

29

32-54/30

Lorki

ślad osadnictwa, neolit; osada, wczesne średniowiecze XII-XIII w.

M

30

32-54/31

Rynek

ślad osadnictwa, kultura amfor kulistych; osada, wczesne średniowiecze

M

31

32-54/46

Mroczenko

ślad osadnictwa, neolit

M

32

32-54/47

Trzcin

osada, wczesne średniowiecze

M

33

32-54/48

Trzcin

osada, wczesne średniowiecze XIII w.

M

34

32-54/49

Trzcin

ślad osadnictwa, kultura pucharów lejkowatych; osada, okres rzymski

Ś

35

32-54/50

Trzcin

ślad osadnictwa, okres rzymski

M

36

32-54/51

Trzcin

ślad osadnictwa, neolit; ślad osadnictwa, okres halsztacki/lateński; ślad osadnictwa, okres rzymski

 

37

32-54/52

Trzcin

osada, wczesne średniowiecze

Z, M

38

32/56/3

Prusy

obozowisko, epoka kamienia, mezolit(?)

Z, Ś

39

32/56/4

Prusy

ślad osadnictwa, epoka kamienia, mezolit(?)

Z, M

40

32/56/5

Rumian

ślad osadnictwa, XI-XIII w.

Z, M

41

32/56/6

Rybno

ślad osadnictwa, XIII w.; ślad osadnictwa, XIV-XV w.

Z, M

42

32/56/7

Rybno Kolonia

ślad osadnictwa, XV w.

Z, M

43

32/56/8

Rybno Kolonia

ślad osadnictwa; osada, kultura łużycka; ślad osadnictwa, k. XIII w.

Z, Ś

44

32/56/9

Rybno-Zajeziorek

osada, XII-XIII w.

Z, D

45

33-54/1

Trzcin

grodzisko, późne średniowiecze

D, nr rej. C-103/49

46

33-54/2

Trzcin

osada, nowożytność

M

47

33-54/3

Trzcin

ślad osadnictwa, epoka kamienia; osada, nowożytność

M

48

33-54/4

Trzcin

osada, późne średniowiecze

M

49

33-54/5

Kowaliki

osada, okres halsztacko/lateński

M

50

33-54/6

Kowaliki

osada, wczesne średniowiecze

M

51

33-54/7

Kowaliki

osada, późne średniowiecze, nowożytność

M

52

33-54/8

Kowaliki

osada, późne średniowiecze

M

53

33-54/9

Kowaliki

ślad osadnictwa, kultura amfor kulistych; ślad osadnictwa, nowożytność

M

54

33-54/10

Trzcin

osada, wczesne średniowiecze

Z, M

55

33-54/11

Trzcin

ślad osadnictwa, wczesne średniowiecze; ślad osadnictwa, nowożytność

M

56

33-54/12

Trzcin

osada, późne średniowiecze-nowożytność

M

57

33-54/13

Trzcin

osada, późne średniowiecze; osada, nowożytność

M

58

33-54/14

Mroczno

osada, nowożytność

M

59

33-54/16

Kowaliki

ślad osadnictwa, nowożytność

M

60

33-54/17

Kowaliki

osada, nowożytność

M

61

33-54/18

Kowaliki

osada, późne średniowiecze

M

62

33-54/19

Trzcin

osada, nowożytność

M

63

33-54/20

Trzcin

ślad osadnictwa, pradzieje; osada, późne średniowiecze-nowożytność

M

64

33-54/21

Trzcin

ślad osadnictwa, epoka kamienia; osada, okres halsztacki/lateński

M

65

33-54/22

Trzcin

ślad osadnictwa, schyłkowy neolit(?)

M

66

33-54/23

Trzcin

brak danych (b.d.)

 

67

33-54/24

Trzcin

b.d.

 

68

33-54/25

Trzcin

b.d.

 

69

33-54/26

Trzcin

b.d.

 

70

33-54/27

Trzcin

b.d.

 

71

33-54/28

Trzcin

b.d.

 

72

33-54/29

Trzcin

b.d.

 

73

33-54/30

Trzcin

b.d.

 

74

33-54/31

Trzcin

b.d.

 

75

33-54/32

Rynek

b.d.

 

76

33-54/33

Rynek

b.d.

 

77

33-54/34

Rynek

b.d.

 

78

33-54/35

Trzcin

b.d.

 

79

33-54/36

Trzcin

b.d.

 

80

33-54/37

Trzcin

b.d.

 

81

33-54/65

Boleszyn

cmentarzysko(?)

 

82

33-55/1

Tarczyny

grodzisko, wczesne średniowiecze

D, nr rej. C-102/72

83

33-55/2

Tarczyny

osada, wczesne średniowiecze

Z, D

84

33-55/3

Tarczyny

cmentarzysko, wczesne średniowiecze

D

85

33-55/4

Kiełpiny

ślad osadnictwa, czasy nowożytne

M

86

33-55/5

Kiełpiny

osada, czasy nowożytne

M

87

33-55/6

Tarczyny

ślad osadnictwa, czasy nowożytne

M

88

33-55/7

Tarczyny

ślad osadnictwa, późne średniowiecze; ślad osadnictwa, nowożytność

M

89

33-55/8

Tarczyny

osada, wczesne średniowiecze

Z, D

90

33-55/9

Tarczyny

ślad osadnictwa, okres rzymski

Ś

91

33-55/10

Tarczyny

ślad osadnictwa, starożytność

Ś

92

33-55/11

Tarczyny

ślad osadnictwa, starożytność

Ś

93

33-55/12

Wąpiersk

ślad osadnictwa, starożytność; ślad osadnictwa, nowożytność

Ś

94

33-55/13

Kiełpiny

ślad osadnictwa, nowożytność

M

95

33-55/14

Kiełpiny

ślad osadnictwa, starożytność

M

96

33-55/15

Wąpiersk

ślad osadnictwa, nowożytność

Ś

97

33-55/16

Koszelewki

ślad osadnictwa, epoka kamienia

Ś

98

33-55/17

Koszelewki

ślad osadnictwa, nowożytność

Ś

99

33-55/18

Kiełpiny

ślad osadnictwa, starożytność

Ś

100

33-55/19

Tarczyny

ślad osadnictwa, późne średniowiecze; ślad osadnictwa, nowożytność

M

101

33-55/20

Tarczyny

ślad osadnictwa, nowożytność

M

102

33-55/21

Kiełpiny

ślad osadnictwa, nowożytność

M

103

33-55/22

Tarczyny

ślad osadnictwa, późne średniowiecze; ślad osadnictwa, nowożytność

M

104

33-55/23

Wąpiersk

ślad osadnictwa, późne średniowiecze

M

105

33-55/24

Wąpiersk

ślad osadnictwa, późne średniowiecze

M

106

33-56/5

Tuczki

ślad osadnictwa, XV-XVI w.

Z, M

107

33-56/6

Tuczki

ślad osadnictwa, XIV-XV w.

Z, M

108

33-56/7

Kopaniarze

osada, XII-XIII w.(?)

Z, M

109

33-56/8

Nadleśnictwo Kostkowo

ślad osadnictwa, XIV-XV w.(?); ślad osadnictwa, starożytność

Z, M

110

33-56/9

Tuczki

ślad osadnictwa, starożytność lub IX w.(?); osada, XIV-XV w.

Z, M

111

33-56/10

Kopaniarze

ślad osadnictwa, XIII w.

Z, Ś

112

33-56/11

Tuczki

ślad osadnictwa, XIII-XIV w.

Z, M

113

33-56/14

Koszelewki

osada, XIV-XVI w.

Z, M

114

33-56/16

Koszelewy

ślad osadnictwa, XIV-XV w.

Z, M

115

34-55/1

Bladowo

ślad osadnictwa, neolit

a

116

34-55/2

Jeleń

osada, późne średniowiecze

a

117

34-55/3

Ciechanówko

osada, późne średniowiecze

a

118

34-55/4

Ciechanówko

osada, późne średniowiecze

a

119

34-55/5

Ciechanówko

ślad osadnictwa, późne średniowiecze

a

120

34-55/6

Wąpiersk

ślad osadnictwa, okres halsztacki/lateński; osada, późne średniowiecze

a

121

34-55/7

Wąpiersk

ślad osadnictwa, okres halsztacki/lateński; osada, późne średniowiecze

a

122

34-55/8

Wąpiersk

osada, późne średniowiecze

a

123

34-55/9

Wąpiersk

ślad osadnictwa, okres halsztacki/lateński; osada, późne średniowiecze

a

124

34-55/10

Wąpiersk

osada, późne średniowiecze

a

125

34-55/11

Wąpiersk

osada, XIII w.

a

126

34-55/12

Wąpiersk

ślad osadnictwa, okres halsztacki/lateński; osada, późne średniowiecze

a

127

34-55/13

Wąpiersk

osada, późne średniowiecze

a

128

34-55/14

Wąpiersk

osada, późne średniowiecze

a

129

34-55/15

Wąpiersk

ślad osadnictwa, późne średniowiecze

a

130

34-55/16

Wąpiersk

osada, późne średniowiecze

a

131

34-55/17

Wąpiersk

osada, późne średniowiecze

a

132

34-55/18

Wąpiersk

ślad osadnictwa, późne średniowiecze

a

133

34-55/19

Wąpiersk

ślad osadnictwa, późne średniowiecze

a

134

34-55/20

Jeleń

ślad osadnictwa, starożytność

Z, M

135

34-55/21

Jeleń

ślad osadnictwa, nowożytność

M

136

34-55/22

Jeleń

ślad osadnictwa, nowożytność

M

137

34-55/23

Jeleń

ślad osadnictwa, nowożytność

M

138

34-55/24

Jeleń

ślad osadnictwa, nowożytność

M

139

34-55/25

Bladowo

ślad osadnictwa, wczesne średniowiecze

Ś

140

34-56/2

Murawki

cmentarzysko(?)

a

141

34-56/3

Jeleń

cmentarzysko(?)

a

142

34-56/4

Koty

ślad osadnictwa, neolit

Z

143

34-56/5

Koty

ślad osadnictwa, późne średniowiecze/nowożytność

M

144

34-56/6

Koty

ślad osadnictwa, późne średniowiecze/nowożytność

 

145

34-56/7

Koty

ślad osadnictwa, nowożytność

M

146

34-56/8

Koty

ślad osadnictwa, starożytność

Z, M

147

34-56/9

Koty

ślad osadnictwa, epoka kamienia

Z, M

148

34-56/10

Koty

ślad osadnictwa, nowożytność

M

149

34-56/11

Koty

ślad osadnictwa, starożytność; ślad osadnictwa, nowożytność

M

Objaśnienia: WKZ – Wojewódzki Konserwator Zabytków, ewid. – ewidencja zabytków, rej. – rejestr zabytków,

Z – zagrożenia, wartość: M – mała, Ś – średnia, D – duża, a – stanowisko archiwalne

 

Rozkład przestrzenny stanowisk nie jest równomierny, skupiają się one w pobliżu rzeki Wel – w okolicach Trzcina i Lorek, koło wsi Wąpiersk, Jeleń i Koty, koło Tarczyn, Koszelewek, Tuczek.

Najstarsze ślady osadnictwa występującego na tym terenie datowane są na epokę mezolitu (wieś Prusy). Liczne ślady (22 stanowiska) kultur typowo rolniczych z okresu neolitu – w Nowym Grodzicznie, Lorkach, Rynku, Trzcinie, Kowalikach, Bladowie i Kotach – świadczą o dość wczesnym pojawieniu się na tym terenie gospodarki rolniczo-hodowlanej. Osadnictwo epoki brązu reprezentują tylko 2 stanowiska: w Rynku i Rybnie Kolonii. We wczesnej epoce żelaza, w okresie halsztackim i lateńskim pojawia się osadnictwo w Nowym Grodzicznie, Trzcinie i Wąpiersku (8 stanowisk). Z tego okresu pochodzi również osada kultury kurhanów zachodniobałtyjskich w Lorkach. Przyjmuje się, że na podłożu kultury kurhanów zachodniobałtyjskich wykształciła się kultura pruska.

Ślady osadnictwa z okresu wpływów rzymskich (okresu rzymskiego) występują w Trzcinie, Tarczynach i Lorkach (9 stanowisk).

Największa liczba obiektów pochodzi z okresu średniowiecza: wczesnego – 24 obiekty w Nowym Grodzicznie, Trzcinie, Lorkach, Kowalikach, Rumianie, Rybnie, Bladowie i Tarczynach oraz późnego – 53 obiekty w Trzcinie, Lorkach, Nowym Grodzicznie, Rynku, Rybnie, Kowalikach, Tarczynach, Tuczkach, Nadleśnictwie Kostkowo, Koszelewkach, Koszelewach, Jeleniu, Ciechanówku, Wąpiersku i Kotach. Część ze śladów związana jest prawdopodobnie z osadnictwem pruskim. Najciekawsze to posiadające własną formę krajobrazową grodziska wczesnośredniowieczne w Trzcinie i Tarczynach, które podlegają bezwzględnej ochronie. Domniemane jest położenie grodziska wczesnośredniowiecznego nad rzeką Wel, w odległości 1 km na zach. od wsi Olszewo. Duże i dobrze zachowane grodzisko, tzw. „Korzonka”, znajduje się tuż za płn. granicą Parku, koło Gutowa.

Ogólne datowanie jako starożytne (ok. 4000 p.n.e. – V w. n.e.) posiada 11 stanowisk. Nowożytne (koniec XV w. – początek XIX w.) są 32 ślady osadnictwa.

Z punktu widzenia wartości naukowej bardzo interesująco przedstawia się kompleks stanowisk wczesnośredniowiecznych w Tarczynach: grodzisko (nr rej. zab. C-102/72), osada przedgrodowa z VII-XIII w. i cmentarzysko. Obok terenu, na którym znajdują się stanowiska, powstał Ośrodek Archeologii Doświadczalnej i skansen archeologiczny, gdzie organizowane są jarmarki archeologiczne. Dużą wartość poznawczą ma także późnośredniowieczne grodzisko w Trzcinie (nr rej. zab. C-103/49). Wokół grodziska wyznaczono strefę A – ścisłej ochrony konserwatorskiej, w obrębie której obowiązuje zakaz lokalizacji inwestycji, a jakiekolwiek działania wymagają uzgodnienia ze służbą ochrony zabytków.

 

3.3.2. Historycznie ukształtowane typy układów osadniczych

Sieć osadnicza, która przetrwała w krajobrazie kulturowym Welskiego Parku Krajobrazowego i jego okolicy, zaczęła powstawać w XIII w. Wsie istniały na tym terenie już przed podbojem przez Krzyżaków. Nowe wsie, zakładane były - przede wszystkim przez zakon krzyżacki, a także przez biskupów i rycerstwo - na prawie chełmińskim często w miejscach, gdzie istniało wcześniej osadnictwo pruskie lub polskie. Zarówno we wsiach lokowanych na tzw. surowym korzeniu, jaki i w istniejących stosowano regularny podział gruntów i zwartą zabudowę. Pola nie łączyły sie w nich z zagrodami. Powstałe w tym okresie wsie miały postać najczęściej owalnicy lub rzadziej – ulicówki.

Formą osadniczą charakterystyczną dla czasów nowożytnych była ulicówka, stosowana m.in. podczas kolonizacji szkatułowej za panowania Fryderyka Wilhelma (XVII-XVIII). Wsie szkatułowe, w przeciwieństwie do ulicówek zakładanych w średniowieczu, miały zagrody powiązane z układem pól.

Na bazie owalnic i ulicówek powstawały w późniejszym czasie wielodrożnice, złożone z kilku ulic. Od średniowiecza do XIX w. dominowały w krajobrazie wsie zwarte o układzie owalnic i ulicówek. Reformy agrarne w XIX w., przede wszystkim zniesienie poddaństwa i trójpolowego systemu uprawy roli spowodowały powstanie zabudowy kolonijnej. Wpływ na krajobraz kulturowy miała również parcelacja dużych majątków ziemskich w końcu XIX i pierwszej połowie XX w., w wyniku której powstały osady wiejskie o zabudowie rozproszonej, ale zlokalizowanej wzdłuż traktów komunikacyjnych. Po I wojnie światowej w czasie odbudowy ze zniszczeń wojennych pojawiły się tzw. kochówki (np. w Ciechanówku).

Obecnie na obszarze Mazur ulicówka jest najczęściej występującą formą. W dawne układy przestrzenne wsi wpisana została zabudowa, której początki siegają 2 połowy XIX w.

Zabytkowe układy przestrzenne zachowały się najczytelniej w Ciborzu, Jeleniu, Kiełpinach, Kowalikach, Tarczynach i Wąpiersku.

 

3.3.3. Obiekty i zespoły zabytkowe

Rejon Parku wyróżnia się atrakcyjnym krajobrazem kulturowym.  Charakterystyczne, zabytkowe elementy tego krajobrazu to: kościoły, krzyże i kapliczki, zespoły pałacowo i dworsko-parkowe z folwarkami, budynki mieszkalne, gospodarcze, usługowe i przemysłowe oraz cmentarze (patrz tab. 3.2., 3.3., 3.4.).

 

Tab. 3.2. Obiekty zabytkowe na terenie WPK znajdujące się w rejestrze WKZ.

L.p.

Miejscowość

Adres

Obiekt, data powstania

Nr rej. zab.

 

GM. GRODZICZNO

 

 

 

1

Grodziczno (S)

 

Kościół par. p.w. św. Piotra i Pawła wraz z cmentarzem przykośc., 1300

911/68

 

M. I GM. LIDZBARK

 

 

 

2

Chełsty

 

(Dwór, XVIII - nie istn.) z otaczającym parkiem,  2 poł. XIX

684/67, 148/78

3

Cibórz

 

Zespół zabudowań dworskich, 2 poł. XIX, 1 poł. XX

318/92

4

Kiełpiny

nr 46

Kościół par. p.w. św. Wawrzyńca wraz z cmentarzem przykośc., 1745, odnow. 1823, rozbud.1961

685/67, 145/78

5

Kiełpiny

 

Dzwonnica przy kościele, XIX

686/67, 146/78

6

m. Lidzbark

 

Układ urbanistyczny, XIV

574/60, 143/78

7

m. Lidzbark

 

Kościół par. p.w. św. Wojciecha, ok.1350

575/60, 143/78

8

m. Lidzbark

ul. Górka

Kościół ewangelicki, 1828

695/67, 175/78

9

m. Lidzbark

ul. Kopernika 5

Dom, XIX

574/60, 143/78

10

m. Lidzbark

ul. Nowy Rynek 10

Dom, pocz. XX

574/60, 143/78

11

m. Lidzbark

ul. Ogrodowa 15

Dom, k.XIX

697/67, 177/78

12

m. Lidzbark

ul. Sądowa 5

Kamienica, ok.1900

574/60, 143/78

13

m. Lidzbark

ul. Sądowa 7

Dom, k. XVIII

574/60, 143/79

14

m. Lidzbark

ul. Słomiany Rynek 2

Kamienica, pocz. XX

574/60, 143/78

15

m. Lidzbark

ul. Słomiany Rynek 7

Dom, XIX

698/67, 178/78

16

m. Lidzbark

ul. Stare Miasto 1

Dom, pocz. XIX

699/67, 179/78

17

m. Lidzbark

ul. Stare Miasto 11

Dom, XIX

700/67, 180/78

18

m. Lidzbark

ul. Stare Miasto 12

Spichlerz, XIX

702/67, 182/78

19

m. Lidzbark

ul. Stare Miasto 15

Dom, k. XIX

574/60, 143/78

20

m. Lidzbark

ul. Stare Miasto 16

Dom, XIX

574/60, 143/78

21

m. Lidzbark

ul. Stare Miasto 21

Dom, XIX

574/60, 143/78

22

m. Lidzbark

ul. Stare Miasto 31

Dom, XIX

701/67, 181/78

23

m. Lidzbark

ul. Zamkowa 2

Baszta zamkowa (ob. biblioteka miejska), XIV, odbud. XVIII, remont. XIX, XX

696/67, 176/78

 

GM. PŁOŚNICA

 

 

 

24

Turza Mała (S)

 

Zespół pałacowo-parkowy z najstarszą częścią zabudowy gospodarczej, 2 poł. XIX

251/80

 

GM. RYBNO

 

 

 

25

Koszelewy (S)

 

Kościół ewangelicki (ob. tylko ruiny wieży), 1774

602/67

26

Koszelewy

 

Pałac (pałac k. XVIII, 1830) wraz z otaczającym parkiem, 1830, 2 poł. XIX

692/67, 173/78

27

Rumian (S)

 

Kościół par. p.w. św. Barbary wraz z cmentarzem przykościelnym, 1714, odn. 1925

688/67, 169/78

28

Szczupliny

 

Kościół ewangelicki p.w. św. Barbary (obecnie w ruinie) wraz z cmentarzem przykościelnym, XV/XVI

706/67, 186/78

Objaśnienia: S – położenie w sąsiedztwie Parku, WKZ – Wojewódzki Konserwator Zabytków, rej. zab. – rejestr zabytków

 

Najbardziej zróżnicowaną formę architektoniczną mają kościoły, które powstawały w przeciągu wielu wieków. Są to budowle w różnych stylach – murowane i tynkowane (np. w Lidzbarku), ceglane (w Wąpiersku, Grodzicznie), murowane i szalowane drewnem (Koszelewy), kamienne (np. w Kiełpinach) i – najrzadziej – drewniane (w Rumianie). Na omawianym terenie, w związku z jego skomplikowaną historią, oprócz wielu świątyń katolickich istnieją także kościoły ewangelickie: czynny w Lidzbarku oraz ruiny w Koszelewach i Szczuplinach. Najstarszy, gotycki kościół z XIV w. znajduje się w sąsiedztwie Parku w Grodzicznie. Z XVIII w. pochodzą kościoły w Rumianie, Kiełpinach i Lidzbarku. W XIX w. zbudowano kościoł ewangelicki w Lidzbarku oraz rzymskokatolicki w Rybnie. Dwudziestowieczne świątynie znajdują się w Koszelewach i Wąpiersku.

Krzyże i kapliczki świadczące o pobożności mieszkańców tych ziem znajdowały się w każdej wsi. Wiele z nich nie przetrwało czasów II wojny światowej, ale na ich miejscu zbudowano nowe.

Dużą rolę w krajobrazie Parku odgrywają ciekawe architektonicznie zespoły pałacowo i dworsko-parkowe z folwarkami. Od wieków pejzaż tych ziem, obok wsi i miast, tworzyły majątki ziemskie różnej wielkości. Zespoły posiadały świadomie kształtowaną kompozycję przestrzenną, w większości wypadków czytelną do dziś. Obejmowała ona oprócz budynków rezydencjonalnych i gospodarczych także założenie parkowe (patrz tab. 3.3.) z rzeką i stawami, aleje śródpolne lub doprowadzające do majątków, cmentarz rodowy. Po II wojnie światowej majątki przeszły na własność skarbu państwa i do 1994 r. funkcjonowały jako państwowe gospodarstwa rolne. Obecnie są dzierżawione od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa przez prywatnych użytkowników. Działają w nich przeważnie przedsiębiorstwa rolne z gorzelniami.

 

Tab. 3.3.  Zabytkowe parki dworskie w WPK.

L.p.

Data powstania, powierzchnia parku

Miejscowość

Położenie

WKZ

Pomniki przyrody, starodrzew, aleje

1

2 poł. XIX w., 3,3 ha

Grodziczno (S)

północną granicę wyznacza Katlewka

ewid.

2 pomnikowe dęby, starodrzew (lipa drobn., klon posp., jawor, dęby), lipowa aleja dojazdowa

2

XIX w., 3 ha

Chełsty

w dolinie rz. Wel

nr rej. 148/78

starodrzew (buk posp., świerk posp., grab posp., kasztanowiec biały), aleja lipowa

3

XIX w.

Cibórz

koło oficyny (pojedyncze drzewa)

ewid.

nieliczne okazy starodrzewu

4

XIX w., 1,1 ha

Lidzbark Welski

przy ul Jeleńskiej

ewid.

starodrzew (klony, dęby), 2 aleje grabowe

5

XIX w. 3 ha

Turza Mała (S)

nad rz. Płośniczanką

nr rej. 251/80

starodrzew liściasty (m.in. lipy), aleja grabowa, klonowo-grabowa, rząd kasztanowców

6

XVIII-XX w., 4,1 ha

Koszelewki

nad rz. Wel, na płd. od d. dworu

ewid.

starodrzew (lipy, klony, jesiony, dęby, wiązy i graby)

7

2 poł. XIX w., 3,5 ha

Koszelewy

na zachód od zabudowań dworskich

nr rej. 692/67, 173/78

bogaty drzewostan mieszany

8

XIX w., 1,6 ha

Szczupliny

na zachód od drogi do Tuczek, nad jez. Rumian

ewid.

starodrzew liściasty z przewagą klona posp.

9

XIX w., 1,5 ha

Tuczki

na skarpie nad rz. Wel

ewid.

drzewa o charakterze pomnik., starodrzew (lipy, klony, kasztanowce), aleja grabowa

Objaśnienia: S – położenie w sąsiedztwie Parku, WKZ – Wojewódzki Konserwator Zabytków, ewid. – ewidencja zabytków, rej. – rejestr zabytków

 

Istniejące formy założeń pochodzą przeważnie z XIX i początku XX w., czasami były tworzone na starszych zrębach. Całe założenia – z budynkami dworów i pałaców - przetrwały w Koszelewach, Tuczkach i Lidzbarku, a w sąsiedztwie Parku w Grodzicznie i Turzy Małej. Fragmenty dawnych założeń, w postaci resztek budynków folwarcznych i zieleni parkowej znajdujemy w: Chełstach, Ciborzu, Ciechanówku, Koszelewkach i Szczuplinach. Zespoły przestrzenne, po których pozostały jedynie ślady – resztki fundamentów budynków czy układów parkowych – znajdowały się niegdyś w Jeleniu, Kotach, Kurojadach, Lorkach, Rynku, Straszewach i Trzcinie. W Prętkach zachowały się zabudowania folwarczne należące niegdyś do majątku w Turzy Małej.

W skład zespołów dworsko-parkowych wchodziły często młyny wodne. Sytuowano je także niezależnie od zespołów, koło wsi, nad ciekami wodnymi. Charakterystyczny element krajobrazu Parku stanowię do dziś zachowane murowane i drewniane młyny wodne, niektóre nawet działające, położone przeważnie nad rzeką Wel. Czynne młyny znajdują się w Tuczkach (z wartościowym wyposażeniem technicznym, MEW), Lidzbarku i Rynku, a nieczynne - w Lesiaku (drewniany z XVIII/XIX w.), Jamielniku (drewniany), Ciborzu, Chełstach, Lidzbarku, Kurojadach i Rumianie.

Podobnie jak zespoły dworsko-parkowe, także cmentarze wyróżniają się w krajobrazie kępą wysokich drzew. W Parku znajduje się kilkanaście zabytkowych cmentarzy (patrz tab. 3.4.):

·      rzymsko-katolickie: parafialne – w Kiełpinach (1945 r.), Koszelewach (2 poł. XIX w.), Lidzbarku (2 poł. XIX w.), Rumianie (2 cmentarze założone w 1 poł. XIX w. i 1 poł. XX w.) i Rybnie (1928 r.); przykościelny – w Kiełpinach (1 poł. XIX w.); rodowy – w Rynku (2 poł. XIX w.);

·      ewangelickie – parafialny w Lidzbarku (1798 r.) i przykościelny w Szczuplinach (XX w.);

·      żydowski – w Lidzbarku (1 poł. XIX w.);

·      choleryczny – w Kiełpinach (2 poł. XIX w.);

·      wojenne – w Lidzbarku i Mrocznie (miejsca pamięci narodowej z XX w.).

 

Tab. 3.4.  Zabytkowe cmentarze w WPK (wg WKZ).

L.p.

Typ cmentarza, data powstania, powierzchnia

Miejscowość

Położenie

WKZ            nr rej. ewid.

Pomniki przyrody, starodrzew, zabytkowa architektura

1

rz.-kat., 2 poł. XIX w. 1,43 ha, czynny

Grodziczno (S)

przy szosie z Katlewa do Mroczenka

ewid.

starodrzew, kostnica

2

rz.-kat., przykościelny, pocz. XX w. 0,27 ha, czynny

Grodziczno (S)

wokół kościoła paraf.

389/68 z kośc.

starodrzew, groby o znaczeniu historycznym

3

ewangelicki, rodowy, 2 poł. XIX w., zlikwidowany

Grodziczno (S)

w zach. części d. parku dworskiego

ewid.

 

4

miejsce pamięci narodowej, 1960 r. 0,01 ha

Mroczno

przy szosie Mroczno-Trzcin

ewid.

groby o znaczeniu historycznym

5

ewangelicki, pocz. XX w. 0,08 ha, nieczynny

Ostaszewo (S)

przy drodze, którą przebiega granica WPK

ewid.

starodrzew

6

rz.-kat., rodowy, 2 poł. XIX w. 0,12 ha

Rynek

na skraju lasu i jaru

ewid.

 

7

rz.-kat., przykościelny, d. parafialny, 1 poł. XIX w. 0,4 ha, nieczynny

Kiełpiny

wokół kościoła paraf. i pod skarpą

685/67, 149/78 z kośc.

starodrzew, kościół

8

rz.-kat., 2 poł. XIX w. 4 ha, czynny

Lidzbark Welski

ul. Jeleńska

ewid.

starodrzew, groby o znaczeniu historycznym

9

wojenny (I i II wojna światowa), 0,2 ha

Lidzbark Welski

w lesie, nad Jeziorem Lidzbarskim

ewid.

starodrzew, zbiorowe mogiły żołnierzy różnych narodowości z lat 1914-1945

10

żydowski, ok. 1828 r. 0,35 ha, nieczynny

Lidzbark Welski

ul. Zieluńska, róg ul. Kraziewicza

ewid.

 

11

ewangelicki, 1798 r. O,65 ha, czynny

Lidzbark Welski

ul. Zieluńska

ewid.

starodrzew, mur, brama

12

rz.-kat., pocz. XX w. 0,45 ha, czynny

Wąpiersk

przy drodze z Lidzbarka, przed wsią

ewid.

starodrzew

13

ewangelicki, 2 poł. XIX w. 0,69 ha, nieczynny

Koszelewy (S)

przy drodze do Gralewa

ewid.

starodrzew

14

ewangelicki, przykościelny, XVIII w. 0,23 ha, nieczynny

Koszelewy (S)

przy ruinach kościoła ewangelickiego

ewid.

ruina kościoła

15

rz.-kat., paraf. 2 poł. XIX w. 1,05 ha, czynny

Koszelewy

za kościołem paraf.

ewid.

starodrzew, kostnica

16

rz.-kat., XX w. 0,43 ha, czynny

Rumian

na wzniesieniu, przy drodze do Rumienicy

ewid.

starodrzew

17

rz.-kat., XIX w. 0,60 ha, czynny

Rumian

na wschód od cmentarza w.w.

ewid.

starodrzew

18

rz.-kat., przykościelny, 1 poł. XVIII w. 0,33 ha, nieczynny

Rumian (S)

wokół kościoła

A-688/67 z kośc.

pomniki przyrody, starodrzew, kościół

19

rz.-kat., 1928 r. 0,84 ha

Rybno

na krańcu wsi

ewid.

starodrzew

20

ewangelicki, XX w. nieczynny

Szczupliny

w lesie

ewid.

 

Objaśnienia: S – położenie w sąsiedztwie Parku, WKZ – Wojewódzki Konserwator Zabytków, ewid. – ewidencja zabytków,  rej. – rejestr zabytków

 


3.3.4. Charakterystyczne typy zabudowy

Zabudowa wsi, zarówno ta mieszkaniowa, gospodarcza, jak i użyteczności publicznej posiada wyraźny regionalny charakter. W zabudowie wsi tego regionu przeważają budynki murowane. Charakterystyczne dla dawnych terenów pruskich są domy z czerwonej, licowej cegły, nietynkowane. Budynki mieszkalne mają niewielkie rozmiary, prostą bryłę, wysokość 1-1,5 kondygnacji. Zbudowane są na planie prostokąta, bez podpiwniczenia, z dachem dwuspadowym lub naczółkowym, o nachyleniu połaci ok. 35-45° i często z mieszkalnym poddaszem. Dachy pokrywano kiedyś czerwoną, harmonizującą ze ścianami dachówką ceramiczną lub cementową, którą z czasem na części domów wymieniono na eternit. Starano się zachować symetryczny, osiowy układ elewacji, czasami stosując w tym celu okna pozorne. Skromną ozdobę elewacji stanowiły ceglane łuki nad oknami i drzwiami oraz ceglane gzymsy.

Innym charakterystycznym typem budynku jest dom na planie prostokąta, parterowy lub piętrowy z mieszkalnym poddaszem, murowany z czerwonej cegły licowej lub murowany i tynkowany w całości z dachem dwuspadowym o nachyleniu połaci ok. 15-20°.

Tradycyjne drewniane chałupy występują znacznie rzadziej niż murowane m.in. w Grądach, Jeleniu Kotach, Murawkach i Werach.

Zabudowania gospodarcze są murowane, ceglane, czasami z kamienia polnego (zwłaszcza obory), z dachami dwuspadowymi krytymi dachówką ceramiczną lub cementową. Stodoły i spichlerze mają niekiedy konstrukcję ryglową.

Wśród budynków użyteczności publicznej wyróżniają się funkcjonalne i proste w formie szkoły z czerwonej cegły jako obiekty budowane według typowych projektów od 4 ćw. XIX w. na terenie całych Prus – w Ciborzu, Gronowie, Kiełpinach, Kopaniarzach, Koszelewkach, Lidzbarku, Lorkach, Murawkach, Nowej Wsi, Prusach, Rumianie, Rybnie, Tarczynach, Trzcinie, Tuczkach i Wąpiersku.

 

 

3.4. Diagnoza stanu zachowania i zagrożenia walorów kulturowych

 

3.4.1. Budownictwo wiejskie

Obecnie, wraz ze zmianami społeczno-gospodarczymi, zmienia się wygląd zabudowy wiejskiej. Budynki drewniane mieszkalne i gospodarcze na omawianym terenie spotyka się już rzadko. Stare drewniane chaty z XIX i XX w., zwłaszcza te nieremontowane, ulegają stopniowej degradacji i niszczeniu. Te, które przetrwały w lepszym stanie są często niewłaściwie modernizowane np. przez obcą nam kulturowo amerykańską metodę okładania ścian zewnętrznych plastikowym sidingiem, wymianę okien drewnianych na plastikowe i niewłaściwe pokrycie dachowe.

Podobnie dzieje się z domami murowanymi z czerwonej cegły, które choć na ogół zachowały się w niezłym stanie, tracą charakter np. poprzez  tynkowanie, zmianę ilości i proporcji otworów okiennych i drzwiowych oraz zamianę dachówki ceramicznej na jaskrawo pomalowaną blachę.

Taki stan rzeczy wiąże się z jednej strony z pojawieniem się na rynku wielu nowych materiałów budowlanych, z drugiej strony wynika też częściowo z niezamożności społeczeństwa wiejskiego, ale także z upowszechnienia pseudonowoczesnych i nieszanujących lokalnych tradycji wzorców estetycznych. Nastąpił również zanik tradycyjnych rzemiosł np. ciesielstwa, stolarstwa, dekarstwa, reaktywacja których mogłaby przyczynić się do podtrzymania dawnych form budownictwa.

W ostatnim czasie obserwowane są bardzo niekorzystne przykłady nowej zabudowy, będące próbą importowania na ten teren projektów opracowanych dla innych regionów kraju, a nawet pochodzących z innych części świata.

Wyrazem braku kontynuacji tradycji regionalnych jest także budowa nowych budynków  mieszkalnych zbyt wysokich, o płaskich lub zbyt fantazyjnych dachach, o agresywnych formach lub kolorach oraz w ogólnym wyrazie nienawiązujących do klimatu miejsca. Dotyczy to również budownictwa letniskowego, które powinno być szczególnie dobrze wkomponowane w krajobraz przyrodniczy i kulturowy, aby nie stwarzać z nim dysharmonii.

Pozytywnym zjawiskiem jest spotykana na terenie Parku adaptacja starych budynków wiejskich na cele agroturystyczne i letniskowe (np. w Jeleniu, Gronowie, Nowej Wsi, Tuczkach, Lesiaku), co przyczynia się do podtrzymania ich istnienia. W otoczeniu tych obiektów pojawia się dekoracyjna zieleń.

Dobrze zachowanym elementem wiejskiego krajobrazu kulturowego są budynki szkolne, które przez wiele lat pełniły przypisane im funkcje. Obecnie często spełniają rolę domów mieszkalnych (np. w Gronowie, Kopaniarzach, Koszelewkach, Murawkach, Nowej Wsi) lub inną (jak rolę kaplicy w Szczuplinach). W zaniku są inne budynki związane z funkcjonowaniem wsi - dawne cegielnie, kuźnie i młyny. Te ostatnie rzadko zachowały swoją funkcję (w Lidzbarku na ul. Młyńskiej, w Rynku). Niektóre budynki adaptowano na mieszkania (np. w Lidzbarku ul. Poświętna, w Lorkach), ośrodki wypoczynkowe (w Kurojadach), wcielono do gospodarstw agroturystycznych (w Tuczkach – MEW, Lesiaku). Najbardziej zagrożone są młyny niezagospodarowane np. w Jamielniku, Chełstach, Ciborzu.

 

3.4.2. Zespoły dworsko-parkowe

W wielu wsiach Parku istniały niegdyś majątki; część z nich zachowała się w postaci ciekawych założeń dworsko-parkowych, pozostałości zabudowy gospodarczej oraz folwarków. Całe założenia – z budynkami dworów i pałaców – przetrwały w Koszelewach, Tuczkach, Lidzbarku oraz Turzy Małej (na granicy WPK) i Grodzicznie (sąsiedztwo WPK). Fragmenty dawnych założeń, w postaci części budynków folwarcznych i zieleni parkowej znajdujemy w: Chełstach, Ciborzu, Koszelewkach i Szczuplinach. Zespoły przestrzenne, po których pozostały jedynie ślady – resztki fundamentów budynków, układów parkowych czy grobów – znajdowały się niegdyś w Ciechanówku, Jeleniu, Kotach, Lorkach, Rynku, Straszewach i Trzcinie.

Szczególnie narażone na zniszczenie są obiekty duże kubaturowo np. pałace (w Koszelewach) i dwory - ze względu na potrzebę dużych środków finansowych na ich remonty, modernizację czy odbudowę. Obiekty architektoniczne pozbawione swoich dotychczasowych funkcji, nie podtrzymywane w trwaniu, łatwiej ulegają zniszczeniu, zarówno naturalnemu, jak i powodowanemu przez ludzi (np. kradzieże resztek wyposażenia pałacu w Koszelewach), czemu nie są w stanie zapobiec ich obecni dzierżawcy. Także zabudowa gospodarcza ulega degradacji, zwłaszcza kuźnie spełniające często rolę magazynów, stajnie, stodoły, obory i duże budynki magazynowe (np. ciekawy budynek wielofunkcyjny w Koszelewkach). Niektóre budynki zostały już rozebrane lub im to grozi. Stosunkowo dobrze mają się gorzelnie, spełniające stale te samą funkcję.

Przetrwała, przynajmniej w części, większość parków towarzyszących zespołom pałacowym i dworskim. Na ogół zarośnięte samosiewem lub przetrzebione, zachowały przynajmniej w części dawne układy kompozycyjne i powiązania z otaczającym krajobrazem. Najbardziej przekształconą częścią parku jest zazwyczaj najbliższe otoczenie dworu lub pałacu. Mimo dewastacji i braku opieki, parkowy drzewostan jest w niezłej kondycji. W większości parków zachował się starodrzew, głównie rodzime gatunki drzew. Przetrwały całe grupy drzew pomnikowych oraz aleje.

Zagrożeniem dla parków jest nielegalne wycinanie drzew i niszczenie runa (zbiórka ziół), jak to ma miejsce np. w Koszelewach oraz zaśmiecanie. Układ przestrzenny parku bywa zaburzony poprzez lokalizację obiektów technicznych (hydrofornia w Turzy Małej, Tuczkach), podział terenu na różne funkcje wiążące się z wprowadzaniem ogrodzeń (Turza Mała, Koszelewki) oraz zaniechanie pielęgnacji roślinności. Brak zabiegów pielęgnacyjnych prowadzi również do zachwaszczania trawników, ekspansji samosiewnych drzew i krzewów, zagłuszania ozdobnych gatunków przez pospolite. Nie pielęgnowane krzewy rozrastają się nadmiernie, drzewa łatwo ulegają chorobom, wiatrołomom, a stawy zarastają roślinnością szuwarową i ulegają zamuleniu.

 

3.4.3. Architektura sakralna

Niezmienna, często od wieków ciągłość funkcji, przyczynia się do dobrego zachowania obiektów architektury sakralnej. Niebezpieczne są jedynie sytuacje, gdy buduje się nowy kościół, a stary pozostawia niezagospodarowany (Rybno), co grozi jego zniszczeniem. Mała architektura sakralna – kapliczki, krzyże i figury - pozostaje zwykle zadbana; należałoby raczej zwrócić uwagę na nieprofesjonalną konserwację, prowadzącą do zatarcia zabytkowego charakteru obiektów (np. tynkowanie oryginalnych ceglanych kapliczek, malowanie jaskrawymi kolorami).

 

3.4.4. Cmentarze

Na omawianym terenie oprócz cmentarzy rzymskokatolickich, znajduje się także kilka cmentarzy ewangelickich: nieczynne – w Ostaszewie, Koszelewach, Szczuplinach, czynny – w Lidzbarku oraz jeden cmentarz żydowski – w Lidzbarku.

Czynne cmentarze rzymskokatolickie są na ogół zadbane, z wyjątkiem ich najstarszych części, gdzie spotyka się pozarastane stare nagrobki i alejki. Zdecydowanie zła jest natomiast sytuacja cmentarzy innych wyznań – żydowskiego w Lidzbarku oraz ewangelickich w Koszelewach, Szczuplinach i Ostaszewie. Zdewastowane, pozarastane, nieogrodzone – wkrótce zostaną całkowicie zapomniane. Szacunek dla tych miejsc nakazuje choć minimum dbałości – oznakowanie  tablicami informacyjnymi, a w przypadku byłego cmentarza żydowskiego w Lidzbarku – także ogrodzenie.

3.4.5. Osadnictwo wiejskie

Chaos przestrzenny to palący problem związany z układami ruralistycznymi. Wprawdzie w wielu wioskach daje się jeszcze odczytać ich dawny układ przestrzenny, ale nowe budownictwo rzadko respektuje je w sposób konsekwentny, przykładając wagę do usytuowania domów w stosunku do ulicy (kalenicowego lub szczytowego), utrzymania dominant przestrzennych i jednorodnych wnętrz urbanistycznych itp.

Zabudowa rozproszona w postaci zabytkowych domostw rozrzuconych gdzieniegdzie w urozmaiconym terenie, wpisanych w krajobraz, stanowi jego walor. Jednak nasilający się od XX w. proces powstawania zabudowy rozproszonej może prowadzić do chaosu przestrzennego na wsi oraz powodować trudności z jej obsługą.

 

3.4.6. Architektura Lidzbarka Welskiego

Lidzbark Welski posiadał niewiele wartościowych zabytków. Większość z nich uległa zniszczeniu w czasie burzliwych wydarzeń dziejowych. W czasie walk armii radzieckiej z hitlerowcami miasto uległo zniszczeniu w 75%.

 W okresie odbudowy powojennej zachowano dawny układ przestrzenny Lidzbarka Welskiego. Jednakże zabytki, które przetrwały nie zostały docenione. Uległy zniszczeniu na skutek bezmyślnej działalności instytucji i osób. Od zakończenia wojny do końca lat osiemdziesiątych nie poddano konserwatorskim zabiegom żadnej z zabytkowych kamieniczek w mieście. Obecnie sytuacja nieco się polepsza, niewielka część zabytkowej zabudowy miejskiej została wyremontowana i zmodernizowana zgodnie ze sztuką konserwacji.

Kompleksowego potraktowania wymaga konserwacja, modernizacja i adaptacja dziewiętnastowiecznych kamieniczek w zabytkowym centrum miasta. Nie wolno dopuścić do zagłady tych domów.

Problemem jest wkomponowanie nowej zabudowy w staromiejską substancję zabytkową. Niestety nie zawsze przeprowadzono to w sposób umiejętny np. na ul. Nowy Rynek nowe budynki nie stanowią harmonijnej całości ze starszą, ciekawą zabudową (patrz siedziba straży pożarnej). Być może wystarczyłyby niewielkie zabiegi rewaloryzacyjne, żeby tę sytuację poprawić.

Organiczne wpisanie Lidzbarka Welskiego w naturalny krajobraz daje wrażenie równowagi i piękna, powinno więc być zachowane. Sylweta miasteczka nie może ulec zeszpeceniu przez rozwijającą się zabudowę. Nie powinny ulegać zatarciu dominanty architektoniczne wpisane w panoramę miasteczka (kościoły, wieże ciśnień).

           

3.4.7. Stanowiska archeologiczne   

Część stanowisk jest zagrożonych głównie z powodu głębokiej orki powodującej wyorywanie obiektów na powierzchnię, wydobywania piasku i żwiru oraz aktywnych procesów stokowych. Potencjalnym zagrożeniem są także prace budowlane przy budowie domów czy prowadzeniu infrastruktury technicznej.

Ciekawsze stanowiska wymagają przeprowadzenia na nich badań sondażowych i wykopaliskowych. W stosunku do grodzisk (Trzcin, Tarczyny, Olszewo) potrzebny jest plan ochrony.

 


 

4. Zagrożenia walorów Parku

 

W rejonie WPK istotne zagrożenia stanu środowiska są związane przede wszystkim z głównymi kierunkami transportu zanieczyszczeń. Zanieczyszczenia transportowane w powietrzu napływają w rejon Parku głównie z kierunku północno-zachodniego i zachodniego, co wynika z rozkładu kierunków wiatrów w analizowanym rejonie. Natomiast w wodach podziemnych i powierzchniowych zanieczyszczenia są transportowane z różnych kierunków (wynika to z kierunków przepływu tych wód).

W wyniku przeprowadzonego rozpoznania stwierdzono, że na terenie WPK i jego otuliny oraz w bezpośrednim ich sąsiedztwie zlokalizowanych jest 100 obiektów, które mogą mieć negatywny wpływ na obszar Parku i jego otuliny.

Zarejestrowano dwie główne grupy obiektów mogących powodować zagrożenia stanu środowiska. Są to wyrobiska oraz obiekty rolnicze.

Na terenie Parku i jego otuliny występuje wiele wyrobisk piaskowni i żwirowni, powstałych wskutek zarówno legalnej, jak i „dzikiej” eksploatacji kruszywa. Taka działalność przede wszystkim spowodowała naruszenie powierzchni ziemi i ładu krajobrazowego, a także zakłócać może stosunki wodne. Do największych tego typu obiektów zaliczyć należy wyrobiska we wschodniej części Lidzbarka, należące do zakładów Prefabet S.A. oraz cegielni PPBU Stolbudex, a także wyrobiska w miejscowości Grodziczno Nowe.

Rejestruje się również nielegalne eksploatacje piasków i żwirów. Potęgują one zagrożenia stanu środowiska z powodu stosunkowo dużej koncentracji takich obiektów i trwania procederu. Konieczna rekultywacja każdego z wyrobisk wymagać będzie rozpoznania uwarunkowań środowiskowych, opracowania projektu i zatwierdzenia go w stosownym urzędzie.

Specyfiką terenu WPK jest występowanie wielu obiektów rolniczych: hodowlanych, magazynowych oraz przetwórczych (głównie gorzelnie). Obiekty te, to najczęściej dawne PGR-y, obecnie częściowo użytkowane, częściowo niszczejące, niekiedy w trakcie modernizacji.

Niszczejące części zakładów oraz nieczynne, niezabezpieczone stacje paliw, zlokalizowane na terenie niektórych obiektów mogą być zagrożeniem dla środowiska gruntowo-wodnego. Przykładem tego jest dawny PGR w Turzy Małej, gdzie w części obiektu funkcjonuje gorzelnia, a w innej części pozostała nieczynna zakładowa stacja paliw i składowane są zbiorniki po oleju napędowym.

Wśród dawnych PGR-rów istnieją także obiekty modernizowane i uporządkowane o wyraźnie ograniczonej uciążliwości. W obiektach tych likwidowane są również dawne ogniska zanieczyszczeń, np. Gospodarstwo Rolne Cibórz-Olszewo, gdzie zlikwidowano składowanie obornika bezpośrednio na powierzchni ziemi oraz dokonywany jest zrzut ścieków do rzeki Wel.

Największą ilość obiektów potencjalnie zagrażających środowisku stwierdzono na terenie miasta Lidzbark. Są to różne zakłady przemysłowe (Prefabet S.A. – producent materiałów budowlanych, posiadający własne duże wyrobisko), usługowe (w tym kilka stacji paliw), a także inne związane z infrastrukturą techniczną (stacja elektroenergetyczna, oczyszczalnia ścieków) i komunikacyjną (drogi zbiegające się w Lidzbarku oraz linia kolejowa).

Istotny lokalny wpływ na środowisko Parku i jego otuliny mogą wywierać stacje paliw płynnych oraz obiekty posiadające zbiorniki produktów ropopochodnych dla własnych potrzeb, funkcjonujące na ich terenie lub w bezpośrednim sąsiedztwie. Stacje paliw zlokalizowane są najczęściej przy głównych szlakach komunikacyjnych przebiegających w tym rejonie.

Drogowe i kolejowe szlaki komunikacyjne, przebiegające przez teren Parku i jego otuliny stanowią obiekty oddziałujące znacząco na środowisko w analizowanym rejonie. Dotyczy to przede wszystkim odcinków następujących dróg wojewódzkich: nr 538, nr 541 oraz nr 544. Istotny wpływ wywierają również dwa szlaki kolejowe: z Warszawy do Gdańska oraz łączący się z nim szlak Działdowo – Brodnica, przebiegający przez Lidzbark.

Na terenie Parku występuje jedno zorganizowane składowisko odpadów komunalnych (w Chełstach). Jest to obiekt zmodernizowany, wyposażony w urządzenia zabezpieczające przed przenikaniem zanieczyszczeń do środowiska. Pomimo tego stwierdzono jeszcze trzy nielegalne wysypiska odpadów (w Grodzicznie Nowym oraz w rejonie Turzy Małej), które mogą negatywnie wpływać na środowisko WPK i jego otuliny. Ponadto na terenie Parku i jego otuliny występują miejsca nielegalnego wysypywania odpadów, głównie w niewielkich, nieeksploatowanych wyrobiskach.

Większość miejscowości w rejonie Parku jest w znacznym stopniu zwodociągowana, a w niewielkim skanalizowana. W systemy kanalizacji sanitarnej wyposażone są Lidzbark, Rybno oraz części miejscowości zlokalizowanych w ich bliskim sąsiedztwie (problem ten jest szerzej omówiony w rozdz. 5.3.). Obserwuje się również niekontrolowane odprowadzenie ścieków do wód i ziemi (np. odcieki z obornika składowanego bezpośrednio na powierzchni terenu, który budują głównie przepuszczalne piaski i żwiry).

Ogólnie można stwierdzić, że na obszarze Welskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny skala opisanych zagrożeń nie powinna być bardzo znacząca, pod warunkiem przestrzegania odpowiednich przepisów dotyczących funkcjonowania obiektów uznanych za potencjalnie uciążliwe oraz przestrzegania w nich przepisów ochrony środowiska.

 

Tab. 4.1. Zestawienie obiektów stanowiących potencjalne zagrożenie dla środowiska w rejonie WPK.

Lp.

Nazwa obiektu

Adres

Lokalizacja względem granic WPK

Rodzaj działalności

Potencjalne uciążliwości

1

SKR Grodziczno

Grodziczno Stare

poza Parkiem,
przy jego granicy

baza sprzętowo-transportowa,
dystrybucja paliw

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady, wycieki paliw

2

wyrobisko piasku

Grodziczno Nowe
 - Krakus

na granicy Parku

nielegalna eksploatacja piasku

naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

3

wysypisko odpadów

Grodziczno Nowe
 - Krakus

na terenie Parku

nielegalne składowanie odpadów
 - zanieczyszczonego gruzu

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, zanieczyszczenie wód podziemnych

4

wysypisko odpadów

Grodziczno Nowe

na terenie Parku

nielegalne składowanie odpadów - zanieczyszczonego gruzu

emisja zanieczyszczeń
do powietrza,  naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, zanieczyszczenie wód podziemnych

5

Kopalnia żwiru
- Jan Kniczek

Grodziczno Nowe

na terenie Parku

eksploatacja żwiru

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

6

Kopalnia żwiru
- Tadeusz Góralski

Grodziczno Nowe

na terenie Parku

eksploatacja żwiru

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

7

Teren prywatny
(brak danych)

Grodziczno Nowe

na terenie Parku

składowanie złomu, nieczynnych maszyn
oraz beczek po produktach niebezpiecznych, teren zaniedbany

naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, zanieczyszczenie wód podziemnych

8

kompleks indywidualnych gospodarstw rolnych
w Grodzicznie Nowym

Grodziczno Nowe

na terenie Parku i
 poza Parkiem, przy jego granicy Parku

hodowla zwierząt, składowanie obornika
bez zabezpieczeń

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

9

wyrobisko piasku

Zawoda

na terenie Parku

nielegalna eksploatacja piasku

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

10

wyrobisko piasku

Rynek

na terenie Parku

nielegalna eksploatacja piasku

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

11

Ośrodek Wczasowy "Perła" Zespołu Szkół zawodowych w Iłowie

Rynek

na terenie Parku

ośrodek wypoczynkowy

ścieki socjalno-bytowe
i opadowe odpady

12

Indoor - gospodarstwo hodowlane

Ostaszewo

poza Parkiem, przy jego granicy Parku

hodowla drobiu

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

13

Gospodarstwo hodowlane

Ostaszewo

poza Parkiem, przy jego granicy Parku

hodowla drobiu

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

14

Hendrix - koncentraty i pasze + skup żywca wieprzowego

Kiełpiny

poza Parkiem, przy jego granicy Parku

dystrybucja pasz, skup zwierząt, teren zaniedbany, częściowo niszczeje

zużycie wody,
 ścieki technologiczne i opadowe, odpady

15

Gospodarstwo hodowlane

Kiełpiny

poza Parkiem, ~ 200 m od granicy

hodowla świń (?)

zużycie wody,
 ścieki technologiczne i opadowe, odpady

16

Cmentarz

Kiełpiny

na terenie Parku

grzebalnictwo

 

17

Pasz-mark

Truszczyny 4

poza Parkiem, na terenie otuliny

produkcja oraz dystrybucja pasz i koncentratów paszowych

zużycie wody, ścieki technologiczne i opadowe, odpady

18

wyrobisko piasku + wysypisko odpadów

na południe od Truszcyn

na terenie Parku

nielegalne eksploatacja piasku i składowanie śmieci

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

19

Cmentarz

Rumian

na terenie Parku

grzebalnictwo (dwa obiekty)

 

20

Wyrobisko piasku

Rumian

na terenie Parku

nielegalna eksploatacja piasku

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

21

SKR Rybno

Rybno

na terenie Parku

baza sprzętu rolniczego
 i transportowego, dystrybucja paliw, mechanika samochodowa

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady, wycieki paliw

22

Stacja paliw Eska

Rybno

na terenie Parku

dystrybucja paliw

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady, wycieki paliw

23

Z.P.H.U. "Stol-bud" + "Budowit"

Rybno

na terenie Parku

produkcja i dystrybucja wyrobów tartacznych, dystrybucja materiałów budowlanych

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

24

Zakład Przetwórstwa Mięsnego - Józef Malinowski

Rybno,
ul. Wyzwolenia 90

na terenie Parku

rzeźnia, produkcja wyrobów mięsnych

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady, wycieki paliw

Magazyn wielobranżowy "Ewita"

składowanie koksu, węgla, nawozów sztucznych, pasz, środków ochrony roślin

Stacja paliw

dystrybucja paliw, automyjnia

25

cmentarz

Rybno

na terenie Parku

grzebalnictwo

 

26

Gminny Zakład Gospodarki Komunalnej w Rybnie + dzikie wysypisko odpadów

Rybno,
ul. Zarybińska 9

na terenie Parku

oczyszczalnia ścieków, obok nielegalne składowanie odpadów

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, ścieki technologiczne, odpady

27

Gospodarstwo rolne

na wschód od Rybna

na terenie Parku

produkcja rolna, składowanie obornika bez zabezpieczenia (rejon Jeziora Rumian)

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

28

Zakład rolny Szczupliny, dawny PGR

Szczupliny

na terenie Parku

hodowla roślinna, dawniej gorzelnia rolnicza, od wielu lat nie funkcjonuje, obiekt niszczejący, teren zaniedbany

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady, degradacja krajobrazu

29

Kopalnia wapna SKR Rybno

Prusy

na terenie Parku

eksploatacja wapna (kreda jeziorna)

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

30

Zakład rolny "Tuczki", dawny PGR

Tuczki

poza Parkiem, przy jego granicy Parku

gorzelnia rolnicza (okresowo nieczynna), hodowla roślin (kukurydza), częściowo obiekt nieużytkowany niszczejący

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady, degradacja krajobrazu

31

Zakład handlowo-usługowo-produkcyjny "Acer" - Dariusz Groblewski

Tuczki 34

poza Parkiem, przy jego granicy Parku

produkcja i dystrybucja nawozów sztucznych, środków ochrony roślin, wyrobów drewnianych

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

32

"Barbarex"

Żabiny

poza Parkiem, ~ 1500 m od granicy

baza samochodów ciężarowych, cysterny (przewóz paliw)

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

33

stacja energetyczna

Malinowo

poza Parkiem, przy jego granicy Parku

wytwarzanie i przesyłanie energii elektrycznej

zakłócenia w krajobrazie, promieniowanie elektromagnetyczne

34

Gospodarstwo Rybackie - Ossowscy - Koszelewy

Grabacz

na terenie Parku

hodowla ryb

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

35

Cmentarz

Koszelewy

na terenie Parku

grzebalnictwo

 

36

dawny PGR

Koszelewy

poza Parkiem, ~ 500 m od granicy

obiekt niszczejący, teren zaniedbany

ścieki opadowe, odpady, degradacja krajobrazu

37

P.P.H. "Kosz-lew" Sp. z o.o.

Koszelewki

na terenie Parku

gorzelnia rolnicza (okresowo nieczynna), produkcja roślinna (zboża i ziemniaki), hodowla bydła (300 sztuk), zbiorniki olejowe składowane bezpośrednio
 na ziemi, wodociąg
 z Wąpierska, oczyszczalnia w Lidzbarku

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

38

Wyrobisko piasku

Koszelewki

na terenie Parku

nielegalna eksploatacja piasku

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

39

Gospodarstwo rolne

Koszelewki

na terenie Parku

produkcja rolna, składowanie obornika bez zabezpieczenia - bezpośrednio nad rzeką

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

40

P.P.H. "Agro-Wena"
 Sp. z o.o., dawny PGR

Chełsty 2

na terenie Parku

gorzelnia rolnicza, magazynowanie zbóż, hodowla świń (300-400 sztuk), teren zaniedbany

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady, degradacja krajobrazu

41

Składowisko odpadów komunalnych

Chełsty

na terenie Parku

składowanie odpadów, segregacja odpadów, częściowa rekultywacja, uszczelnienie

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, zanieczyszczenie wód podziemnych

42

Ośrodek Wypoczynkowy "Vi-GGa-M"

Kurojady

na terenie Parku

obiekt rekreacyjno-wypoczynkowy

odpady, ścieki socjalno-bytowe

43

Cmentarz

Wąpiersk

na terenie Parku

grzebalnictwo

 

44

dawny PGR

Wlewsk

w otulinie Parku

obiekt niszczejący, teren zaniedbany, (do sprzedania)

ścieki opadowe, odpady, degradacja krajobrazu

45

kotłownia Spóldzielni Mieszkaniowej "Tulipan"

Wlewsk

w otulinie Parku

produkcja energii cieplnej dla osiedla mieszkaniowego

emisja zanieczyszczeń
do powietrza (szczególnie w sezonie zimowym), odpady

46

dawny magazyn paliw

na zachód
od Lidzbarka Welskiego

na terenie Parku

obiekt niszczejący, zdewastowany, teren dawnej bazy transportowej (?)

degradacja krajobrazu

47

Hotel "Parkowy"

Lidzbark Welski,
ul. Leśniczówka 7

na terenie Parku

ośrodek wypoczynkowy

odpady, ścieki socjalno-bytowe

48

Wojskowy Ośrodek Wypoczynkowy

Lidzbark Welski

na terenie Parku

ośrodek wypoczynkowy

odpady, ścieki socjalno-bytowe

49

dawny ośrodek wypoczynkowy

Lidzbark Welski

na terenie Parku

teren dawnego ośrodka wypoczynkowego, częściowo niszczejący

degradacja krajobrazu, niszczejące części zakładu

50

Ośrodek Wypoczynkowy "Dar serca"
 - Władysław Bielicki

Lidzbark Welski

na terenie Parku

ośrodek wypoczynkowy

odpady, ścieki socjalno-bytowe

51

Sylen Sp. z o.o.

Lidzbark Welski,
 ul. Lipowa 46

na terenie Parku

ośrodek wypoczynkowy

odpady, ścieki socjalno-bytowe

52

P.P.H.U.T. "Marlex"

Lidzbark Welski,
 ul. Kołątaja 4/16

na terenie Parku

składowanie i dystrybucja nawozów, pasz, sprzetu transportowego i materiałów budowlanych

ścieki opadowe, odpady

53

Zespół szkalarni i tuneli foliowych

Lidzbark Welski

na terenie Parku

hodowla roślin

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

54

Spółdzielnia Mleczarska w Lidzbarku - producent serów

Lidzbark Welski

na terenie Parku

produkcja przetworów mlecznych

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

55

Stacja paliw + "Roman" Zakład Usług Ślusarsko-Mechanicznych

Lidzbark Welski,
ul. Szosa Lubawska 4

na terenie Parku

dystrybucja paliw, mechanika samochodowa

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady, wycieki paliw

56

dawny Lidzbarski Zakład Przemysłu Skórzanego

Lidzbark,
ul Stare Miasto 38

na terenie Parku

obiekt niszczejący, teren zaniedbany

degradacja krajobrazu

57

Wyrobisko piasku

Lidzbark Welski

na terenie Parku

eksploatacja piasku

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

58

Serwis samochodowy (Firma Handlowa Rudnicki)

Lidzbark Welski

na terenie Parku

mechanika samochodowa, składowanie i dystrybucja olejów, akumulatorów

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady

59

kotłownia osiedla mieszkaniowego

Lidzbark Welski,
ul. Jeleńska

na terenie Parku

produkcja energii cieplnej

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza (szczególnie
 w sezonie zimowym), zużycie wody, odpady

60

Oczyszczalnia ścieków

Lidzbark Welski,
ul. Piaski 8

na terenie Parku

oczyszczalnia ścieków

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, ścieki technologiczne, odpady

61

Zep-Tech - Zakład Energetyczny Północ

Lidzbark Welski,
 ul. Jeleńska

na terenie Parku

wytwarzanie i przesyłanie energii elektrycznej

zakłócenia w krajobrazie, promieniowanie elektromagnetyczne

62

"Transwel"

Lidzbark Welski,
ul Jeleńska

na terenie Parku

baza transportowa, stacja paliw, teren zaniedbany

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady, wycieki paliw

63

Obiekt magazynowy

Lidzbark Welski,
ul. Jeleńska

na terenie Parku

częściowo niszczejący, zaniedbany, budynki magazynowe

degradacja krajobrazu

64

Zakład hodowlany

Lidzbark Welski,
ul. Jeleńska

na terenie Parku

hodowla drobiu (?)

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady, degradacja krajobrazu

65

Okregowa Stacja Kontroli Pojazdów ECO-Car Sp. z o.o.

Lidzbark Welski,
ul. Jeleńska 56

na terenie Parku

serwis samochodowy

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, ścieki technologiczne, odpady

66

P.P.H.U. "Poldrew" Sp. z o.o.

Lidzbark Welski,
ul. Zielińska

na terenie Parku

produkcja i składowanie wyrobów tartacznych

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

67

Autonaprawa

Lidzbark Welski,
ul. Zielińska 26

na terenie Parku

serwis samochodowy

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady

68

Gospodarka komunalna

Lidzbark Welski,
ul. Zielińska

na terenie Parku

baza transportowa i skład materiałów budowlanych

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady

69

Zakład Budolano - Remontowy "Welbud"
 - Zdzisław Świniarski

Lidzbark Welski,
 ul. Zielńska 40

na terenie Parku

baza sprzętowa

hałas, ścieki technologiczne
 i opadowe, odpady

70

Cmentarz

Lidzbark Welski

na terenie Parku

grzebalnictwo

 

71

Szklarnie

Lidzbark Welski

poza Parkiem, przy jego granicy Parku

hodowla roślin, część obiektu niszczeje

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady, degradacja krajobrazu

72

Wytwórnia pasz G.S. Samopomoc Chłopska

Lidzbark Welski

na terenie Parku

produkcja pasz

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

73

Zespół Szkół im. Króla Władysława Jagiełły

Lidzbark Welski

na terenie Parku

warsztaty

odpady

74

Piekarnia G.S. Samopomoc Chłopska

Lidzbark Welski

na terenie Parku

produkcja pieczywa

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, ścieki technologiczne, odpady

75

G.S. Samopomoc Chłopska

Lidzbark Welski

na terenie Parku

składowanie nawozów, mieszanek i koncentratów paszowych, węgla, złomu, produkcja zniczy, wulkanizacja

ścieki technologiczne i opadowe, odpady

76

Prefabet S.A.

Lidzbark Welski,
ul. Przemysłowa 14

na terenie Parku

produkcja materiałów budowlanych, własne wyrobisko piasku

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady, naruszenie powierzchni ziemi, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód podziemnych

77

Cmentarz

Lidzbark Welski

na terenie Parku

grzebalnictwo

 

78

Meblarska Spółdzielnia Inwalidów "Wolność"

Lidzbark Welski,
ul. Działdowska 43

na terenie Parku

produkcja mebli tapicerowanych

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

79

Powiatowy Zarząd Dróg w Działdowie rejon Dróg w Nidzicy Obwód Lidzbark

Lidzbark Welski,
ul. Dworzec Główny

na terenie Parku

baza sprzętu i transportowa, stacja paliw

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady, wycieki paliw

80

Tartak "Dąb-wel"

Lidzbark Welski,
ul. Dworzec Główny 3

na terenie Parku

produkcja i składowanie wyrobów tartacznych oraz skład materiałów budowlanych

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

81

Stacja paliw Rafinerii Gdańskiej

Lidzbark Welski,
ul. Dworzec Główny

na terenie Parku

dystrybucja paliw

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady, wycieki paliw

82

Masarnia - sprzedaż hurtowa

Lidzbark Welski,
ul. Dworzec Główny

na terenie Parku

przetwórstwo mięsne

ścieki technologiczne, odpady,

83

P.H.U. Jupiter AD Serwis

Lidzbark Welski,
ul. Dworzec Główny 7

na terenie Parku

stacja kontroli pojazdów, mechanika

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady

84

Automyjnia

Lidzbark Welski,
ul. Dworzec Główny

na terenie Parku

mycie samochodów, obiekt niewielki, zadbana

zużycie wody, ścieki technologiczne

85

Stacja paliw Orlen

Podcibórz

na terenie Parku

dystrybucja paliw

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, ścieki technologiczne i opadowe, odpady, wycieki paliw

86

Sprzedaż koksu i węgla

Podcibórz 1

na terenie Parku

dystrybucja węgla i koksu, materiałów budowlanych, kruszywa, dystrybucja gazu, składowane beczki olejowe, teren zaniedbany, zaolejony

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, zanieczyszczenie wód podziemnych

87

P.P.B.U. "Stolbudex" Grzegorz Cegiełka

Podcibórz

na terenie Parku

eksploatacja piasku i żwiru,  częściowo zaniechana, w części  nieeksploatowanej wyrobiska składowanie popiołów z Elektrociepłowni Żerań

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, zanieczyszczenie wód podziemnych

88

Gospodarstwo Rolne Cibórz Olszewo M. i C. Linek, dawny PGR

Olszewo

na terenie Parku

hodowla kurcząt - 60 tys. sztuk, część obiektu nieużytkowany

hałas, zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady, degradacja krajobrazu

89

Gospodarstwa Rolne Cibórz M. i C. Linek, dawny PGR

Cibórz

na terenie Parku

magazynowanie zbóż, część obiektu w remoncie, część nieużytkowany, niszczeje, teren zaniedbany, własne ujęcie wody (2 studnie), kanalizacja lidzbarska

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady, degradacja krajobrazu

90

Gospodarstwo Rolne

Bladowo

na terenie Parku

b.d., widoczne koparki, staw

naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu

91

wyrobisko piasku i wysypisko odpadów

na zachód
od Turzy Małej

na terenie Parku

nielegalna eksploatacja piasku i składowanie odpadów

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

92

wyrobisko piasku i wysypisko odpadów

na zachód
od Turzy Małej

na terenie Parku

nielegalna eksploatacja piasku i składowanie odpadów

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, naruszenie stosunków gruntowo-wodnych, zanieczyszczenie wód gruntowych

93

wysypisko śmieci

na zachód
 od Turzy Małej

na terenie Parku

nielegalne składowanie odpadów

naruszenie powierzchni ziemi, degradacja krajobrazu, zanieczyszczenie wód podziemnych

94

Zakład Rolny Janina Gutowska dawny PGR

Turza Mała

poza Parkiem, przy jego granicy Parku

gorzelnia rolnicza, część obiektu niezagospodarowana, niszczeje, nieczynna stacja paliw, składowanie zbiorniki po oleju napędowym, ujęcie wody przy obiekcie, zaopatruje wieś

zużycie wody, ścieki technologiczne, odpady, degradacja krajobrazu

95

droga wojewódzka nr 538

Nidzica – Nowe Miasto Lubawskie

przecina północno-wschodnią część Parku na odcinku Tuczki - Rybno oraz otulinę Parku na odcinku Rybno - droga do Jeglii

transport samochodowy

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, ścieki opadowe

96

droga wojewódzka nr 541

Żuromin – Lubawa

przecina teren Parku z południa na północ na odcinku Lidzbark -Kiełpiny oraz w rejonie Ostaszewa

transport samochodowy

emisja zanieczyszczeń
do powietrza, hałas, ścieki opadowe

97

droga wojewódzka nr 544

Działdowo – Brodnica

przecina południową część Parku  na odcinku Cibórz - Lidzbark

transport samochodowy

emisja zanieczyszczeń
 do powietrza, hałas, ścieki opadowe

98

linia kolejowa

Działdowo - Iława

przecina północno-wschodnią część Parku na odcinku Tuczki - Rybno Pomorskieoraz otulinę Parku w rejonie Jeglii

transport kolejowy

hałas, ścieki

99

linia kolejowa

Działdowo - Brodnica

przecina południową część Parku  na odcinku Cibórz - Lidzbark

transport kolejowy

hałas, ścieki

100

napowietrzne linie elektroenergetycz-ne wysokiego napięcia

 

przecinają teren parku i jego otuliny, występują w  bliskim sąsiedztwie

przesył energii elektrycznej

degradacja krajobrazu, promieniowanie elektromagnetyczne

 


 

5. Społeczno-gospodarcze uwarunkowania ochrony Parku

 

5.1. Przestrzeń społeczno-gospodarcza Parku

 

Welski Park Krajobrazowy położony jest w płd.-zach. części woj. warmińsko-mazurskiego, w zasięgu następujących jednostek podstawowego podziału administracyjnego kraju:

w powiecie działdowskim:

·         miasto i gmina Lidzbark,

·         gmina wiejska Płośnica,

·         gmina wiejska Rybno,

w powiecie nowomiejskim:

·         gmina wiejska Grodziczno.

Zespół powyżej wymienionych gmin tworzy przestrzeń społeczno-gospodarczą Parku. Działalność gospodarcza i rozwój gospodarczy tej przestrzeni ma bowiem wpływ na przyrodę i krajobraz Parku a równocześnie Park (jako fakt prawny) stwarza określone ograniczenia w rozwoju gospodarczym i w zagospodarowaniu przestrzennym wchodzących w jego zasięg gmin.

Przestrzeń społeczno-gospodarcza WPK zajmuje powierzchnię 720 km2 (72 049 ha) z czego na Park przypada 28,4%, a wraz z otuliną – 33,8% tej powierzchni. Przestrzeń tę zamieszkuje 34 086 osób (34 339 – w 2004 r.), tj. 2,3% populacji województwa. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 47,7 mieszkańców/km2, czyli jest zbliżona do średniej gęstości zaludnienia w województwie (47,0 mieszkańców/km2) ale znacznie niższa od średniokrajowej (122,0 mieszkańców/km2). Przeważa ludność wiejska; w jedynym mieście omawianego rejonu – Lidzbarku (położonym zresztą w granicach Parku) skupia się 24,6% całkowitej populacji tego rejonu. Na wiejską sieć osadniczą składa się 101 miejscowości tworzących 76 sołectw. Przeciętna wiejska jednostka osadnicza liczy 337 mieszkańców a sołectwo – 448 mieszkańców. Na tle woj. warmińsko-mazurskiego, wiejska sieć osadnicza w rejonie WPK jest bardziej rozdrobniona (380 mieszkańców/jednostkę osadniczą i aż 671 mieszkańców/sołectwo), ale w porównaniu z odpowiednimi wskaźnikami dla całego kraju (259 i 364 mieszkańców) stopień rozdrobnienia osadnictwa nie jest tu szczególnie wysoki. Licznie występuje jednak osadnictwo wiejskie w formie małych przysiółków, kolonii, a także z zabudową rozproszoną.

Podobnie jak w całym kraju, w gminach przestrzeni społeczno-gospodarczej WPK obserwuje się w ostatnich latach stagnację we wzroście zaludnienia. W okresie 1966 – 2002 r. ogólna liczba mieszkańców zmniejszyła się (o około 600 osób, tj. o 1,7%). Tylko w gminie Grodziczno odnotowano niewielki przyrost zaludnienia w wymienionym okresie. W pozostałych gminach, a także w mieście Lidzbark, nastąpił spadek liczebności populacji. Na wyraźnie korzystniejszą sytuację demograficzną gminy Grodziczno wpłynął przede wszystkim stale utrzymujący się względnie wysoki przyrost naturalny, np. w roku 1966 stopa przyrostu naturalnego wynosiła tam +4,2‰ a w roku 2002 – była jeszcze wyższa, wynosząca aż 7,5‰. Przyrost naturalny nieco przewyższa w tej gminie ujemne saldo migracyjne. Wskaźnik stopy przyrostu naturalnego w pozostałych gminach był niższy, ale wszędzie dodatni (średnio dla całego rozpatrywanego rejonu +3,8‰). Najniższy był w mieście – tylko 0,8‰, co potwierdza powszechnie obserwowane w kraju zjawisko występowania wyższego przyrostu naturalnego na wsi niż w mieście (stopa przyrostu naturalnego dla całej Polski była ujemna i wynosiła w 2002 r – 0,1‰). Dodatni przyrost naturalny niwelowany jest ujemnym saldem migracyjnym, które występuje we wszystkich gminach przestrzeni społeczno-gospodarczej WPK, nie wyłączając miasta; wielkość odpływu ludności przekracza tam z reguły łączną wielkość napływu i przyrostu naturalnego.

O wiejskim charakterze przestrzeni społeczno-gospodarczej WPK świadczy też niski wskaźnik feminizacji, który wynosi od 97 kobiet/100 mężczyzn w wiejskiej części gminy Lidzbark do zaledwie 101 w gminach Płośnica i Rybno. W mieście Lidzbark wskaźnik ten wynosi natomiast 107 mężczyzn/100 kobiet (średnio w województwie – 104, a w kraju 105 mężczyzn/100 kobiet). W strukturze wieku populacji charakterystyczny jest wyjątkowo wysoki udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w gminach wiejskich – od 28,1% gminie wiejskiej Lidzbark do ponad 30,4% w gminie Grodziczno. Warto przypomnieć, że w tej ostatniej gminie notuje się najwyższą stopę przyrostu naturalnego, która decyduje o takim wysokim udziale ludności najmłodszej. W mieście, gdzie stopa przyrostu naturalnego jest niska, udział grupy przedprodukcyjnej wynosi tylko 25,8%, jednak na tle całego kraju także populację miasta Lidzbark można uznać za młodą (w populacji całego kraju udział grupy przedprodukcyjnej stanowi tylko 22,7%). Względna młodość populacji miasta Lidzbark, a tym bardziej całego rejonu WPK, zwłaszcza jej wiejskiej części, wyraża się również mniejszym niż przeciętnie w Polsce udziałem grupy ludności w wieku poprodukcyjnym – 13,3 do 13,9% (średnio w kraju – 15,1%) i tylko gmina wiejska Płośnica jest tutaj wyjątkiem (15,5%, a więc udział zbliżony do średniokrajowego).

Nieco niższy udział ludności w wieku produkcyjnym niż przeciętnie w kraju, wskazuje na wpływ ujemnego salda migracyjnego związanego z małą aktywnością gospodarczą omawianego obszaru (wyjeżdża głównie ludność w wieku mobilnym).

Przestrzeń społeczno-gospodarcza WPK położona jest w podregionie elbląskim województwa warmińsko-mazurskiego (wg NTS 3) charakteryzującego się niskimi wskaźnikami rozwoju gospodarczego. Produkt krajowy brutto (PKB) przeliczony na 1 mieszkańca jest tu niższy od wskaźnika średniokrajowego (94,5% tego wskaźnika). Również wartość dodana brutto przeliczona na 1 pracującego stanowi tylko 88,2% wartości wskaźnika średniokrajowego (96,3% średniowojewódzkiego).

Wysoka, znacznie przekraczająca wartość średniokrajową, jest w gminach WPK stopa bezrobocia kształtująca się na poziomie powyżej 30%. Szczególnie wysokie bezrobocie notowane jest w mieście Lidzbark (2311 zarejestrowanych bezrobotnych w 2002 r wg GUS).

Pomimo raczej przeciętnych (a w wielu rejonach nawet niskich) walorów produkcyjnych przestrzeni rolniczej gmin WPK, rolnictwo pozostaje podstawowym elementem bazy ekonomicznej tych gmin. Miasto Lidzbark rozwinęło się natomiast jako lokalny ośrodek usługowy, a także przemysłowy. Wobec kryzysu w przemyśle (który dotknął niemal wszystkie ośrodki przemysłowe kraju) – dotychczasowe podstawy bazy ekonomicznej tego miasta zostały istotnie zachwiane. Stąd też wynika wyjątkowo wysokie bezrobocie (w 2004 r. liczba bezrobotnych osiągnęła tu łącznie 4263 osoby, najwięcej w mieście i gminie Lidzbark – 2033 osoby). Jednakże miasto i gmina Lidzbark wykazuje względnie wysokie dochody budżetu gminnego; dochody te, przeliczone na 1 mieszkańca, przekraczają 1750 zł (2002 r. – wg GUS), czyli są znacząco wyższe niż w przeciętnej gminie w Polsce (1372 zł/mieszkańca) i w województwie (1403 zł/mieszkańca). W pozostałych, wiejskich gminach WPK dochody ich budżetów per capita są zdecydowanie niższe: ok. 1170 w gminie Płośnica, 1180 w gminie Grodziczno i 1300 zł w gminie Rybno. Dodatkowo bardzo niski jest udział dochodów własnych zasilających budżety gminne – od zaledwie 25,3% w gminie Grodziczno do 38,9% w gminie Rybno oraz 39,2% w miejsko-wiejskiej gminie Lidzbark (średnio w gminach kraju – 45% a województwa – 40,2%).

W związku z atrakcyjnymi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi rozwija się (na razie w niewielkim stopniu) turystyka. Nie odgrywa ona jednak – jako dział gospodarki narodowej – istotnej roli w bazie ekonomicznej omawianych gmin. Baza turystyczna jest niewielka. Obserwuje się natomiast rozwój zabudowy letniskowej. Ta forma zagospodarowania rekreacyjnego (nie zawsze korzystna dla walorów przyrodniczo-krajobrazowych Parku) nabiera coraz większego znaczenia. Większość obowiązujących na obszarze Parku miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gmin (lub zmian ich planów ogólnych) sporządzona została głównie dla wyznaczenia terenów pod zabudowę letniskową (patrz następny rozdział).

Podobnie jak w całym kraju nastąpił w ostatnich latach burzliwy rozwój handlu detalicznego. W mieście Lidzbark jeden sklep przypada zaledwie na 53 mieszkańców. Wskazuje to na silne znaczenie tego miasta jako ośrodka obsługi; na terenach wiejskich gminy Lidzbark na 1 placówkę handlu detalicznego przypada aż 230 mieszkańców. W pozostałych gminach WPK wskaźnik ten wynosi: 105 w gminie Rybno (najkorzystniejszy), 138 w gminie Płośnica oraz 164 w gminie Grodziczno (średnio w województwie 92 mieszkańców/sklep). Sieć handlu jest tu jednak rozdrobniona. Przeciętne zatrudnienie przypadające na jeden sklep kształtuje się poniżej 2 osób a średnia wielkość powierzchni sprzedaży – poniżej 55 m2; w mieście – 58,4 m2/sklep (średnio w województwie – 67 m2/sklep).

Wobec przedstawionej powyżej względnie niekorzystnej sytuacji ekonomicznej i stosunkowo słabego rozwoju gmin WPK, można oczekiwać że gminy te dążyć będą do maksymalnej aktywizacji gospodarczej – rozwoju różnorodnych (także pozarolniczych) funkcji dla wzmocnienia swojej bazy ekonomicznej i wykreowania większej liczby miejsc pracy. Może to stwarzać sytuacje konfliktowe z celami ochrony Parku. Wiązać się to bowiem może z przyrostem terenów zainwestowanych, przy czym gminy raczej unikać będą wprowadzania zbytnich ograniczeń (zapisywanych m.in. w ich planach zagospodarowania przestrzennego) ażeby nie zniechęcać przyszłych inwestorów. Z punktu widzenia celów ochrony parku krajobrazowego istotne jest jednak nie tyle samo zagospodarowanie terenów ile jakość (standard) tego zagospodarowania. Szczególne znaczenie ma przy tym stopień wyposażenia terenów zabudowanych w zakresie infrastruktury technicznej. Obecnie standard ten należy ocenić jako niski. Nawet w mieście Lidzbark z sieci kanalizacji sanitarnej korzysta tylko 63,3% mieszkańców podczas gdy z sieci wodociągowej – 95,3% (średnio w miastach województwa wskaźniki te wynoszą odpowiednio: 88,0% i 96,3%). Jeszcze gorsza sytuacja jest w miejscowościach wiejskich. Gminy Płośnica i Grodziczno oraz wiejskie tereny w gminie Lidzbark (z wyjątkiem części Ciborza) pozbawione są sieci kanalizacyjnej przy względnie wysokim stopniu zwodociągowania, przy czym obserwuje się stały przyrost sieci wodociągowej i przyłączy wodociągów do budynków. Najkorzystniejsza sytuacja występuje w gminie Rybno, gdzie (głównie w ośrodku gminnym) długość kanalizacji sanitarnej wynosi 35,2 km. Jest ona tam jednak znacznie krótsza niż łączna długość sieci wodociągowej – 89,9 km. Tak więc większość wsi tej gminy pozostaje poza zasięgiem sieci kanalizacyjnej. Warto też zwrócić uwagę, że np. w okresie 2 lat (2000-2002) sieć wodociągowa przyrosła tu o 5,3 km (tj. o ponad 6%) natomiast nie wybudowano ani kilometra kanalizacji sanitarnej. Sytuację taką obserwujemy w większości wiejskich terenów osadniczych w kraju.

 

Tab. 5.1. Wybrane elementy charakterystyki przestrzeni społeczno-gospodarczej WPK (wg GUS oraz programów ochrony środowiska gmin)

Lp

Gmina

Powie-

-rzchnia

[km2]

Liczba mieszkań-ców

Średnia gęst. zaludnienia

[os./km2]

WF

Bezrobo-cie

Wodociągi

Kanalizacja

[km]

podł.

[km]

podł.

1

Grodziczno

154,3

6401

41,5

96

580

125,2

816

0,0

0,0

2

Lidzbark - miasto

5,7

8354

1465,6

109

2033

30,9

1455

32,0

148

3

Lidzbark -wieś

240,0

6329

26,4

98

97,7

1090

1,1

15

4

Płośnica

163,1

5975

36,6

103

676

59,2

914

0,0

0,0

5

Rybno

147,5

7280

49,4

100

974

89,9

1363

35,2

606

Razem

710,6

34339

48,3

-

4263

-

-

-

-

WF – wskaźnik feminizacji (liczba kobiet na 100 mężczyzn)

podł. – podłączenia do budynków

 

 

5.2. Stan prawno-planistyczny

 

Wszystkie gminy wchodzące w zasięg WPK mają uchwalone Studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Zawierają one informacje dotyczące m.in. środowiska przyrodniczego i jego stanu. Ich przydatność dla potrzeb opracowania projektu planu ochrony jest ograniczona. Podstawowe znaczenie mają natomiast informacje dotyczące środowiska kulturowego, które można w pełni (z ewentualną ich aktualizacją) adaptować w projekcie planu ochrony. Ważne informacje dotyczą również uwarunkowań społeczno-gospodarczych rozwoju przestrzennego gmin.

Część Studiów określająca politykę przestrzenną gmin była uwzględniona przy określeniu ustaleń w projekcie planu ochrony. Studium wprawdzie nie jest aktem prawa miejscowego, ale jego ustalenia są obowiązujące dla miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które są podstawowym narzędziem realizacji polityki przestrzennej gminy.

Obecnie pokrycie terenów WPK planami miejscowymi (a więc obowiązującymi aktami prawa miejscowego) jest stosunkowo niewielkie. Jest to sytuacja korzystna z punktu widzenia sporządzania planu ochrony, gdyż niewiele jest jeszcze przesądzonych rozwiązań w zakresie zasad zagospodarowania terenów. Najwięcej takich planów obowiązuje w zasięgu gminy Rybno, ale są to plany obejmujące stosunkowo niewielkie (chociaż ekologicznie ważne) areały.

Poniżej przedstawiono przegląd ważniejszych, obowiązujących w gminach WPK dokumentów prawno-planistycznych.

 

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Rybno (Uchwała Nr XXXVI/39/98 Rady Gminy w Rybnie z dnia 9 czerwca 1998 r.)

 

W Studium zwrócono uwagę na potencjalne konflikty, które wynikać mogą z:

·         intensyfikacji zagospodarowania, w tym turystyczno-wypoczynkowego w rejonie jezior, w ciągu rzeki Wel (przy słabej zdolności do samooczyszczania tych jezior); chaotycznego rozwoju bazy turystyczno-wypoczynkowej i niskiego jej standardu,

·         braku naturalnej izolacji wgłębnych warstw wodonośnych (wrażliwe na zanieczyszczenie środowisko gruntowo-wodne),

·         użytkowania gleb o niższych klasach bonitacyjnych położonych w otoczeniu jezior,

·         rozdrobnienia sieci osadniczej i słabego ich wyposażenia w infrastrukturę techniczną.

W polityce przestrzennej gminy zakłada się nowe ukształtowanie struktury przestrzennej z której podstawowym elementem mają być trzy strefy funkcjonalno-przestrzenne:

·         obszar północny o dominujących funkcjach rolniczych (gospodarka chłopska),

·         obszar południowy o funkcjach rolniczych realizowanych zarówno przez gospodarstwa chłopskie, jak i gospodarstwa wielkoobszarowe (dominacja gospodarki rolniczej na użytkach zielonych),

·         obszar środkowy, pokrywający się z zasięgiem WPK, gdzie przewiduje się koncentrację funkcji turystyczno-wypoczynkowych.

Niezależnie od powyższych obszarów, które generalnie określono jako układ strukturalny środowiska przyrodniczego i funkcji gospodarczych gminy, wzdłuż osi komunikacyjnej drogi wojewódzkiej nr 538 relacji Działdowo – Nowe Miasto i linii kolejowej przewidziano główną koncentrację osadnictwa i związanych z nią nierolniczych funkcji gospodarczych. Oczywiście to intensywne „pasmo” rozwoju gospodarczego częściowo przecina obszar Parku i może stwarzać potencjalne konflikty pomiędzy funkcjami gospodarczymi a celami ochrony.

Odnośnie zasad zagospodarowania terenów położonych w zasięgu Parku, w Studium przytoczono rygory wynikające z rozporządzenia o utworzeniu tego parku (oraz innych przepisów szczególnych). Wyznaczono obszary przeznaczone dla rozwoju funkcji turystyczno-wypoczynkowej:

·         intensywne formy rozwoju bazy turystyczno-wypoczynkowej o wysokim standardzie w rejonie Rybna (pomiędzy Rybnem a Jeziorem Rumian),

·         ekstensywne formy zabudowy i zagospodarowania turystyczno-wypoczynkowego w rejonie Naguszewo-Groszki, Wery i Grądy.

W rejonach przyległych do jezior Gronowo, Grądy i Tarczyńskiego ustalono zakaz wprowadzania nowej zabudowy z uwagi na występujące tam wrażliwe na degradację środowisko oraz położenie w zasięgu parku krajobrazowego. Zasugerowano, ażeby powyższy zakaz został ujęty w przyszłym planie ochrony Parku. Z innych ważnych ustaleń omawianego Studium służących ochronie środowiska WPK wymienić można:

·         zakaz gnojowicowania na terenach o słabej izolacji wód wgłębnych,

·         sukcesywne wyposażanie miejscowości w sieci kanalizacji sanitarnej,

·         systemowe rozwiązanie gospodarki odpadowej (powiązania jej z gospodarką odpadami innych gmin, w szczególności z gminą Lidzbark), które pozwoli na likwidację dwóch istniejących składowisk odpadów i ich rekultywację.

 

W gminie Rybno, w zasięgu WPK, obowiązuje szereg miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które wymieniono poniżej:

 

1)                  Uchwała Nr XVIII.32/96 RG w Rybnie z dnia 24 czerwca 1996 r w sprawie zmiany miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego gminy Rybno w miejscowościach oznaczonych symbolami: A8 Wery, A9 Grądy, A10 Gronowo, A13 Hartowiec.

Ustalenia tego planu dotyczą kilku terenów przeznaczonych pod zabudowę letniskową, usługi turystyczne i rekreacyjne oraz zabudowę mieszkaniową jednorodzinną. Istotnym ustaleniem tego planu jest wyznaczenie „strefy ochrony jezior”, w której wprowadzono zakaz lokalizacji zabudowy. Z innych regulacji ważne są parametry wielkości działek budowlanych (1000-3000 m2, w zależności od położenia i funkcji terenu), określenie formy dachów oraz wysokość budynków. Nie ustalono natomiast dopuszczalnej intensywności zabudowy.

 

2)                  Uchwała Nr XVIII/31/96 RG w Rybnie z dnia 24 czerwca 1996 r w sprawie zmiany miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego gminy Rybno w miejscowościach oznaczonych symbolami: A3 Naguszewo, A5 Rybno, B4 Nowa Wieś. Zakres i charakter ustaleń tego planu jest podobny jak w przypadku omówionym w pkt. 1).

 

3)                  Uchwała Nr V/22/99 RG w Rybnie z dnia 13 marca 1999 r. w sprawie zmiany miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego gminy Rybno w miejscowościach oznaczonych symbolami: A3 Naguszewo, A5 Rybno, A7 Grądy, A13 Hartowiec oraz zmian miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego wsi Rybno.

Plan powyższy dotyczy terenów zabudowy jednorodzinnej, zabudowy letniskowej oraz usług turystyczno wypoczynkowych. Z ważniejszych ustaleń tego planu wymienić należy:

·         minimalna powierzchnia działki budowlanej 1000 m2; szerokość frontu działki – 20 m,

·         kąt nachylenia połaci dachów w przedziale 40º-45º,

·         zakaz wznoszenia budynków gospodarczych na działkach letniskowych,

·         zachowanie 50 m pasa wzdłuż brzegów jezior z zakazem zabudowy.

 

4)                  Uchwała Nr XIII/124/2000 RG w Rybnie z dnia 2 czerwca 2000 r. w sprawie zmiany miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego gminy Rybno w miejscowościach oznaczonych symbolami: A3 Naguszewo, A5 Rybno, A9 Grądy, A11 Jeglia.

Plan dotyczy zabudowy letniskowej, usług turystycznych, zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej i usług. Ważniejsze ustalenia tego planu to:

·         minimalna powierzchnia działki letniskowej 1000 m2,

·         zabudowa dwukondygnacyjna, przy czym druga kondygnacja w poddaszu użytkowym,

·         połacie dachu o nachyleniu 40º-45º,

·         50 m strefa zakazu zabudowy wzdłuż brzegów jezior.

 

5)                  Uchwała Nr XXX/12/2002 RG w Rybnie z dnia 1 marca 2002 roku w sprawie zmian miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego fragmentów wsi Rybno oraz miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego gminy Rybno w części dotyczącej fragmentów wsi Nowa Wieś, Naguszewo i Jeglia.

Plan dotyczy terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkalno-usługową, zabudowę letniskową, pensjonatową, urządzenia przywodne oraz zalesienia. Z ważniejszych ustaleń planu na uwagę zasługują:

·         zakaz lokalizacji masztów telefonii komórkowej, radiowych oraz elektrowni wiatrowych,

·         zabudowa parterowa z dachem podniesionym maksymalnie do wysokości 5,5 m; pokrycie połaci dachów materiałami dachówkopodobnymi w kolorze odcieni czerwieni; maksymalna długość budynków do 15 m,

·         minimalna powierzchnia działki letniskowej 1000 m2,

·         strefa 20 metrowa od brzegów jeziora z zakazem ogrodzeń ,

·         kalenica dachów usytuowana do linii brzegowej,

·         obowiązek ochrony istniejącej zieleni, w tym drzew, krzewów i trzciny.

 

6)                  Uchwała Nr VII/86/03 RG Rybno z dnia 10 września 2003 r. w sprawie zmiany miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego gminy i wsi Rybno w miejscowościach: Rybno, Nowa Wieś, Grądy, Wery, Żabiny, Prusy.

Plan dotyczy terenów o różnych funkcjach: mieszkaniowo-usługowych, zabudowy rekreacji indywidualnej, usług turystyczno-wypoczynkowych, oświaty, sportu, kultu religijnego, eksploatacji kopalin i rolnych. Najważniejsze ustalenia planu to:

·         zabudowa (mieszkaniowa, rekreacyjna i usługowa) dwukondygnacyjna z drugą kondygnacją w poddaszu użytkowym,

·         dachy dwuspadowe o nachyleniu połaci 38º-45º; pokrycie dachu w kolorze czerwonym ,

·         maksymalna wysokość kalenicy dachowej 8,5 m,

·         ogrodzenia działek w formie konstrukcji ażurowych.

W odniesieniu do zasad gospodarowania na terenie przeznaczonym dla eksploatacji kopalin odwołano się jedynie do przepisów szczególnych. Oprócz ww. planów uchwalono także plany miejscowe dla terenów przeznaczonych pod zalesienie.

 

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Lidzbark (Uchwała Nr XXXV/265/98 Rady Miejskiej w Lidzbarku z dnia 16.06.1998 r.)

W zasięgu WPK (płn.-wsch. część gminy) wskazano obszary do priorytetowych zalesień oraz projektowane rezerwaty przyrody (rejon Jeleń-Koty oraz w dolinie rzeki Wel ma północ od Lidzbarka). Równocześnie wyznaczono jednak tereny przewidziane do eksploatacji surowców naturalnych (duży teren pomiędzy miastem Lidzbark a wsią Podcibórz). Wskazano też duże tereny przeznaczone dla zabudowy letniskowej (w rejonie miejscowości Tarczyny i Koty). Na rysunku Studium zaznaczono granicę WPK (jak również Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego) odwołując się do przepisów obowiązujących na obszarach tych parków.

Miasto prawie w całości położone jest w zasięgu Parku, ale – z natury rzeczy – w kierunkowym układzie przestrzennym przewidziano wszelkie „miejskie” funkcje terenów. Z ważniejszych projektowanych elementów tego układu odnotować należy rezerwę terenową pod obwodnicę miejską na trasie drogi wojewódzkiej nr 544 (obejście północne miasta) oraz znaczne rezerwy terenowe dla ekspansji zainwestowania miejskiego w kierunku wschodnim, a więc w zasięgu Parku.

Na obszarze wiejskiej części gminy Lidzbark (w zasięgu WPK) obowiązują 3 plany miejscowe:

1)  Uchwała Nr XXVIII/253/2001 RM w Lidzbarku z dnia 7 czerwca 2001 r. w sprawie mpzm gminy Lidzbark, wieś Cibórz.

W planie wyznaczono tereny pod zabudowę mieszkaniową wolnostojącą, zabudowę usługową i produkcyjną, zieleń osiedlową z urządzeniami sportowymi. Jest to więc plan typowego osiedla mieszkaniowego z nieuciążliwymi aktywnościami gospodarczymi. Do ważniejszych ustaleń tego planu zaliczyć można:

·         minimalną powierzchnię działki do 1000 m2 (w przypadku zabudowy wyłącznie mieszkaniowej), 1500 m2 (w przypadku zabudowy mieszkaniowo-usługowej), 500m2 (w przypadku usług) oraz 0,75 ha (dla terenów działalności produkcyjnej),

·         wysokość budynków oraz kształty dachów zróżnicowane, w zależności od funkcji.

2)  Uchwała Nr XXVII/196/1997 RM w Lidzbarku z dnia 24 lipca 1997 r. w sprawie zmiany miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego pod budowę wysypiska odpadów stałych w Ciechanówku (wysypisko znajduje się w trakcie budowy)

3)  Uchwała Nr XXXI/233/97 RM w Lidzbarku w dnia 23 grudnia 1997 r w sprawie zmiany miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego w rejonie miejscowości Tarczyny; w planie tym wyznaczono tereny pod zabudowę letniskową nad jeziorem ustalając:

·         minimalna powierzchnia działek 1000 m2; minimalna szerokość frontu działki 20 m,

·         dachy dwuspadowe o nachyleniu połaci 40º-45º; pokrycia dachowe w kolorze czerwonym,

·         dla odprowadzania ścieków ustalono indywidualne zbiorniki bezodpływowe.

Z obowiązujących planów miejscowych na obszarze miasta wymienić należy Uchwałę Nr XIII/111/99 RM w Lidzbarku z dnia 10 listopada 1999 r. w sprawie zmiany miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego Lidzbarka na obszarach oznaczonych symbolami: A39 ZP i A 42 MN.

W planie tym utrzymano zieleń parkową natomiast pozostałe tereny przeznaczono pod działalność produkcyjną (przemysł skórzany) lub usługową. Na tych terenach gospodarczych wykluczono możliwość gromadzenia ścieków w zbiornikach; przewidziano tam oczyszczalnię ścieków przemysłowych i bytowych a także zezwolono na odprowadzanie ścieków bytowych do kanalizacji miejskiej. Ścieki z oczyszczalni (po oczyszczeniu) mogą być odprowadzane do rzeki Wel poniżej Jeziora Lidzbarskiego. Dla nowych budynków ustalono wysokość do 2 kondygnacji z zadaszeniami dwu lub wielospadowymi o nachyleniu połaci 40º-45º.

 

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Płośnica; (Uchwała nr XV/29/2000 Rady Gminy Płośnica z dnia 26 października 2000 r.).

Tylko stosunkowo niewielki zachodni fragment gminy Płośnica wchodzi w zasięg WPK. Są to głównie tereny zalesione lub użytki rolne o niewysokich walorach produkcyjnych. Studium nie przewiduje tam większych zmian w dotychczasowym zagospodarowaniu przestrzennym (znikomy udział terenów osadniczych). Wyznaczono jednak dość znaczne powierzchnie gruntów pod zalesienie, głównie jako dopełnienia istniejących kompleksów leśnych. Nie wskazano tam żadnych terenów pod funkcje turystyczne lub rekreacyjne.

Na obszarze gminy Płośnica, w zasięgu WPK, nie ma obowiązujących mpzp.

 

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Grodziczno (Uchwała Nr XIV/126/2004 Rady Gminy w Grodzicznie z dnia 28 kwietnia 2004 r.).

Polityka przestrzenna gminy (zapisana w powyższym Studium) zakłada wielofunkcyjny rozwój, wykorzystujący zarówno walory przyrodnicze (rozwój turystyki), jak i uwarunkowania wynikające w szczególności z położenia komunikacyjnego (magistralna linia kolejowa Warszawa-Gdańsk oraz droga wojewódzka nr 541).

W generalnej strukturze przestrzennej gminy wyróżniono strefy gospodarcze (o różnych funkcjach i intensywności zagospodarowania), a w ich ramach obszary. Z ważniejszych ustaleń Studium (polityki przestrzennej), istotnych z punktu widzenia celów ochrony WPK, wymienić można:

·     koncentrację nowego zainwestowania, w tym rekreacyjno-turystycznego, w nawiązaniu do istniejących układów osadniczych lub wzdłuż dróg (przeciwdziałanie rozpraszaniu zabudowy),

·     ekologiczne zasady w gospodarce rolnej,

·     zachowanie trwałych użytków zielonych (pozostawienie ich w użytkowaniu rolniczym) oraz terenów bagiennych (pozostawienie w stanie naturalnym),

·     ograniczanie prowadzenia magistralnych sieci przesyłowych nie obsługujących bezpośrednio terenów oraz sytuowanie masztów telefonii komórkowej i elektrowni wiatrowych (w strefie „krajobrazowej” i na obszarach chronionej przyrody),

·     wprowadzenie (w mpzp) stref z zakazem zabudowy na obrzeżach jezior i rzek, z wyjątkiem obiektów związanych m.in. z rekreacją nadwodną.

Koncentrację bazy turystycznej przewidziano na terenach wyznaczonych w miejscowościach: Mroczenko, Mroczno oraz na wcześniej wyznaczonych terenach rekreacyjnych w mpzp (adaptowano w Studium te tereny). Miejscowość Rynek określono jako ośrodek o dominującej funkcji rekreacyjnej.

W omawianym Studium określono następujące wskaźniki dotyczące zagospodarowania terenów:

·     intensywność zabudowy i = 0,3,

·     udział powierzchni biologicznie czynnej w granicach działki: 40% o funkcji mieszkaniowej, 30% o funkcji usługowej i 20% o funkcji przemysłowo-składowej.

Gmina sporządziła tylko jeden mpzp. na obszarze WPK;

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenów w miejscowości Rynek, Uchwała Nr XVI/1-7/2000 R.G. w Grodzicznie z dnia 29 września 2000 r. (Dz. Urz. Woj. Warmińsko-Mazurskiego Nr 72 dnia 17.11.2000 r. poz. 902).

 

 

5.3. Stan zagospodarowania przestrzennego

 

 

Welski Park Krajobrazowy tworzy zwarty obszar, jednak o silnie rozwiniętej granicy. W szczególności granica północna ma zawiły przebieg. Zdecydowana większość odcinków granicy Parku nie ma naturalnego charakteru. Przeważnie wyznaczają je granice działek geodezyjnych, obrębów i gmin lub drogi (w tym polne) i linie kolejowe. Tylko w kilku miejscach granica parku pokrywa się z krawędzią zadrzewień lub biegnie brzegiem jeziora.

Wyznaczona dla WPK otulina nie ma charakteru strefy ochronnej, tj. nie pełni funkcji „bufora” zabezpieczającego walory Parku przed zagrożeniami zewnętrznymi. Wynika to z położenia Parku w rejonie o względnie niewielkiej koncentracji aktywności gospodarczych, które stanowić mogłyby istotne zagrożenie dla środowiska przyrodniczego. Spośród trzech oddzielnych obszarów składających się na otulinę, tylko najmniejszy fragment położony w rejonie wsi Jeglia (gmina Rybno), niemal w całości użytkowany rolniczo, pełnić może funkcje osłonowe, chroniące cenne ekosystemy podmokłe (Jeglijskie Ząpy) położone przy granicy Parku (i omawianej otuliny).

Drugi obszar otuliny położony w gminie Grodziczno, wypełnia głębokie „wcięcie” granicy w północnej części Parku. W swoim zasięgu obejmuje m.in. duży zespół leśny i podmokłe dno dolinki stanowiącej przedłużenie rynny jeziora Grądy w kierunku północno-zachodnim. Największy, trzeci obszar otuliny, położony w gminie Lidzbark, stanowi połączenie z Górznieńsko-Lidzbarskim Parkiem Krajobrazowym. W zasięgu tej części otuliny znajduje się większa część Jeziora Lidzbarskiego wraz z towarzyszącymi jego brzegom kompleksami leśnymi. Większą jednak powierzchnię zajmują tu użytki rolne stanowiące rozłogi wsi Słup, Zalesie, Wlewsk oraz (na skraju południowym) – Jamielnik. Również układy osadnicze tych wsi znajdują się w zasięgu tego obszaru otuliny.

W strukturze przestrzennej WPK, pomimo mało korzystnych warunków glebowych i agroklimatycznych, przestrzeń rolnicza zdecydowanie dominuje; udział użytków rolnych (47%) jest tu znacznie niższy od udziału średniokrajowego. Relatywnie wysoki jest udział użytków zielonych, stanowiących ponad 30% przestrzeni rolniczej. Lasy, stanowiące obok jezior i terenów podmokłych najważniejszy walor przyrodniczy Parku, obejmują ok. 39% jego powierzchni; stosunek przestrzeni leśnej do rolniczej wynosi 0,83. Relatywnie wysoki jest udział wód powierzchniowych (ok. 6% powierzchni Parku), o czym decydują głównie duże jeziora. Koncentrują się one w płn. i środk. części obszaru Parku.

Największe zwarte kompleksy leśne tworzą dwa pasy we wschodniej i w zachodniej części obszaru Parku. W południowej części leśnego pasa wschodniego liczne bezleśne enklawy tworzą tereny podmokłe pokryte łąkami, torfowiska oraz stawy założone w wyrobiskach po torfach lub po eksploatacji kredy jeziornej. Największy zespół tych sztucznych akwenów, odznaczających się jednak wysokimi walorami przyrodniczymi, znajduje się w obrębie Koszelewy (rozciągający się na południowy-zachód od układu osadniczego tej wsi oraz na południe od drogi relacji Koszelewy-Wąpiersk). Taka, atrakcyjna krajobrazowo i przyrodniczo, mozaika leśno-łąkowo-wodna powinna być utrzymana; niepożądane byłoby tu zalesianie łąk i pozostałych bezleśnych terenów podmokłych. Znaczna część łąk została jednak odwodniona systemami melioracyjnymi, co z ekologicznego punktu widzenia jest niekorzystne.

W północnej części omawianego wschodniego pasa leśnego bezleśne enklawy są mniejsze i rzadziej rozmieszczone. Największą powierzchnią wyróżnia się enklawa użytków rolnych (zarówno pól uprawnych, jak i zmeliorowanych łąk) na rozłogach wsi Kopaniarze, przylegająca do Jeziora Tarczyńskiego od strony zachodniej a od południa – do rzeki Wel. Teren tej dużej śródleśnej enklawy (a właściwie „półenklawy”) obejmuje też układ osadniczy wsi Kopaniarze. Drugą większą enklawę rolniczą tworzą tereny rozciągające się wzdłuż drogi prowadzącej z Gronowa do Rybna (znajdują się tam zabudowania leśniczówek – Kostkowo i Olszewo). Od północy wschodni pas leśny zamyka Jez. Neliwa i rozciągające się w kierunku zachodnim podmokłe tereny z licznymi akwenami powyrobiskowymi (tzw. Jeglińskie Zompy).

Zachodni pas leśny, rozciągający się (w kierunku północ-południe) od Jez. Kiełpińskiego po Lidzbark, jest bardziej zwarty od poprzednio omówionego. Większą enklawę rolniczą tworzą tu tereny w rejonie Chełst, przy czym zalesione są tu strome zbocza doliny rzeki Wel płynącej głęboko wciętą rynną polodowcową. Te zalesione zbocza wraz z podmokłym dnem (w rozszerzeniach wypełnionych utworami torfowymi) tworzą w naturalny sposób korytarz ekologiczny przecinający przestrzeń rolniczą i łączący „przerwane” tą przestrzenią kompleksy leśne.

Oba zalesione pasy leśne rozdziela (południkowo) pas terenów bezleśnych, rozciągający się od północnej granicy w rejonie Gronowa i Kiełpin (przy czym w przewadze bezleśne tereny mają tu swoją kontynuację dalej na północ, poza granicami Parku), po granicę południową Parku w rejonie Ciborza. Pas ten zdominowany jest przez użytki rolne, głównie pola uprawne. W obniżeniach terenu utrzymały się łąki (w przewadze zmeliorowane) oraz podmokłe nieużytki. Największy zespół terenów podmokłych tworzy – wraz z jeziorami (w tym największym Jeziorem Jeleńskim), oczkami wodnymi i stawami – ciąg przecinający równoleżnikowo omawiany pas bezleśny. Występują tu liczne, ale o niewielkiej powierzchni, enklawy leśne zajmujące przeważnie wyżej wyniesione tereny lub skarpy. Tworzą one – z wodami i terenami podmokłymi – atrakcyjną krajobrazowo mozaikę użytkowania również o wysokich walorach przyrodniczych (m.in. rezerwat „Bagno Koziana”). Większe kompleksy leśne występują w rejonie jezior – Grądy, Tarczyńskiego i Gronowskiego oraz wsi Gronowo i doliny rzeki Wel (odcinek łączący Jezioro Grądy z Jeziorem Zakrocz). Zalesiony jest m.in. przesmyk lądowy rozdzielający Jezioro Grądy i Jezioro Tarczyńskie (rezerwat „Ostrów Tarczyński”).

Stosunkowo niewielkie powierzchniowo leśne enklawy występują w znacznym rozproszeniu w północno-zachodniej oraz w północno-wschodniej części WPK. Dominują tam natomiast pola uprawne wykorzystujące wyższe walory glebowe ukształtowane na morenowym podłożu. Dość liczne są tereny bagienne, zajmujące międzymorenowe zagłębienia, oraz małe jeziora i oczka wodne. Ta mozaika użytkowania gruntów w połączeniu z dużym zróżnicowaniem rzeźby terenu decyduje o najwyższych walorach krajobrazowych tych części Parku. W części północno-zachodniej (gmina Grodziczno) wysokimi walorami przyrodniczo krajobrazowymi wyróżnia się ponadto dolina rzeki Wel o wyjątkowo krętym przebiegu jej koryta. Szerokie dno głęboko w pagórkowatą wysoczyznę morenową wciętej tu doliny porastają liczne enklawy leśne. Występują też liczne małe zbiorniki  wodne, zarówno naturalne (starorzecza lub oczka wodne), jak i sztuczne (powyrobiskowe). Podobny charakter ma położona w płn.-wsch. części Parku szeroka dolina utworzona w rynnie polodowcowej rozciągającej się w kierunku północnym od Jez. Rumian (aż do Jez. Lesiak). Zbiorniki wodne są tu jednak większe niż w poprzednio opisanej dolinie Welu.

Z terenami rolniczymi związane jest wiejskie osadnictwo, które na obszarze WPK charakteryzuje się rozdrobnieniem i znacznym rozproszeniem. W zasięgu Parku znajduje się (w całości lub części) 33 miejscowości wiejskich, z tego 11 z gminy Lidzbark, 14 z gminy Rybno, 7 z gminy Grodziczno i 2 z gminy Płośnica (tab. 5.2.). Zdecydowanie przeważają wsie małe nieprzekraczające liczby 500 mieszkańców. Średnie zaludnienie wiejskiej jednostki osadniczej wynosi tu ok. 207 mieszkańców, jest więc znacznie mniejsze niż w zasięgu przestrzeni społeczno-gospodarczej Parku (zdefiniowanej w rozdz. 5.1.). Największą miejscowością wiejską jest ośrodek gminny – Rybno, liczące (wraz z zabudową kolonijną) ok. 2550 mieszkańców, skupiające ponad 37% populacji wiejskiej WPK. Do większych wsi zaliczyć można ponadto: Kiełpiny, Wąpiersk, Jeleń i Cibórz – wszystkie w gminie Lidzbark; liczą one powyżej 300 mieszkańców. Tworzą też skupione układy osadnicze (jeśli nie liczyć kilku należących do obrębów tych wsi zespołów zabudowy kolonijnej, np. Kolonia Rybno, Zarybinek lub zabudowy rozproszonej, np. w obrębie Wąpiersk i Jeleń). Skupione układy tworzą też niektóre mniejsze wsie: Turza Mała (gmina Płośnica), Tarczyny (gmina Lidzbark), Kowaliki (gmina Grodziczno), Wery, Kopaniarze, Koszelewki, Koszelewy (tylko niewielka część tej względnie dużej wsi znajduje się w granicach WPK), Gronowo i Grądy (gmina Rybno). Pozostałe układy wiejskie charakteryzuje luźna zabudowa zlokalizowana wzdłuż dróg (np. Nowe Grodziczno, Ciechanówko, część wsi Rynek, Prusy) lub zabudowa rozproszona pośród pól w postaci samotniczych siedlisk. Ta ostatnia forma osadnictwa szczególnie rozpowszechniona jest w płn.-zach. części Parku (gmina Grodziczno), ale występuje prawie na całym jego obszarze.

W zabudowie wiejskiej przeważa – w mniejszym lub większym stopniu zmodernizowana – zabudowa stara, tj. sprzed 1945 r. Nowa zabudowa, jaka powstała po II wojnie światowej, nie odkształciła istotnie historycznie ukształtowanych wiejskich układów osadniczych. Wśród układów skupionych przeważają tu wsie rozwinięte wzdłuż dróg (ulicówki) a największe wsie: Kiełpiny, Koszelewy oraz Rybno, posiadają układy bardziej złożone – wielodrożne. Układ przestrzenny Rybna, a także charakter zabudowy, upodabnia tą wieś (morfologicznie) do małego miasta. W granicach WPK znajduje się też większa część miejskiego układu osadniczego – Lidzbarka Welskiego (przeważająca część jego terenów zabudowanych, w tym przemysłowych oraz większa część obszaru municypalnego, z wyłączeniem zachodnich fragmentów położonych nad Jez. Lidzbarskim, wchodzących w zasięg otuliny).

Liczba stałych mieszkańców na obszarze WPK wynosi szacunkowo 15 500, z tego ponad 8 600 w mieście Lidzbark (55,5%). Średnia gęstość zaludnienia wynosi 75,6 mieszkańców/km2, a na terenach wiejskich – 34,4 mieszkańców/km2 (w mieście – 1513 mieszkańców/km2). Średnia gęstość zaludnienia na wsi jest więc nieco niższa niż w zasięgu całej przestrzeni społeczno-gospodarczej Parku.

Niezależnie od historycznie ukształtowanych układów osadniczych, i często w oderwaniu od nich, rozwija się (szczególnie w ostatnich latach) nowa forma osadnicza – zespoły zabudowy związanej z rekreacją indywidualną (tzw. zabudowa letniskowa). Pewną część tej zabudowy stanowią trwałe obiekty o wysokim standardzie i niekiedy wykorzystywane są do stałego zamieszkiwania (pod względem funkcjonalnym jest to więc zabudowa jednorodzinna). Żywiołowy rozwój tej formy osadnictwa stanowić może jeden z najpoważniejszych problemów, jako skonfliktowany z celami ochrony Parku (patrz rozdz. 6).

Dotychczas największe zespoły zabudowy letniskowej (z udziałem jednorodzinnej) powstały w rejonie niektórych jezior i w sąsiedztwie rzeki Wel (tab 5.3.). Według obecnego rozpoznania liczba obiektów zabudowy letniskowej wynosi ok. 350, a wyznaczonych (i niezabudowanych) działek przeznaczonych pod tą zabudowę – ok. 140. Ponadto w zespołach tych znajduje się łącznie ok. 190 domów stale zamieszkałych (jednorodzinnych – głównie w Grądach, Nowej Wsi i Werach). Dane te nie obejmują terenów gminy Grodziczno, gdzie także (nad Jeziorem Kiełpińskim) powstała i rozwija się zabudowa związana z indywidualną rekreacją.

W niektórych miejscach ogrodzone działki zabudowy letniskowej dochodzą do brzegu jeziora, bez pozostawienia ogólnodostępnej przestrzeni. Szczególnie poważne problemy związane ze spontanicznym powstawaniem domów letniskowych występują w rejonie Jeziora Kiełpińskiego, w gminie Lidzbark. Obiekty te realizowane są tam bez regulacji miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i na terenach nie wskazanych pod taką funkcję w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy (patrz rozdz. 5.2.). Doszło też do podziałów geodezyjnych na małe działki, co prowadzić może do silnego zagęszczenia zabudowy. Pilnym zatem zadaniem jest prawno-planistyczne uporządkowanie omawianych terenów, w tym w szczególności sporządzenie planu miejscowego obejmującego cały potencjalny teren zabudowy letniskowej (wyznaczony zasięgiem dokonanego podziału geodezyjnego), a także całą sąsiadującą zalesioną skarpę wraz z brzegiem jeziora. Obserwuje się wprowadzanie ogrodzeń na tej cennej przyrodniczo i wrażliwej na degradację przestrzeni.

Oprócz zabudowy związanej z rekreacją indywidualną, na obszarze WPK występują także inne formy zagospodarowania rekreacyjnego i turystycznego. Omówione one zostały szczegółowo w rozdz. 6. Oprócz zagrożenia walorów krajobrazowych, zabudowa letniskowa i pozostałe obiekty bazy turystycznej stwarzają zagrożenie w szczególności dla środowiska gruntowo-wodnego i wodnego w związku z nieuporządkowaną gospodarką wodno-ściekową. Dodać przy tym należy, że te elementy środowiska stanowią najcenniejszy walor Parku i zarazem są szczególnie wrażliwym receptorem na degradacyjne oddziaływania (m.in. w związku z przeważnie przepuszczalnym podłożem gruntowym).

Tab. 5.2. Sieć osadnicza WPK i stan wyposażenia miejscowości w systemy wodno-kanalizacyjne (wg programów ochrony środowiska gmin)

Lp.

Miejscowość

Liczba mieszkańców

Wodociąg

Kanalizacja sanitarna

(km; liczba podłączeń)

1

Miasto Lidzbark

8622

+

32,0; 148

(4,2 km w 2002 r.)

Gmina Lidzbark

2181 (10 803)

 

 

2

Cibórz

373

+

1,1; 15

3

Ciechanówko

40

+

-

4

Chełsty

164

+

-

5

Jeleń

465

+

-

6

Kiełpiny

412

+

-

7

Koty

49

-

-

8

Olszewo

11

-

-

9

Podcibórz

88

-

-

10

Tarczyny

90

+

-

11

Wąpiersk

489

+

-

Gmina Rybno

3552

 

 

12

Grądy

101

-

-

13

Grabacz

48

+

-

14

Gronowo

115

+

-

15

Kopaniane

53

_

-

16

Koszelewki

125

-

-

17

Koszelewy (0,1)

60

+

-

18

Nowa Wieś Ostr.

61

 

-

19

Naguszewo – Kolonia. (cz)

30

+

-

20

Prusy (0,3)

30

+

-

21

Rumian + Rumian Kolonia

160

+

-

22

Rybno + Kolonia Rybno + Zarybinek

2550

+

14,9; 544

23

Szczupliny (0,3)

40

+

-

24

Tuczki (0,3)

150

+

2,7; 43

25

Wery

29

-

-

Gmina Grodziczno

962

-

-

26

Kowaliki

80

-

-

27

Lorki

194

-

-

28

Mroczno

20

-

-

29

Nowe Grodziczno

90

+

-

30

Ostaszewo

20

+

-

31

Rynek

267

+

-

32

Trzcin

291

-

-

Gmina Płośnica

140

-

-

33

Murawki

20

-

-

34

Turza Mała

120

-

-

WPK

6835 (15,457)

 

 

 

Tab. 5.3. Zespoły zabudowy letniskowej na obszarze WPK(wg programów ochrony środowiska gmin)

Rejon jeziora

Obręb

Liczba działek

Budynki stale zamieszkałe

zabudowanych

niezabudowanych

Grądy

Tarczyny

31

7

-

Kiełpińskie

Kiełpiny

41

12

-

Gmina Lidzbark

-

72

19

-

Zarybinek

Rybno

22

20

5

Rumian

Rybno

120

45

5

Grądy

Grądy

70

23

10

Rumian

Nowa Wieś

18

10

13

Rumian

Naguszewo

14

14

5

Grądy

Wery

33

10

8

Gmina Rybno

-

277

122

 

Razem WPK

-

349

141

187


 

6. TURYSTYKA I EDUKACJA

 

 

 

6.1. Walory turystyczne i rekreacyjne

 

Walorami turystycznymi i rekreacyjnymi Parku są urozmaicone harmonijne krajobrazy pojezierne: otwarte tereny, rozległe widoki, zróżnicowana rzeźba i pokrycie terenu, jeziora, rzeka, lasy, pola i łąki oraz zabytki – kościoły, zespoły dworskie, młyny, tradycyjna wiejska zabudowa i grodziska. Występowanie pięknych jezior sprzyja wypoczynkowi nad wodą, który szczególnie rozwija się w miejscach dogodnych do kąpieli. Niewątpliwą atrakcją Parku jest rzeka Wel, którą chętnie odwiedzają kajakarze i wędkarze. WPK przyciąga też krajoznawców: rezerwaty są ciekawe dla zainteresowanych poznawaniem przyrody, a okoliczne zabytki – dla miłośników historii i kultury.

Zróżnicowane walory turystyczne i rekreacyjne WPK umożliwiają uprawianie różnych form turystyki i rekreacji. Najbardziej popularny jest bierny wypoczynek nad wodą. Ma on charakter kilkugodzinnych pobytów na kąpieliskach, często w gronie rodziny, znajomych i przyjaciół, a czasami – w grupach zorganizowanych (np. kolonijnych). Najczęściej odwiedzane są kąpieliska i okolice jezior: Lidzbarskiego (Lidzbark – plaża miejska, która znajduje się w pobliżu granic WKP), Kiełpińskiego (Rynek), Zarybinek (Rybno), Tarczyńskiego (Wery), Grądy (Tarczyny, Grądy), Rumian (Kolonia Rybno, Szczupliny, Nowa Wieś Ostródzka), Jeleń (Wąpiersk, Jeleń). Wypoczynek nad wodą wiąże się z ośrodkami wypoczynkowymi lokalizowanymi nad jeziorami oraz z domkami letniskowymi, a coraz częściej – z kwaterami prywatnymi. Obserwuje się wzmożony ruch samochodowy na obszarze Parku. Turyści odbywają również spacery i wycieczki po lesie, a także spływy na rzece Wel. Na obszarze Parku spotyka się jeżdżących na rowerach: niekiedy są to turyści rowerowi, którzy przemierzają długie dystanse, przewożąc w sakwach rowerowych cały ekwipunek turystyczny, ale przeważnie są to osoby wypoczywające na obszarze WPK, które przywożą własne rowery samochodami i odbywają przejażdżki rowerowe na miejscu. Stopniowo rosnącą popularnością cieszy się rekreacja konna.

Walory turystyczne WPK są znacznie słabiej wykorzystane zimą, chociaż mogłaby rozwijać się tam turystyka narciarska (tzw. śladowa i biegowa). Warunki terenowe WPK są bardzo atrakcyjne dla zimowych wycieczek na nartach, ale ostatnie kapryśne zimy (brak przewidywalnej i stabilnej pokrywy śnieżnej) oraz niewielkie zainteresowanie (brak tradycji uprawiania narciarstwa nizinnego) sprawiają, że jest to rzadko uprawiana forma turystyki.

Analiza walorów turystycznych i rekreacyjnych WPK wskazuje, że sprzyjają one rozwojowi takich form turystyki i rekreacji, które korzystając ze środowiska przyrodniczego i kulturowego, nie będą mu zagrażać. W tym wypadku najbardziej zalecana jest turystyka poznawcza, związana z krajoznawstwem, która polega na poznawaniu walorów przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych Parku, w związku z czym zalecane są takie formy turystyki jak: piesza, rowerowa, kajakowa, a zimą – narciarska. Wskazana jest również rekreacja w postaci czynnego i biernego wypoczynku (w tym również wędkarstwa) na ogólnodostępnych akwenach i terenach przywodnych oraz leśnych, wraz z możliwością zbioru grzybów i owoców runa leśnego, poza obszarami szczególnej ochrony.

 

 

6.2. Ruch turystyczny

 

Obszar WPK stanowi bardzo popularny obszar wypoczynku – głównie dla mieszkańców Północnego Mazowsza, pogranicza warmińsko-mazurskiego i aglomeracji warszawskiej; zdarzają się również turyści z odleglejszych stron: ze Śląska, z Krakowa, z Pomorza, a czasami – również z zagranicy. Ale wielkość ruchu turystycznego na obszarze Parku jest trudna do oszacowania, ponieważ brakuje całościowych badań w tym zakresie. Niewątpliwie największe znaczenie (ilościowo) ma wypoczynek nad wodą, który bywa łączony z pobytami rekreacyjnymi na wsi lub w domach letniskowych i coraz częściej w gospodarstwach agroturystycznych. Pewna część ruchu turystycznego przypada na tzw. turystykę kwalifikowaną: wodną (zwłaszcza kajakową) oraz pieszą i rowerową. Popularne jest także wędkarstwo. Sezonowo występuje rekreacja w lasach związana ze zbiorem grzybów i owoców runa leśnego. Inne formy wypoczynku (np. jazdy konne lub turystyka przyrodnicza) mają znaczenie uzupełniające.

Oprócz turystyki indywidualnej obserwuje się przyjazdy wycieczek szkolnych, zwłaszcza w maju i czerwcu, a latem – grupy kolonijne. Tego typu ruch turystyczny jest obsługiwany przez ośrodki w Lidzbarku, gdzie można zakwaterować i wyżywić grupy szkolne.

W ruchu turystycznym uczestniczą również grupy zorganizowane, przebywające na obszarze WPK poza ośrodkami wypoczynkowymi. Są to harcerze obozujący w pobliżu Jez. Kiełpińskiego oraz grupy zorganizowane przez Klub Inteligencji Katolickiej (KIK), które przyjeżdżają na obozy nad Jez. Zakrocz.

Według oceny Biura Promocji, Turystyki i Koordynacji w Lidzbarku miasto odwiedziło ok. 15 tys. turystów w 2004. Największym powodzeniem cieszą się pobyty podczas tzw. „długich weekendów”, przy pełnym „obłożeniu” w ośrodkach wypoczynkowych i gospodarstwach agroturystycznych.

Szczególną formą turystyki jest uczestnictwo w różnych lokalnych imprezach, festyny i jarmarki.. Dużo dzieje się zwłaszcza w Lidzbarku, gdzie urządzane są Dni Lidzbarka (na przełomie lipca i sierpnia) oraz festyny sportowe, zawody wędkarskie i strzeleckie (Bractwo Kurkowe), przeglądy i konkursy dla dzieci i młodzieży. Na terenie tzw. wioski archeologicznej w Tarczynach odbywają się Jarmarki Archeologiczne – impreza prezentująca dawne rzemiosło i sztukę walki, połączona ze sprzedażą pamiątek itp.

Wobec braku informacji o natężeniu ruchu turystycznego w WPK wskazany jest jego monitoring w celu określenia stopnia antropopresji na środowisko przyrodnicze ze strony turystyki i rekreacji. Monitoring umożliwiłby także zdobycie informacji na potrzeby zarządzania ruchem turystycznym w Parku i eliminowania ewentualnych zagrożeń. W pierwszej kolejności powinny być monitorowane miejsca związane z największym natężeniem turystyki i rekreacji, takie jak kąpieliska i zespoły domków letniskowych, strefa przybrzeżna jezior i rzeki Wel oraz węzły przyszłych szlaków rowerowych.

 

 

6.3. Zagospodarowanie turystyczne

 

6.3.1. Szlaki piesze

Na obszarze WPK istnieje jeden pieszy szlak turystyczny, którego trasa liczy w granicach Parku ponad 20 km. W związku z tym gęstość szlaków pieszych w Parku jest niewielka (w porównaniu z innymi obszarami chronionymi), wynosi zaledwie 0,11 km/km2. Szlak przebiega południkowo przez zachodnią część obszaru WPK i prowadzi głównie doliną rzeki Wel. Jest oznakowany w terenie kolorem czerwonym, ale miejscami znaki są słabo rozpoznawalne. Mimo swojej atrakcyjności szlak nie figuruje w ewidencji znakowanych szlaków PTTK i Warmińsko-Mazurski Oddział PTTK nie sprawuje nad nim pieczy, nie dokonuje odnowień znaków itp. Pieszy szlak turystyczny w okolicach Jeziora Lidzbarskiego został umieszczony na mapie topograficznej w skali 1:25 000 Głównego Geodety Kraju z 1985 r., a w całości – na mapie turystycznej WPK w skali 1:50 000 Wyd. GEA z 2000 r.

Jako inny szlak pieszy traktowana jest ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna wokół Jeziora Kiełpińskiego. Ma ona dosyć długą jak na ścieżkę edukacyjną trasę (ponad 8 km), nie posiada informacji dydaktycznych (np. na tablicach) i jest oznakowana znakami typowymi dla szlaków pieszych. W związku z tym turyści nie orientują się, że wędrują ścieżką dydaktyczną i sądzą, że jest to szlak pieszy.

Ubóstwo szlaków pieszych w Parku wynika zapewne z następujących uwarunkowań:

·         położenie WPK oddala go od ośrodków, w których działają organizatorzy turystyki, którzy tworzą i konserwują szlaki turystyczne: tak było w poprzednim podziale wojewódzkim, kiedy to WPK znajdował się na pograniczu woj. ciechanowskiego, toruńskiego i olsztyńskiego i w związku z tym budził mniejsze zainteresowanie ówczesnych ośrodków PTTK; natomiast obecnie Park znajduje się na skraju woj. warmińsko-mazurskiego, które posiada rozbudowaną sieć szlaków w innych rejonach, a Park nadal pozostaje poza strefą zainteresowań PTTK;

·         walory Parku były i są postrzegane jako najbardziej dogodne do wypoczynku nadwodnego, w strefie przyjeziornej, środki inwestowane w rozwój turystyki były przeznaczane na budowę ośrodków wypoczynkowo-kolonijnych nad jeziorami i dlatego pozostałe tereny oraz inne formy turystyki budziły mniejsze zainteresowanie m.in. gospodarzy tego obszaru, którzy ani nie rozwijali ani nie promowali turystyki (np. pieszej) poza strefą przyjeziorną;

·         ze strony turystów maleje zainteresowanie typową turystyką pieszą w postaci popularnych jeszcze niedawno dłuższych wędrówek pieszych z plecakami, do czego znakowane szlaki piesze były bardzo przydatne; obecnie dominują spacery i krótsze wycieczki, a wielodniowe lub wielogodzinne trasy piesze są coraz częściej zamieniane na wyjazdy samochodowe połączone ze spacerami wokół najciekawszych obiektów: zamiast pieszego przejścia (np. szlakiem turystycznym) przejeżdża się samochodem pomiędzy najatrakcyjniejszymi miejscami;

·         funkcjonowanie szlaków pieszych jest częściowo zastępowane przez ścieżki dydaktyczne i szlaki rowerowe, ponieważ: ścieżki dydaktyczne, poprowadzone w najatrakcyjniejszych miejscach, są krótsze niż typowe szlaki piesze i często mają formę pętli, co ułatwia skorzystanie z dojazdu samochodem, odbycia spaceru i powrotu pozostawionym pojazdem, natomiast szlaki rowerowe pozwalają na odbywanie dłuższych wycieczek rowerem, co wymaga znacznie mniej czasu i sił niż piesza wędrówka na tym samym dystansie.

 

6.3.2. Szlaki rowerowe

Jedyna oznakowana trasa rowerowa (czyli szlak) znajduje się w gminie Grodziczno. Jest to szlak zwany „Ścieżką rowerową północnym skrajem WPK”, ponieważ jest traktowany jako szlak rowerowy i jednocześnie jako ścieżka przyrodnicza. Ma długość ponad 19 km i oznakowanie typowe dla szlaków pieszych w kolorze zielonym. Znaki są miejscami słabo widoczne. Przebieg ścieżki (szlaku) jest bardzo ciekawy, umożliwia podziwiane pięknych krajobrazów w malowniczych okolicach wsi Lorki, Trzcin i Rynek oraz w dolinie rzeki Wel.

Pozostałe trasy rowerowe WPK są również bardzo atrakcyjne pod względem krajobrazowym i przyrodniczym. Najczęściej mają one formę pętli o charakterze lokalnym. Ich ogromnym walorem jest możliwość prowadzenia obserwacji przyrodniczych, dlatego ich funkcjonowanie jest łączone z dydaktyką. Najczęściej są one dosyć trudne do przejechania rowerem w całości, ponieważ niektóre odcinki wiodą drogami polnymi i mogą być uciążliwe dla niewprawnych rowerzystów, a miejscami rower trzeba po prostu prowadzić. Ich przebycie wymaga od rowerzystów odpowiedniego przygotowania – kondycyjnego i sprzętowego. W związku z tym są przeznaczone przede wszystkim dla osób zainteresowanych wycieczkami przyrodniczymi i poznawczymi, których odbywanie wiąże się z pokonywaniem trudności terenowych, przebywaniem niektórych odcinków pieszo. Nie są to więc typowe trasy rowerowe dla osób zainteresowanych rekreacyjną jazdą na rowerze, ani dla kogoś kto turystycznie przemierza dany region, wioząc rowerem swój cały bagaż i zwiedzając miejscowe atrakcje podczas dłuższej wyprawy rowerowej.

W obecnym kształcie proponowane trasy rowerowe są również trudne do przejechania w całości przez osoby odbywające kilkugodzinne wycieczki, ponieważ najchętniej pokonują one rowerem najwygodniejsze odcinki (asfaltowe lub inne utwardzone), a już nie „zapuszczają się” w trudne miejsce, za to najciekawsze pod względem przyrodniczym. W efekcie obserwuje się stosunkowo niewielkie wykorzystanie obecnych tras rowerowych w taki sposób jak zostały one zaproponowane w dotychczasowych źródłach, głównie w Przewodniku Przyrodniczym WPK. Idea lansowanych tam rowerowych ścieżek dydaktyczno-przyrodniczych wydaje się celowa dla wybranej grupy odbiorców i to przede wszystkim jako oferta programowa do realizacji w terenie (wycieczka przyrodnicza, z wykorzystaniem dojazdu rowerem), a nie jako typowa trasa rowerowa, do szerokiego udostępnienia rowerzystom, spodziewającym się warunków odpowiednich dla turystyki rowerowej. Tak jest m.in. w przypadku „Ścieżki rowerowej wokół jeziora Rumian”, która może kłopotliwie zaskoczyć słabo przygotowanych wycieczkowiczów, a zwłaszcza rodziny, ponieważ w Rybnie brakuje informacji o trudnościach na trasie, szczególnie uciążliwych dla słabszych dzieci, dla mniej wprawnych rowerzystów, dla dysponujących nieodpowiednim, przypadkowym lub nieprzygotowanym sprzętem. Nic dziwnego, że jest ona bardzo słabo wykorzystywana, a jeśli już, to najczęściej we fragmentach i nie tak jak została zaplanowana, czyli z Rybna: ci rowerzyści, którzy z niej korzystają, jadą po prostu na jakimś odcinku tą drogą, która im odpowiada, bez świadomości, że są na ścieżce rowerowej. W związku z tym trasa powinna być krótsza, prawidłowo oznakowana w terenie i właściwie rozreklamowana, najlepiej jako element sieci szlaków rowerowych, a nie jako odosobniona „atrakcja”, ponieważ potencjalnych ciekawych tras rowerowych w WPK jest wiele również poza okolicami Jez. Rumian.

Dla rozwoju turystyki rowerowej wskazane byłoby zweryfikowanie dotychczasowych tras i możliwości ich wyznaczenia, a następnie takie poprowadzenie lokalnych szlaków rowerowych WPK, które umożliwiłyby odbywanie typowych wycieczek rowerowych, ewentualnie połączonych z poznawaniem ciekawostek przyrodniczych i kulturowych. Turystyczne szlaki rowerowe mogłyby w pewnym stopniu przejąć rolę dłuższych szlaków pieszych, przeznaczonych do odbywania wędrówek krajoznawczych. Najkorzystniejsze dla rozwoju turystyki rowerowej byłoby zrealizowanie koncepcji sieci szlaków rowerowych WPK i powiązanie ich z terenami sąsiednimi.

 

 

6.3.3. Szlak kajakowy rzeką Wel

Szlak kajakowy rzeką Wel staje się coraz bardziej popularny i jest niewątpliwie jedną z największych atrakcji turystycznych WPK. Szlak kajakowy liczy 98,5 km, z czego ok. 80 km znajduje się w granicach Parku, w związku z tym jest to jego najdłuższy szlak turystyczny. Szczególny walor tego szlaku polega na zróżnicowaniu trudności na poszczególnych odcinkach, w związku z tym można stwierdzić, że szlak kajakowy rzeką Wel „nadaje się dla każdego”: spływy tą rzeką należą do szczególnie atrakcyjnych i potrafią zadowolić zarówno początkujących jak i zaawansowanych kajakarzy. Poszczególne odcinki rzeki Wel znacznie różnią się prędkością prądu i tam gdzie rzeka przyspiesza podnosi się atrakcyjność „sportowa” szlaku kajakowego, ponieważ spadek rzeki, wynoszący średnio 0,91‰, na niektórych jej odcinkach wzrasta aż do 4,1‰. Uroku spływom dodaje niezwykle ciekawy przebieg rzeki pośród zmiennych krajobrazów, ponieważ Wel przepływa przez jeziora, meandruje pośród lasów, łąk i pól, mija po drodze niektóre wsie i miasto Lidzbark, a miejscami przeciska się przez cieniste przełomy, jak np. w malowniczym „Piekiełku”. Spływ rzeką Wel daje również możliwość poznania przyrodniczych walorów Parku, ponieważ na swej długiej trasie przecina jedne z najcenniejszych obszarów WPK, m.in. ostoje przyrody, rezerwaty i użytki ekologiczne (istniejące i projektowane).

Szlak kajakowy rzeką Wel zaklasyfikowano w informatorze dla kajakarzy jako trudny uciążliwy. Wynika to ze specyfiki spływu tą rzeką, podczas którego występują trudności techniczne związane z bystrym nurtem oraz uciążliwości polegające na konieczności przenoszenia kajaków lądem z powodu spiętrzeń, niebezpiecznych przepływów pod niektórymi mostami oraz innych przeszkód, najczęściej w postaci zwalonych pni drzew. Na potrzeby turystyki kajakowej szlak podzielono na odcinki odpowiadające zróżnicowaniu trudności technicznych (łatwe, trudne i bardzo trudne).

Ukształtowanie przebiegu rzeki Wel na obszarze WPK w postaci wielkiego zakola stanowi zaletę przy organizowaniu spływów, ponieważ dowożenie i przywożenie kajaków w Parku odbywa się na znacznie krótszych dystansach niż w wypadku rzeki o przebiegu zbliżonym do linii prostej. Ponadto nad samą rzeką znajduje się wiele dogodnych miejsc do wodowania (przy drogach i mostach, przy miejscowościach, nad jeziorami itd.). Jest to ogromna zaleta zarówno dla kajakarzy, którzy mogą dowolnie zaplanować krótsze lub dłuższe spływy po łatwiejszych lub trudniejszych odcinkach rzeki, jak i dla organizatorów spływów, którzy mogą sprawnie udostępniać sprzęt w dogodnych dla turystów miejscach, a także dostosować się do ewentualnych zmian sytuacji (powodujących skrócenie spływu i konieczność podjęcia kajaków z innego miejsca niż to było zaplanowane) w takich wypadkach, jak np. zmiana pogody. Ukształtowanie przebiegu rzeki i łatwość wodowania stanowią szansę dla rozwoju turystyki kajakowej, bez konieczności inwestowania w budowę obiektów „zabudowujących” rzekę, ale za to z wykorzystaniem istniejącej już bazy (zwłaszcza gospodarstw agroturystycznych) położonej w oddaleniu od rzeki, do której można sprawnie i szybko dowozić turystów i kajaki.

Urok rzeki Wel polega również na jej stosunkowo „dzikim” charakterze. Okolice przez które przepływa, są najczęściej oddalone od „cywilizacji”, a zagospodarowanie turystyczne w jej pobliżu można określić jako bardzo skromne. Poza obszarami zagospodarowanych jezior, szczególnie w Rybnie i Lidzbarku, trudno znaleźć nocleg i wyżywienie (w sąsiedztwie szlaku kajakowego). Stanowi to z jednej strony barierę dla masowego napływu turystów (dzięki czemu Wel nadal zachowuje swój naturalny charakter), a z drugiej strony zachęca wytrawnych wodniaków do przyjazdów i powrotów, ponieważ znajdują tu takie walory, o jakie trudno gdzie indziej: rzeka ma niepowtarzalny urok i zachowuje stosunkowo niezmienione otoczenie, czego właśnie poszukują turyści zmęczeni zbyt „ucywilizowanymi” formami wypoczynku, pragnący kontaktu z przyrodą i unikający wakacyjnych tłumów podczas urlopu na spływie. Kajakarze zainteresowani biwakowaniem nad rzeką mogliby korzystać z urządzonych pól namiotowych. Kilka takich miejsc funkcjonuje, a w zależności od potrzeb – mogłoby być ich więcej. Zidentyfikowano 15 potencjalnych miejsc biwakowania wzdłuż szlaku kajakowego, gdzie można byłoby zorganizować niewielkie pola namiotowe dla kajakarzy. Należy je tworzyć w pierwszej kolejności tam, gdzie istnieje możliwość utylizacji ścieków.

 

6.3.4. Baza noclegowa i gastronomiczna

Największymi skupiskami zagospodarowania turystycznego są gminy Lidzbark i Rybno. W Lidzbarku niektóre obiekty noclegowe znajdują się w granicach WPK; są to:

·         Ośrodek Wypoczynkowy „Pod Lipami” – Lidzbark, ul. Lipowa 46 (284 miejsca),

·         Hotel „Mario” – Lidzbark, ul. Brzozowa 19/23 (30 miejsc),

·         Pokoje gościnne Poczty Polskiej – Lidzbark, ul. Dworcowa 8 (kilkanaście miejsc),

·         kwatery indywidualne i agroturystyczne (razem ok. 70 miejsc).

Baza noclegowa Lidzbarka znajduje się głównie w okolicach Jeziora Lidzbarskiego na terenach zalesionych i w związku z tym w większości leży poza granicami WPK i nie jest przedmiotem analizy w ramach Planu Ochrony, choć korzystający z nich turyści włączają się w ruch turystyczny w WPK. Poza Parkiem znajdują się następujące obiekty:

·         Ośrodek Parkowy Hotel – Lidzbark, ul. Leśniczówka 7,

·         Ośrodek Wczasowy „Lech” – Lidzbark – Leśniczówka,

·         Ośrodek Wczasowy „Danusia I” – Lidzbark, Leśniczówka,

·         Ośrodek Kolonijny „Danusia II” – Lidzbark, Leśniczówka,

·         Ośrodek Wypoczynkowy „Dar Serca” – Lidzbark, ul. Lipowa.

Uzupełnieniem bazy noclegowej Lidzbarka jest pole namiotowe przy plaży miejskiej.

W Tarczynach znajduje się Szkolny Ośrodek Wypoczynkowy Liceum Ogólnokształcącego w Działdowie, a poza wsią w kierunku południowym – obiekt MSWiA: Ośrodek Wypoczynkowy Komendy Powiatowej PSP.

Nad rzeką Wel w Kurojadach, powstaje zespół wypoczynkowy, planowany na 60-80 miejsc, składający się z hotelu i domków oraz obiektów towarzyszących, takich jak restauracja, sala konferencyjna, kawiarnia, basen, stajnia, kryta ujeżdżalnia i tereny sportowo-rekreacyjne.

W Rybnie, nad Jeziorem Zarybinek, istnieje ośrodek domków wypoczynkowych, zarządzany przez firmę „Exploris”. Znajduje się tam plaża i nabrzeże do wodowania kajaków, a obok – restauracja „Świtezianka”. Na wschodnim brzegu Jeziora Rumian funkcjonował również ośrodek domków wypoczynkowych, obecnie sprywatyzowany.

W gminie Rybno istnieje stosunkowo dużo kwater i gospodarstw agroturystycznych. Najliczniej znajdują się one w samym Rybnie oraz w okolicznych miejscowościach, takich jak: Tuczki, Grabacz, Rumian, Grądy, a zaczynają się pojawiać również w Werach i Kopaniarzach. W Koszelewach rodzinne gospodarstwo rybackie, oprócz łowisk wędkarskich i sprzedaży ryb, oferuje również noclegi. W Lesiaku gospodarstwo agroturystyczne daje możliwość dodatkowych atrakcji turystom, takich jak jazda konna oraz korzystanie z rowerów, łodzi wiosłowej, sali do gry w tenisa stołowego itp. W gminie zaniechano prowadzenia wspólnej rezerwacji miejsc w kwaterach, w związku z czym turystom jest trudniej dotrzeć do kwaterodawców, a informacja o możliwościach noclegu jest stosunkowo uboga.

W gminie Grodziczno obiekty noclegowe występują jedynie nad Jeziorem Kiełpińskim w miejscowości Rynek. Znajdują się tam: Ośrodek Wczasowy „Perła” Zespołu Szkół Zawodowych w Iłowie, Ośrodek Wczasowy „Słoneczne Wzgórze” Urzędu Miasta w Mławie oraz Ośrodek Wczasowy Zespołu Szkół Zawodowych w Działdowie. Każdy z ośrodków może przyjąć jednorazowo po kilkadziesiąt osób. Są to ośrodki wypoczynkowe składające głównie ze starych budynków i domków campingowych o niskim standardzie technicznym i estetycznym. A na pozostałych pięknych terenach tej gminy wchodzących w skład Parku, nie ma żadnych obiektów noclegowych ani kwater agroturystycznych, co stanowi niewykorzystaną szansę do rozwoju turystyki na terenach wiejskich w tym rejonie. Luki tej nie wypełni powstający obiekt w pobliżu rezerwatu „Piekiełko”, ponieważ na obszarze gminy brakuje bazy o szerszym zasięgu, w postaci rozproszonej, która mogłaby funkcjonować w indywidualnych gospodarstwach, np. w malowniczo położonych przysiółkach wsi Lorki, Trzcin, Mroczno, Mroczenko i Grodziczno.

W gminie Płośnica, w części znajdującej się w granicach WPK (okolice wsi Turza Mała), nie ma zagospodarowania turystycznego.

Baza gastronomiczna jest najlepiej rozwinięta w Lidzbarku (kilka restauracji, barów i kawiarni) i częściowo wiąże się z (niektórymi) obiektami noclegowymi. Bary i restauracje można również znaleźć w Rybnie, ale brakuje ich w innych miejscowościach, m.in. w Grodzicznie, w Rynku, w Kiełpinach (gdzie była dawniej).

Baza noclegowa i gastronomiczna ulega stałemu przekształcaniu. Podobnie dzieje się w całej sferze usług turystycznych. W czasie prac nad projektem Planu Ochrony WPK niektóre obiekty zmieniły swój status. Ośrodek „Exploris” nad Jeziorem Zarybinek został zamknięty i będzie przeznaczony do sprzedaży. W Rybnie w sezonie 2005 nie można wypożyczyć kajaków. Domki wypoczynkowe na terenie ośrodka nad Jeziorem Rumian zostaną prawdopodobnie przejęte przez indywidualnych właścicieli. W Ciborzu natomiast uruchomiono dla kajakarzy noclegownię w starym młynie, a w Kotach – pole namiotowe. Obsługę kajakarzy (wypożyczanie i przewóz kajaków) rozwinięto w Jeleniu. W Kurojadach udostępniono już ośrodek jeździecki przy budowanym obiekcie wypoczynkowym, choć trwają prace budowlane. Zmienia się również sytuacja gospodarstw agroturystycznych, stopniowo przybywa nowych możliwości noclegu i rozszerza się ich oferta programowa, np. w Jeleniu w jednym z gospodarstw można skorzystać z wierzchowca i odbywać konne przejażdżki po okolicy, także bryczką.

6.3.5. Indywidualna zabudowa rekreacyjna

Okolice największych jezior WPK są chętnie wykorzystywane pod zabudowę letniskową, która wkracza na najbardziej atrakcyjne tereny. Przybywa „drugich domów”, w związku z czym brzegi pięknych jezior zaczynają otaczać zespoły „daczowisk” (po kilkadziesiąt obiektów), które zmieniają krajobraz, zagradzają dostęp do wody innym użytkownikom, wnoszą „atrybuty miejskości” w krajobraz pojezierny, w którym tradycyjnie dominują elementy przyrodnicze z rozproszoną zabudową zagrodową wkomponowaną w otoczenie. Działki i domki letniskowe powstają miejscami spontanicznie, stopniowo zajmując otwartą przestrzeń. Zespoły „daczowisk” sprawiają najczęściej wrażenie chaosu i tymczasowości, choć niektóre pojedyncze domy i działki wyróżniają się estetyką. Negatywnymi zjawiskami, wiążącymi się z indywidualną zabudową rekreacyjną, są:

·         zabudowa najcenniejszych obszarów wokół jezior, o najwyższych walorach krajobrazowych i turystycznych,

·         inwestycje niezgodne z przepisami, samowolne, wymuszane w nieuczciwy sposób itp.

·         ograniczanie, utrudnianie lub zagradzanie dostępu do wody, bez pozostawienia ogólnodostępnego pasa przybrzeżnego,

·         brak kanalizacji i zanieczyszczanie jezior oraz okolicznych terenów,

·         brak estetyki w budownictwie domów, altanek, wiat, bram, ogrodzeń itp.

·         budowanie licznych indywidualnych pomostów, najczęściej prowizorycznych, rzadko naprawianych i przez to w złym stanie, które niszczejąc szpecą linię brzegową i są niebezpieczne (dla wodniaków, dla kąpiących się itp.).

Działki i domy dla rekreacji indywidualnej najliczniej powstały m.in. w następujących miejscach (patrz też rozdz. 5.3.):

·         nad Jeziorem Kiełpińskim (Kiełpiny, Rynek),

·         nad Jeziorem Rumian (Kolonia Rybno, Nowa Wieś Ostródzka, Kolonia Naguszewo),

·         nad Jeziorem Tarczyńskim (Wery),

·         nad Jeziorem Grądy (Tarczyny, Grądy).

 

6.3.6. Dostępność komunikacyjna

Obszar WPK jest dostępny głównie dzięki drogom wojewódzkim, a w mniejszym stopniu – dzięki liniom kolejowym. W Lidzbarku krzyżują się ważne drogi wojewódzkie: droga nr 544 Działdowo – Brodnica, umożliwiająca dojazd od zachodu (m.in. z Torunia) i wschodu (połączenie z drogą krajową nr 7 Warszawa – Gdańsk) oraz droga nr 541 Żuromin – Lubawa, umożliwiające dojazd z południa (m.in. z Warszawy) oraz z północy (m.in. z Olsztyna i Gdańska). Część północno-wschodnią Parku przecina jeszcze jedna droga wojewódzka nr 538 z Działdowa do Nowego Miasta Lubawskiego, która prowadzi przez Rybno i krzyżuje się ze wspomnianą drogą nr 541 w okolicach Grodziczna.

Dla wygody turystów zmotoryzowanych urządza się parkingi leśne. Dogodne miejsca do postoju znajdują się m.in. przy drogach wyjazdowych z Lidzbarka do Brodnicy, Lubawy i Działdowa, ale brak im właściwego oznakowania i wyposażenia.

Oprócz dróg kołowych dojazd do Lidzbarka jest możliwy dzięki linii kolejowej z Działdowa do Brodnicy. Występują jednak problemy z zapewnieniem ciągłości funkcjonowania połączeń lokalnych (na przełomie 2004/2005 kursowanie pociągów osobowych było zawieszone). Dojazd koleją do Lidzbarka jest bardzo wygodny, np. dla wycieczek szkolnych z Działdowa, kiedy razem jedzie kilka klas. Północno-wschodnią część WPK przecina natomiast magistrala kolejowa Warszawa – Gdańsk. Na odcinku tej magistrali, pomiędzy Działdowem a Iławą, kursują również pociągi osobowe, które zatrzymują się na 2 stacjach PKP, znajdujących się w granicach WPK: Rybno Pomorskie i Tuczki. Komunikacja kolejowa ma jednak coraz mniejsze znaczenie dla rozwoju turystyki. Niewykorzystaną możliwością jest np. przewożenie rowerów pociągiem i odbywanie wycieczek rowerowych już na terenie samego Parku, co pozwoliłoby na uniknięcie wzmożonego i niebezpiecznego ruchu na drogach dojazdowych do WPK.


 

6.4. Formy działalności i zagospodarowania edukacyjnego

 

Zagadnienie edukacji w parku krajobrazowym łączy się z turystyką i często turyści korzystają z zagospodarowania przeznaczonego do edukacji, a grupy edukowane – z zagospodarowania turystycznego. Ponadto przyjazdy turystyczne (indywidualne) do Parku, oprócz wypoczynku, są również okazją do edukacji. W związku z tym oba zagadnienia mają wspólne aspekty i mogą się wzajemnie uzupełniać, a na potrzeby Planu Ochrony są rozpatrywane wspólnie, z zachowaniem odrębności właściwych im cech.

Edukacja przyrodnicza dotycząca WPK jest prowadzona przede wszystkim przez pracowników Parku. Siedziba WPK w Jeleniu jest głównym ośrodkiem dydaktycznym, ale pracownicy Parku prowadzą swoją działalność także poza siedzibą WPK: w szkołach i w innych placówkach, wygłaszając pogadanki, wykłady i prelekcje, urządzając wystawy i konkursy oraz uczestnicząc w różnych imprezach. Walory WPK promują też wydawnictwa opracowane w Parku (przewodniki, foldery itp.).

W siedzibie WPK w Jeleniu znajduje się ekspozycja muzealna, prezentująca głównie walory kulturowe Parku o charakterze etnograficznym. Przy budynku umieszczono przyrodnicze tablice informacyjne, a w pobliżu, na skraju niewielkiego mokradła – platformę widokową.

W Lidzbarku znajduje się Muzeum Przyrody, obsługiwane przez pracowników Parku (po zamówieniu wizyty i uzgodnieniu terminu). Zostało ono urządzone również jako sala edukacyjna dla dzieci i młodzieży, gdzie można również zorganizować pokaz slajdów. Ekspozycja prezentuje florę i faunę WPK oraz charakteryzuje środowisko w jakim żyją. Okazy i eksponaty, tablice, zdjęcia i mapy przedstawiają różne aspekty walorów przyrodniczych Parku, umożliwiając ich poznanie w taki sposób, jaki trudno byłoby zrealizować w terenie. Ponadto jako ciekawostkę można dodać istnienie w Lidzbarku Muzeum Pożarnictwa, unikalnego w naszym kraju.

Edukacją zajmuje się również Nadleśnictwo Lidzbark. Głównym ośrodkiem działalności edukacyjnej jest otocznie siedziby Nadleśnictwa (okolice Klonowa), gdzie znajdują się ciekawe elementy zagospodarowania edukacyjnego. Jest to jednak teren leżący poza granicami WPK.

 

Na terenie WPK istnieją następujące ścieżki dydaktyczne:

·         „Nad Neliwą” – długość ok. 3 km, poprowadzona w lesie nad Jeziorem Neliwa. Na jego stromym brzegu znajduje się platforma widokowa, ale podrastające drzewa w znacznym stopniu zasłaniają widok. Stan platformy wiosną 2005 wskazuje na potrzebę remontu. Na trasie umieszczono tablice informacyjne, które uległy wandalizmowi, a ocalałe elementy zostały przeniesione na teren gimnazjum w Rybnie. Tematem wiodącym ścieżki jest prezentacja walorów przyrodniczych lasu, jego zagospodarowania i ochrony. Przebiegając nad jeziorem ścieżka pokazuje również środowisko wodne, torfowiskowe i bagienne. Ścieżkę oznakowano znakami przeznaczonymi dla szlaków pieszych, w kolorze zielonym.

·         „Przyrodnicza ścieżka dydaktyczna nad Jeziorem Lidzbarskim” – długość ok. 3 km, w lesie nad Jeziorem Lidzbarskim; prowadzi poza granice Parku, łącząc się z „Leśną ścieżką dydaktyczną” Nadleśnictwa Lidzbark. Oznakowanie ścieżki zostało zdewastowane, w związku z czym przestała ona pełnić swoją zamierzoną funkcję.

·          „Ścieżka wokół Jeziora Kiełpińskiego” – przeznaczona przede wszystkim dla turystów pieszych, ale jak na ścieżkę dydaktyczną dosyć długa (ponad 8 km); można ją częściowo przebywać rowerem, ale miejscami trzeba go prowadzić. Jest to więc ścieżka atrakcyjna dla przyrodników-zapaleńców – jako ścieżka piesza jest dosyć długa, a jako rowerowa (w całości) – zbyt trudna. Ścieżka prowadzi z Rynku i ma przebieg częściowo wspólny ze ścieżką wokół Jeziora Okuminek. Ścieżka pozwala zapoznać się z walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi otoczenia Jeziora Kiełpińskiego. Ścieżkę oznakowano znakami przeznaczonymi dla szlaków pieszych, w kolorze niebieskim, tak samo jak ścieżkę wokół Jeziora Okuminek.

·         „Przyrodnicza ścieżka dydaktyczna wokół Jeziora Okuminek” – przebieg ścieżki jest częściowo wspólny z przebiegiem ścieżki wokół Jeziora Kiełpińskiego. Ścieżka ma długość ok. 1 km i prowadzi wokół niewielkiego Jeziora Okuminek otoczonego torfowiskiem. Ścieżka prezentuje ciekawe środowisko związane z jeziorem i jego podmokłym obrzeżem. Ścieżkę oznakowano znakami przeznaczonymi dla szlaków pieszych, w kolorze niebieskim, wspólnie ze ścieżką wokół Jez. Kiełpińskiego, w związku z tym na rozstaju obu ścieżek identyczne znaki wskazują w przeciwne strony (jeden w lewo, a drugi w prawo).

·         „Ścieżka rowerowa północnym skrajem Welskiego Parku Krajobrazowego” – ścieżka o długości ponad 19 km, jest przeznaczona dla rowerzystów, traktowana jako szlak rowerowy i jednocześnie rekomendowana jako ścieżka przyrodnicza; ma kształt pętli, prowadzącej pomiędzy Rynkiem i Grodzicznem. Ścieżka prezentuje m.in. walory przyrodnicze i krajobrazowe doliny rzeki Wel w północnej części WPK. Ścieżka prowadzi wśród pagórków i obniżeń terenu, wznosząc się i opadając oraz przecinając dolinę rzeki Wel, w związku z tym jej przebieg jest urozmaicony, ale miejscami trudny dla mniej wprawnych rowerzystów. Ścieżkę oznakowano znakami przeznaczonymi dla szlaków pieszych, w kolorze zielonym.


 

6.5. Ocena stanu turystyki i edukacji

 

Stan turystyki i edukacji w WPK, w okresie opracowania projektu Planu Ochrony, można scharakteryzować następująco:

·         istnieje potencjał do rozwoju turystyki poznawczej i aktywnej,

·         agroturystyka ma bardzo dobre warunki do rozwoju,

·         brakuje kwater agroturystycznych i obiektów gastronomicznych, zwłaszcza w gm. Grodziczno,

·         rozwój agroturystyki wymaga wsparcia, zwłaszcza na terenach dotychczas pozbawionych obiektów noclegowych i żywieniowych (Grodziczno i okolice: Mroczno, Mroczenko, Lorki),

·         ośrodki wypoczynkowe nad Jeziorem Kiełpińskim (Rynek) wymagają podniesienia standardu,

·         zagospodarowanie brzegów jezior wymaga uporządkowania, ponieważ ulegają one chaotycznemu i szpecącemu zabudowywaniu trwale ingerującemu w krajobraz chroniony (co ponadto skutkuje odcinaniem dostępu do akwenów, budowaniem licznych prowizorycznych i najczęściej szybko niszczejących pomostów itd.),

·         istnieje potrzeba zaprojektowania szczegółowego zagospodarowania brzegów poszczególnych jezior wraz z określeniem zasięgu udostępnienia brzegów akwenów oraz umiejscowienia nowych elementów infrastruktury rekreacyjno-turystycznej,

·         czerwony szlak pieszy wymaga odnowienia,

·         brakuje innych szlaków pieszych, ale zapotrzebowanie na takie szlaki jest stosunkowo małe (np. w porównaniu z zapotrzebowaniem na szlaki rowerowe), w związku z tym wystarczy zrealizować propozycję PTTK (szlak pieszy historyczny, a nie „ogólnokrajoznawczy”),

·         brakuje znakowanych szlaków rowerowych,

·         ścieżki dydaktyczne są miejscami niewłaściwie oznakowane, a infrastruktura towarzysząca im w wielu miejscach uległa zniszczeniu,

·         brakuje nowych ścieżek dydaktycznych, wyposażonych w informacje i platformy widokowe,

·         obsługiwanie turystów chcących zwiedzać Muzeum Przyrody w Lidzbarku jest utrudnione, zarówno poprzez oddalenie muzeum od siedziby WPK, jak i skromne możliwości kadrowe,

·         szlak kajakowy spełnia oczekiwania turystów pragnących wypoczynku na malowniczej rzece, do której chętnie się wraca, ponieważ oferuje ona urozmaicone trudności (odcinki łatwiejsze i odcinki wymagające większego doświadczenia), wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe, a nie jest ani „zatłoczona”, ani „zbyt ucywilizowana”,

·         istnieje potrzeba zachowania naturalnego charakteru rzeki Wel, dlatego rozwój turystyki kajakowej powinien być organizowany w ten sposób, aby spływy nie powodowały zabudowywania rzeki nowymi obiektami; układ biegu rzeki oraz liczne możliwości dogodnego wodowania sprzyjają łatwemu przemieszczaniu (samochodem) kajaków i turystów, chcących spłynąć rzeką, w związku z tym wskazane jest dowożenie turystów i kajaków na kilkugodzinne spływy, po dowolnie wybranych odcinkach, skąd turyści wraz ze sprzętem wracaliby do obiektów noclegowych (np. w różnych kwaterach agroturystycznych) oddalonych od rzeki; istniejące i potencjalne miejsca biwakowe (zidentyfikowano 15 takich miejsc) powinny uzupełniać bazę noclegową dla kajakarzy, których należy zachęcać do korzystania z obiektów agroturystycznych, a pola biwakowe tworzyć w pierwszej kolejności tam, gdzie istnieje możliwość utylizacji ścieków; w ten sposób przy stosunkowo niskich nakładach można byłoby obsługiwać kajakarzy poprzez podwożenie ich i kajaków nad rzekę; istniejące i przyszłe gospodarstwa agroturystyczne i ewentualnie inne obiekty (np. zaadaptowane młyny) mogłyby udzielać noclegów, bez konieczności lokalizowania nowych inwestycji nad samą rzeką, co zmieniłoby jej dotychczasowy charakter, który jest szczególnie atrakcyjny dla turystów poszukujących tego typu walorów, zanikających gdzie indziej.

 


 

 

7. OCENA DOTYCHCZASOWYCH KIERUNKÓW I SKUTECZNOŚCI DZIAŁAŃ OCHRONNYCH

 

Działania ochronne na obszarze Parku przebiegały zasadniczo w następujących kierunkach:

·         tworzenie rezerwatów przyrody i innych obiektów chronionych, zabezpieczających m.in. stanowiska i siedliska rzadkich gatunków zwierząt,

·         reintrodukcja cennych gatunków ryb: lipienia oraz łososia (PZW),

·         wyznaczanie stref ochronnych wokół tarlisk cennych gatunków ryb (PZW, straż rybacka)

·         wyznaczanie stref ochronnych wokół stanowisk chronionych gatunków ptaków tzw. „strefowych” (Nadleśnictwo Lidzbark),

·         ochrona i dokarmianie zwierzyny łownej (Nadleśnictwo Lidzbark, koła łowieckie),

·         zakładanie budek lęgowych dla nietoperzy (TP „Bocian”),

·         zakładanie koszy lęgowych dla uszatek (TP „Bocian”),

·         zakładanie budek lęgowych dla drobnych ptaków leśnych (Nadleśnictwo Lidzbark),

·         ochrona mrowisk (Nadleśnictwo Lidzbark),

·         działania w zakresie czynnej ochrony siedlisk polegające na zahamowaniu odpływu wód z przesuszonych torfowisk na Bagnie Koziana i w uroczysku Bladowo (WPK),

·         prowadzenie inwentaryzacji stanowisk wybranych gatunków zwierząt (WPK, Nadleśnictwo Lidzbark, TP „Bocian”),

·         prowadzenie zajęć z zakresu edukacji ekologicznej (WPK, Nadleśnictwo Lidzbark),

·         wytyczanie i zagospodarowywanie ścieżek edukacyjnych na terenie Parku (WPK, Nadleśnictwo Lidzbark)

·         opracowywanie i wydawanie materiałów informacyjnych na temat walorów przyrodniczych WPK (mapy, przewodniki, foldery itp.)

 

Istniejące na terenie Parku rezerwaty przyrody oraz niektóre użytki ekologiczne chronią stanowiska i siedliska rzadkich gatunków zwierząt, ale najważniejsze z punku widzenia ochrony fauny są rezerwaty „Piekiełko” – chroniące siedliska i tarliska rzadkich gatunków ryb na rzece Wel i „Ostrów Tarczyński”, chroniący m.in. miejsca lęgowe rzadkich gatunków ptaków wodnych i drapieżnych oraz użytek ekologiczny „Bladowo” chroniący siedliska ptaków wodno-błotnych. Istniejący rezerwat faunistyczny „Czapliniec Werski”, chroniący kolonię czapli stracił rację bytu, ze względu na przeniesienie się kolonii czapli w okolice Rybna. W związku z powyższym postuluje się likwidację tego rezerwatu. Szczegółowe zadania ochronne dla rezerwatów na terenie Parku ustalą opracowane w bieżącym roku plany ochrony tych rezerwatów (są w trakcie zatwierdzania).

Generalnie jednak liczba rezerwatów i innych terenów chronionych zabezpieczających cenne ostoje i stanowiska jest na obszarze Parku dalece niewystarczająca. Zbyt mało jest przede wszystkim rezerwatów i innych obiektów chroniących ostoje ptaków wodno-błotnych, stanowiących jeden z najcenniejszych elementów fauny Parku, w niedostatecznym stopniu chronione są także siedliska rzadkich gatunków ryb reofilnych na rzece Wel. Z tych względów proponuje się utworzenie kilku nowych obszarów chronionych na terenie Parku, określonych w rozdz. 8.

Za sukces należy uznać udaną reintrodukcję lipienia w rzece Wel, zaś powodzenie reintrodukcji łososia ocenić będzie można dopiero wówczas, gdy wypuszczone osobniki powrócą na tarło. Jeśli chodzi o chronione gatunki strefowe, to strefy ochronne na terenie Parku wyznaczono wokół stanowisk lęgowych orlika (trzy stanowiska z wyznaczonymi strefami) i bielika (jedno stanowisko z wyznaczoną strefą). Brak natomiast wyznaczonych stref ochronnych wokół stanowisk bociana czarnego, kani czarnej i kani rudej.

Zadania ochronne związane z ochroną zwierzyny łownej na terenie Parku prowadzi Nadleśnictwo Lidzbark oraz koła łowieckie, zgodnie z planem hodowlano-łowieckim. Prowadzi się m.in. dokarmianie zwierzyny w okresie zimowym, rozmieszcza się lizawki itp. Nadleśnictwo prowadzi także prace związane rozmieszczeniem i konserwacją budek lęgowych dla drobnych ptaków leśnych oraz ochronę mrowisk, polegającą na budowie stojaków z siatkami zabezpieczającymi mrowiska. Zadania związane z ochroną ryb i ich siedlisk na terenie Parku (w tym zwłaszcza tarlisk) prowadzą Polski Związek Wędkarski oraz straż rybacka.

Pozytywnie ocenić należy trwającą od kilku lat współpracę Parku z Towarzystwem Przyrodniczym „Bocian”, które organizuje obozy i wyjazdy przyrodnicze oraz inwentaryzacyjne na terenie Parku, wzbogacając wiedzę o faunie WPK i dostarczając wiadomości na temat występowania na tym terenie rzadkich gatunków zwierząt, głównie nietoperzy, ptaków, a także bezkręgowców. Towarzystwo prowadzi akcję inwentaryzacji występowania nietoperzy na terenie WPK połączoną z zakładaniem i kontrolą budek lęgowych dla tych zwierząt, co przyczynia się do ochrony i lepszego poznania tej cennej grupy zwierząt. Inną ważną akcją prowadzoną przez TP „Bocian” jest zakładanie koszy lęgowych dla uszatek.

Niestety, jedynie w bardzo niewielkim zakresie prowadzi się ochronę czynną siedlisk fauny. Jest to bardzo istotne, szczególnie dla ochrony ptaków wodno-błotnych, których siedliska, w szczególności torfowiskowe i mokradłowe, w ostatnim okresie ulegają przyspieszonej degradacji ze względu na obniżający się poziom wód gruntowych oraz przesuszenie (w wyniku prac melioracyjnych prowadzonych dawniej i w ostatnich latach) oraz postępującą sukcesję zarośli i lasu. Niewielkie działania w tym zakresie prowadzono jedynie w rejonie Bagna Koziana i na uroczysku Bladowo, budując przegrody na kanałach odwadniających te torfowiska, co częściowo zahamowało odpływ wód i katastrofalne przesuszenie tych mokradeł. Konsekwencją tego przesuszenia był zanik stanowisk i siedlisk co najmniej kilku rzadkich gatunków ptaków wodno-błotnych i znaczne zmniejszenie liczebności populacji innych. Ochronę czynną siedlisk ptaków-wodno błotnych należy przeprowadzić w znacznie szerszym zakresie nie tylko na wymienionych mokradłach, ale także w innych cennych ostojach ptaków, przede wszystkim w kompleksie  Ostoje Koszelewskie i na Bagnach Jeleńskich. Działania w tym zakresie powinny obejmować m.in. zahamowanie odpływu wód przez przegradzanie rowów i kanałów melioracyjnych, regularne wykaszanie oraz renaturyzację zdegradowanych torfowisk.

Jeśli chodzi o inwentaryzację stanowisk rzadkich gatunków występujących na terenie WPK, to ma ona charakter wyrywkowy i polega na głównie na rejestracji stwierdzonych i stanowisk rzadkich gatunków, głównie ptaków. Z opracowań i publikacji naukowych pochodzą dane dotyczące występowania ryb w rzece Wel, nietoperzy, ptaków, oraz niektórych grup bezkręgowców wodnych i lądowych, motyli dziennych, niektórych grup chrząszczy (kózkowate i żuki) i muchówek oraz ważek. Dane dotyczące występowania zwierzyny leśnej oraz gnieżdżących się w lasach rzadkich gatunków ptaków znane są dzięki ewidencji prowadzonej w Nadleśnictwach.

Pracownicy Parku prowadzą zajęcia, prelekcje, pogadanki, warsztaty i konkursy w zakresie edukacji ekologicznej w siedzibie Parku w Jeleniu oraz w szkołach położonych na terenie Parku, omawiając m.in. takie tematy, jak zimowe dokarmianie zwierząt, czy zagrożenia dla fauny związane z wiosennym wypalaniem traw. Zajęcia takie prowadzono także dla nauczycieli oraz dla innych grup zawodowych (pracownicy administracji samorządowej, państwowej i leśnej, działacze PTTK). Istotną rolę w podnoszeniu stopnia świadomości ekologicznej oraz poszerzaniu wiadomości m.in. na temat fauny Parku odgrywają także towarzyszące prelekcjom i pogadankom projekcje filmów przyrodniczych o WPK, a także ekspozycja etnograficzna urządzona w siedzibie Parku w Jeleniu, oraz zajęcia terenowe z młodzieżą, prowadzone, m.in. w oparciu o wyznaczone na terenie Parku ścieżki dydaktyczne.

Niestety stan zagospodarowania ścieżek dydaktycznych, których na terenie WPK jest sześć, należy ocienić jako zły. Wszystkie one oznakowane są jak szlaki turystyczne, tak, że turyści nie mają orientacji, że jest to ścieżka edukacyjna. Na części ścieżek nie ma i nigdy nie było żadnych tablic informacyjnych ani stanowisk obserwacyjnych, na pozostałych zostały one zniszczone (ścieżki na Jez. Lidzbarskim i nad jez. Neliwa), tak więc obecnie ścieżki te jedynie w niewielkim stopniu spełniają funkcje edukacyjne. Niezbędny jest ich remont, odpowiednie oznakowanie oraz wykonanie nowych elementów infrastruktury na ich trasach (tablice informacyjne, stanowiska obserwacyjne, pomosty itp.)

Rolę informacyjno-edukacyjną w zakresie m.in. wiedzy o faunie Parku spełniają także wydawane przez WPK lub przy udziale pracowników Parku wydawnictwa, m.in. przewodnik przyrodniczy po Parku, mapa WPK, przewodnik po ścieżkach przyrodniczych w gminie Grodziczno, foldery itp. Poziom merytoryczny i poligraficzny tych wydawnictw należy ocienić wysoko, zawierają one fachową wiedzę podaną w przystępnej i atrakcyjnej formie.  Niestety, dwa najlepsze wydawnictwa o Parku – przewodnik przyrodniczy oraz mapa turystyczno-krajoznawcza, wydane przed kilku laty, są obecnie już wyczerpane i niedostępne dla turystów, straciły też już nieco na aktualności – pożądane było by przygotowanie ich nowych, zaktualizowanych wydań.

Generalnie, dotychczasową skalę i skuteczność działań podejmowanych na terenie WPK, mających na celu ochronę fauny, należy ocenić jako niewystarczającą, czego główną przyczyną są niewielkie możliwości finansowe Parku. Wiele do zrobienia jest w zakresie objęcia różnymi szczególnymi formami ochrony prawnej najważniejszych siedlisk i ostoi zwierząt a także działań w zakresie ochrony czynnej tych siedlisk oraz rozpoznania występowania i inwentaryzacji stanowisk poszczególnych grup zwierząt, co jest podstawą podjęcia konkretnych działań ochronnych, bądź uruchomienia specjalnych programów ochrony poszczególnych gatunków, czy grup gatunków.

Szczególnie istotną kwestią jest zapewnienie ochrony jednego z najcenniejszych elementów fauny Parku jakim jest zespół rzadkich gatunków ryb reofilnych związanych z rzeką Wel oraz ich siedlisk, w tym zwłaszcza tarlisk. Oprócz działań ochrony biernej, takich jak tworzenie obszarów chronionych i rybackich obrębów ochronnych oraz wprowadzenia zakazu dalszej zabudowy hydrotechnicznej rzeki Wel, niezbędne są działania ochrony czynnej, w tym budowa lub przebudowa przepławek oraz instalacja odpowiednich turbin w istniejących elektrowniach wodnych w celu ułatwienia migracji ryb do ich głównych miejsc rozrodu, a także prowadzenie reintrodukcji wybranych cennych gatunków ryb.

Istotne jest także prowadzenie na szerszą skalę monitoringu populacji wybranych gatunków lub grup zwierząt, co pozwoli rozpoznać ewentualne zagrożenia i może stać się ważnym wskaźnikiem stanu środowiska przyrodniczego Parku. Dla realizacji tych zadań Park powinien w większym zakresie współpracować z instytucjami naukowymi, wyższymi uczelniami oraz przyrodniczymi organizacjami pozarządowymi.

Istotnym mankamentem dotychczasowych działań ochronnych w Parku jest brak programu ochrony siedlisk cennych gatunków zwierząt, co jest kwestią kluczową dla przetrwania i zachowania wielu z nich. Programy takie powinny zostać opracowane we współpracy z jednostkami naukowymi, a w ich realizację powinny zostać włączone m.in. Nadleśnictwa (m.in. w zakresie wprowadzenia określonych zmian w planie urządzania lasu), samorządy lokalne (m.in. w zakresie wprowadzenia określonych zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, wykonywania ochrony czynnej, np. utrzymania tradycyjnego użytkowania rolniczego wyznaczonych terenów, wykaszania zarastających torfowisk, zahamowania odpływu wody z cennych siedlisk mokradłowych), PZW i straż rybacka (tworzenie obrębów ochronnych dla ochrony tarlisk) a także organizacje pozarządowe.

Jednoznaczna ocena skuteczności parku krajobrazowego jako formy ochrony w zakresie zabezpieczenia i ochrony walorów krajobrazowych jest niezwykle trudna. Obszar WPK nadal jest bardzo atrakcyjny pod względem przyrodniczo-krajobrazowym. Nie uległy degradacji tereny o najwyższych walorach przyrodniczych, co spowodowało, iż duże obszary Parku zachowały krajobraz zbliżony do naturalnego, bądź harmonijny krajobraz naturalno-kulturowy. Sprzyjającym ochronie elementem jest słaba dostępność wielu terenów, ograniczająca w dużym stopniu możliwości gospodarowania.

W ograniczonym stopniu Park zabezpiecza krajobraz leśny WPK; w lasach nadal spotyka się zręby zupełne i wycinki najstarszych drzewostanów, choć przeprowadzana zmiana struktury drzewostanów w kierunku zwiększenia różnorodności biologicznej wpływa korzystnie na krajobrazy leśne.

Zdecydowanie park krajobrazowy jako forma chrony nie zabezpieczył obszaru przed degradacją spowodowaną złym budownictwem. Mimo zapisów o ochronie krajobrazu kulturowego, nie udało się skutecznie zapobiec niszczeniu starych, cennych z krajobrazowego punktu widzenia obiektów, np. zespołów dworsko- i pałacowo - parkowych. Brak jasnych kryteriów i wymogów w zakresie nowej zabudowy spowodował, iż budownictwo na terenie WPK jest chaotyczne i pozbawione jednorodnego stylu. Całkowita dowolność w tym zakresie oraz brak zachęt i motywacji do pielęgnowania regionalnego stylu budownictwa i renowacji starych domów spowodowały, iż zabudowa jest najsłabszym elementem krajobrazu parku i w bardzo dużym stopniu obniża jego jakość. Szczególnie dotyczy to obszarów o wysokich, naturalnych walorach krajobrazu, np. w sąsiedztwie jezior.

Park krajobrazowy nie jest również skuteczny w zakresie ochrony zadrzewień przy drogach, będących istotnym elementem krajobrazu parku. Nagminne wycinanie drzew lub źle przeprowadzane zabiegi pielęgnacyjne powodujące deformację ich pokroju, negatywnie wpływają na krajobraz Parku, tym bardziej, że drogi przebiegające przez jego obszar są często  istotnymi trasami widokowymi (elementami ekspozycji czynnej).

Pozytywnie ocenić należy rolę, jaką odgrywa Park w edukacji ekologicznej, w tym w propagowaniu wiadomości o faunie i jej zagrożeniach oraz w podnoszeniu stopnia świadomości ekologicznej społeczności lokalnych.

 

 


 

 

 

CZĘŚĆ III.

USTALENIA PLANU OCHRONY

 

 

 

 

 

 

1. Zasady ochrony lądowych ekosystemów nieleśnych oraz prowadzenia gospodarki rolnej i kształtowania przestrzeni rolniczej

 

 

 

1. 1. Ogólne zasady ochrony lądowych ekosystemów nieleśnych

 

1.       W kierunkach i stosowanych technikach produkcji rolnej wdrożenie zasad „Dobrej Praktyki Rolniczej”, z uwzględnieniem zróżnicowanych warunków siedliskowych rolniczej przestrzeni produkcyjnej WPK.

2.       Niedopuszczalne jest osuszanie istniejących łąk i przekształcanie ich w grunty orne.

3.       Przy modernizacji istniejących systemów melioracyjnych dążyć należy do tworzenia układów zamkniętych (odwadniająco-nawadniających).

4.       Wzdłuż cieków powierzchniowych, przepływających w szczególności przez pola orne, zachować należy (po obu brzegach) pasy szerokości minimum 7,0 m i zagospodarować je jako biofiltry osłaniające ekosystemy wodne przed napływem biogenów z pól; zasada ta nie dotyczy cieków stanowiących element zamkniętych systemów melioracyjnych, o których mowa w ust. 3.

5.       Ograniczanie stosowania nawozów mineralnych powinno być zasadą w bezpośrednim sąsiedztwie jezior i mokradeł. Pożądane jest tworzenie strefy wokół tych obiektów, zagospodarowanej w formie biofiltra.

6.       Należy wprowadzać zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne w formie enklaw (kęp) lub szpalerów (w tym o charakterze wiatrochronnym); równocześnie dokonywać należy odkrzewień i wykaszania terenów stanowiących ostoje flory i fauny.

7.       Wdrażanie działań ochrony czynnej, polegającej w szczególności na niedopuszczaniu do sukcesji wtórnej na najcenniejszych lądowych siedliskach nieleśnych, do których na obszarze WPK zaliczyć należy w szczególności:

1)      suche wrzosowiska Pohlio-Callunetum 4030 oraz murawy bliźniczkowe związek Violion caninae 6230-4 (tylko płaty bogate florystycznie),

2)      suche śródlądowe murawy napiaskowe Koelerion glaucae 6120,

3)      zmiennowilgotne łąki trzęślicowe Molinion 6410, w tym zmiennowilgotne łąki sitowo-trzęślicowe Junco-Molinietum 6410-1,

4)      inne łąki wilgotne i świeże oraz pastwiska,

5)      niżowe, nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe Galio-Urticenea.

 


 

1.2.  Szczegółowe zasady ochrony dotyczące poszczególnych siedlisk

 

1.       Ochrona czynna suchych wrzosowisk (Pohlio-Callunetum) i niżowych muraw bliźniczkowych (Violion caninae), wymienionych w rozdz. 1.1. ust. 7 pkt 1., polegać powinna na:

1)      koszeniu przeprowadzanym co 3-5 lat, w porze późnego lata lub jesieni (koniecznie po wysypaniu nasion (pożądane jest pozostawianie „pasów ekologicznych” lub koszenie poszczególnych części wrzosowiska naprzemiennie w kolejnych latach),

2)      usuwaniu drzew i krzewów (jeśli występować będzie taka konieczność); zabieg ten należy przeprowadzać w porze wczesnej wiosny (kwiecień/początek maja, tj. przed rozwojem liści),

3)      okresowym wypasaniu (także wrzosowisk suchych), najlepiej przy użyciu „prymitywnych” ras zwierząt (np. owce wrzosówki); wypas powinien być prowadzony naprzemiennie, kolejno na poszczególnych częściach wrzosowiska – wypas „kwaterowy” (objęcie wypasem całej powierzchni spowodować by bowiem mogło inwazję niepożądanych gatunków, np. trzcinnika piaskowego Calamagrostis epigejos),

4)      kontrolowanym wypalaniu suchych wrzosowisk knotnikowych; każdorazowe działanie tego typu powinno być konsultowane ze specjalistami od fauny bezkręgowców odnośnie zakresu i czasu wypalania (sugerowany okres to przełom zimy i wiosny, po zejściu szaty śniegowej i wysuszeniu pokrywy roślinnej, a przed nadejściem ciepłych dni i rozpoczęciem wegetacji); powtarzalność wypalania nie powinna następować częściej niż co 8-10 lat i nie powinno ono obejmować całego obszaru wrzosowiska.

2.       Ochrona czynna suchych śródlądowych muraw napiaskowych Koelerion glaucae, wymienionych w rozdz. 1.1. ust. 7 pkt 2, polegać powinna na:

1)        okresowym usuwaniu drzew i krzewów zarastających murawy, w szczególności należy usuwać z nich nalot z drzew i krzewów; karczowanie drzew i krzewów powinno być prowadzone o odpowiedniej porze roku (wczesną wiosną – przed rozwojem liści); należy wprowadzić kategoryczny zakaz zalesiania gruntów z zachowanymi płatami muraw,

2)        przywróceniu ekstensywnego wypasu, najlepiej przy użyciu „prymitywnych” lokalnych zwierząt, np. owiec wrzosówek lub/i kóz; wypas powinien być naprzemienny, w cyklu czteroletnim – kwaterowy lub na uwięzi, co pozwoli na dowolne kształtowanie mozaikowej struktury zespołów,

3)        kontrolowanym wypalaniu muraw (jako czynnika odnawiającego tego rodzaju zbiorowiska); każdorazowo działanie tego typu powinno być konsultowane ze specjalistami od fauny bezkręgowców odnośnie zakresu i czasu wypalania (sugerowany okres to przełom zimy i wiosny, po zaniku szaty śnieżnej i wysuszeniu pokrywy roślinnej oraz przed nadejściem ciepłych dni i rozpoczęciu wegetacji); powtarzalność wypalania nie powinna następować częściej niż co 8-10 lat.

3.       Ochrona zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych Molinion, wymienionych w rozdz. 1.1. ust.7. pkt 3, polegać powinna na:

1)      przywróceniu dawnego (niemal zupełnie dzisiaj zarzuconego) sposobu gospodarowania polegającego na dość wysokim koszeniu łąki w okresie wczesnej jesieni (wrzesień) i usuwania pokosu po kilku dniach po skoszeniu; wysokość koszenia: powyżej 10 cm od powierzchni gruntu, a jego częstotliwość: kilkuletnia (niepożądane coroczne wykaszanie całej powierzchni łąk),

2)      utrzymanie odpowiedniego reżimu wodnego, tj. niedopuszczenie zarówno do wtórnego zabagnienia gruntu (poprzez utrzymanie istniejącego drenażu), jak i do jego odwodnienia (wskutek wprowadzenia nowych systemów melioracyjnych),

3)      nie stosowaniu nawożenia.

4.       Ochrona płatów niżowych, nadrzecznych zbiorowisk okrajkowych (Galio Urticenea), wymienionych w rozdz. 1.1. ust 7. pkt 5, polegać powinna na:

1)      utrzymaniu szerokich aluwiów nadrzecznych o naturalnej dynamice poziomu wody,

2)      powstrzymaniu odlesiania i odkrzaczania brzegów cieków i zbiorników wodnych,

3)      powstrzymywaniu (w miarę możliwości) ekspansji gatunków obcego pochodzenia w dolinach rzecznych.

5.       Ochrona innych niż wymienione w ust. 3 i 4 łąk wilgotnych i świeżych oraz pastwisk polegać powinna na:

1)      kontynuacji tradycyjnego użytkowania łąk, tj. typowego dla niego rytmu koszenia, wg zasad szczegółowo określonych dalej w ust. 4,

2)      kontynuacji lub przywróceniu tradycyjnego użytkowania pastwisk, tj. prowadzeniu wypasu; ważne jest zachowanie mikrosiedlisk, np. miejsc rozdeptywania przez przechodzące do wodopoju bydło.

 

6.      Zaleca się następujące szczegółowe zasady postępowania na siedliskach łąk wilgotnych w celu utrzymania bądź restytucji układów biocenotycznych:

1)      na glebach mineralnych lub organiczno-mineralnych dozwolone jest tylko koszenie z zastosowaniem lekkiego sprzętu lub ręcznie,

2)      na glebach podmokłych (w tym wszystkich glebach torfowych) dozwolone jest tylko koszenie za pomocą kosiarek spalinowych lub ręcznie,

3)      na łąkach koszonych dotąd regularnie lub okresowo koszenie prowadzić w normalnym terminie sianokosów (orientacyjnie: po wytworzeniu owoców przez storczyki; w okresie początku do pełni kwitnienia lipy),

4)      na powierzchniach połąkowych, opanowanych w wyniku wtórnej sukcesji przez trzcinę, koszenie przez pierwsze trzy lata należy prowadzić bezpośrednio przed lub po wytworzeniu przez nią kwiatostanów,

5)      na powierzchniach opanowanych przez kępowe turzyce koszenie prowadzić przy pomocy kosiarki spalinowej lub ręcznie,

6)      fitocenozy z dominacją kłosówki bezwzględnie muszą być koszone wysoko, żadnych łąk nie należy kosić nisko tuż nad poziomem gruntu a w przypadku wątpliwości lepiej stosować koszenie wyższe niż niższe; nie wolno stosować narzędzi koszących nie dających możliwości regulacji wysokości koszenia,

7)      pokos należy pozostawić na kilka dni celem obsiania się roślin łąkowych, potem jednak skoszoną biomasę bezwzględnie usunąć z łąki (biomasę pokosu można zagospodarować w dowolny sposób, np. przez kompostowanie lub pozostawić w lesie do zjedzenia przez zwierzynę w okresie zimowym),

8)      usuwanie (cięcie) drzew i krzewów należy bezwzględnie prowadzić w zimie; grubiznę usunąć (zrywka po śniegu), drobne gałęzie można zrębkować a zrębki wywieźć,

9)      usuwanie drobnych krzewów i nalotu drzew można przeprowadzić w okresie wegetacyjnym,

10)   usuwanie drzew i krzewów, jeżeli jest ich dużo, należy przeprowadzić w kilku nawrotach, aby uniknąć drastycznej zmiany warunków świetlnych przy odsłonięciu powierzchni ziemi (spowodowałoby to ekspansję wszędobylskich gatunków światłolubnych).

7.       Zalecane sposoby i terminy koszenia łąk dla osiągnięcia wybranych celów ochrony dotyczących cenniejszych nieleśnych ekosystemów lądowych:

1)      dla utrzymania łąki trzęślicowej lub populacji gatunków związanych z tym typem zbiorowisk – koszenie raz w roku na przełomie lata i jesieni (wrzesień),

2)      dla utrzymania wilgotnych łąk rdestowo-ostrożeniowych, pełnikowych itp. – koszenie raz w roku, lub rzadziej (ale nie rzadziej niż co 2-3 lata) na przełomie czerwca i lipca (w fenofazie zakwitania lipy),

3)      dla utrzymania wilgotnych szuwarów turzycowych lub szuwarów sitowia leśnego – koszenie raz na 4-5 lat wczesnym latem (przełom czerwca i lipca),

4)      dla utrzymania łąk wyczyńcowych w dolinach rzek – koszenie 3-5 razy w ciągu roku,

5)      dla przekształcenia łąki kłosówkowej w cenniejsze typy łąk – koszenie wysokie (15-20 cm nad powierzchnią gruntu) w terminie właściwym dla docelowego typu łąki,

6)      dla zapobiegania inwazji trzciny – koszenie w czerwcu (nigdy zimą).

 

 

 

 


 

2. Zasady i sposoby ochrony siedlisk wodnych i podmokłych oraz prowadzenia gospodarki rybackiej

 

2.1. Ogólne zasady i podstawowe cele ochrony

 

Wody WPK – rzeka Wel i jej zachowane starorzecza poniżej Lidzbarka, Strugi Kiełpińska, Rumiańska, Żabińska i Grzybińska, cieki Murawka oraz Rynkówka, jeziora, stawy, rowy, kanały, powinny być zachowane wraz ze swoim naturalnym reżimem hydrologicznym, w tym rytmem wysokich i niskich stanów.

Istotne jest, by nie usuwać drzew przewróconych do rzek i jezior, z uwagi na to, że wokół nich kształtuje się zróżnicowanie siedlisk wykorzystywanych przez wiele gatunków roślin. Różnorodności florystycznej ekosystemu rzecznego sprzyja sytuacja, gdy nurt rzeki nie jest na całej długości ocieniony przez drzewa. To samo dotyczy małych śródleśnych bagienek i oczek, zwykle o astatycznym charakterze.

Na terenie całego WPK powinno się dążyć do maksymalnej poprawy retencji wód w zbiornikach i mokradłach. Obserwowana obecnie tendencja do przesuszania siedlisk oraz deficyt wód wynikają z układu warunków hydrogeologicznych, w tym niskiej retencji gruntowej ze względu na przewagę w WPK lekkich gleb, jest to także skutek wieloletnich procesów osuszania terenów przy jednocześnie wysokiej ewapotranspiracji.

Strategicznym celem ochrony WPK jest więc zwiększenie retencji dolinowej oraz zachowanie ciągłości warunków hydrologicznych istniejących mokradeł i drobnych zbiorników wodnych oraz cieków.

Poprawa stanu jakości wód i spowolnienie eutrofizacji wymaga racjonalizacji stosowania nawożenia i uporządkowania gospodarki ściekowej, w tym realizacji pro-ekologicznych przedsięwzięć w zakresie odprowadzenia i unieszkodliwiania ścieków. Podobne działania dotyczą poprawy stanu jezior mezotroficznych, w tym takich jak: Jeleń, otoczonego w całości terenami nieleśnymi, Gronowskiego, z brzegami tylko fragmentarycznie zalesionymi, Neliwa, tylko od zachodu i płd.-zach. otoczonego lasem (projektowane jest objęcie jeziora ochroną rezerwatową), płytkiego i zarastającego jez. Olga oraz Lesiak, z małym fragmentem lasu, otoczonego terenem przeważnie nieleśnym, a także jeziora Grabacz i Nowe Grodziczno (Kielerowo).

Trwałość ekosystemów bagiennych, w tym turzycowisk w WPK uwarunkowana jest stałym utrzymywaniem wysokiego poziomu wody zapewniającego długotrwałe podtopienie siedliska (obecnie w wyniku zmniejszonego dopływu wód w sezonie wegetacyjnym obserwuje się intensyfikację procesów sukcesji roślinnej). W przypadku intensywnego wkraczania drzew i krzewów, ich naloty trzeba usuwać.

Mechowiska, związane głównie z torfowiskami zasilanymi wodami podziemnymi, wymagają przede wszystkim zachowania wysokiego uwodnienia, co można osiągnąć ograniczając istniejące odpływy. Potrzebna jest także kontrola zarastania tego typu siedlisk przez drzewa i krzewy. W celu zachowania otwartego charakteru zbiorowisk należy drzewa i krzaki usuwać. Dla utrzymania różnorodności florystycznej duże znaczenie mają mikrobiotopy tworzone przez zwierzęta leśne, w wyniku deptania lub rycia powierzchni torfowiska, dlatego należy stymulować koncentracje zwierząt w tym biotopie, np. wyłączając go z polowania. Można też stosować wabienie zwierzyny przez instalację lizawek na torfowiskach.

Torfowiska mszarne, o ile zachowane jest ich duże i stabilne uwodnienie, z reguły nie wymagają ingerencji. Skuteczne zachowanie torfowisk mszarnych wymaga jednak odpowiedniego postępowania w ich otoczeniu (np. ograniczenia w nawożeniu, które mogłoby wzmóc procesy eutrofizacji).

Przesuszone i zdegradowane torfowiska (torfowisko Bladowo, mechowisko Koty) w miarę możliwości powinny być poddane działaniom zmierzającym do ich renaturyzacji. Prace regeneracyjne powinny być poprzedzone inwentaryzacją torfoznawczą pozwalającą na zaprojektowanie optymalnych zabiegów, specyficznych dla każdego obiektu.

Żywe torfowiska o przebiegającym procesie torfotwórczym należy w WPK bezwzględnie wyłączyć z eksploatacji.


 

2.2. Szczegółowe zasady ochrony dotyczące poszczególnych typów ekosystemów

 

2.2.1. Ochrona twardowodnych oligotroficznych i mezotroficznych zbiorników z podwodnymi łąkami Charetea – 3140

Ochrona twardowodnych oligo- i mezotroficznych zbiorników z podwodnymi łąkami Charetea – 3140 polegać powinna na:

1) objęciu ochroną zbiorników, w których występują podwodne łąki ramienicowe; w szczególności dotyczy to zbadanych zbiorników z podwodnymi łąkami ramienic – jezior Zarybinek i Neliwa oraz ich okolic, a także zbiornika wodnego w rez. „Piekiełko”, które powinny być objęte ochroną wraz z obszarem zlewni bezpośredniej, co umożliwi ochronę całościową współzależnych ekosystemów; pilne jest uporządkowanie gospodarki ściekowej w osiedlach położonych w zlewni jezior z uwagi na jakość dopływających wód, przede wszystkim jez. Zarybinek w miejscowości Rybno,

2)   ograniczaniu rozwoju gatunków, które mogłyby doprowadzić do redukcji lub zaniku siedlisk łąk podwodnych, np. nie należy dopuszczać do powstawania nasadzeń w bezpośredniej strefie brzegowej drzew takich, jak topoli odmian kultywowanych Populus spp., której rozkładające się liście uwalniają toksyczne substancje fenolowe; w przypadku jez. Neliwa zaleca się niestosowanie zrębów zupełnych w lasach przylegających do zbiornika,

3)  wprowadzeniu zakazu introdukcji do wymienionych w pkt 1 i 2 jezior ryb roślinożernych oraz ryb żerujących na dnie zbiornika, gdyż intensywne żerowanie może prowadzić do całkowitego wyniszczenia łąk ramienicowych i naruszenia delikatnej równowagi w ekosystemie; należy prowadzić ograniczoną eksploatację rybacką, wyłącznie przy użyciu narzędzi stawnych (np. wontony, drgawice, włóczki),

4)   w przypadku ewentualnego użytkowania rybackiego i turystycznego wymienionych w pkt 1 i 2 jezior, konieczne jest uzgodnienie zasad użytkowania z WPK.

 

2.2.2. Ochrona starorzeczy i naturalnych eutroficznych zbiorników wodnych ze zbiorowiskami Nymphaeion, Potamion – 3150

Ochrona starorzeczy i naturalnych eutroficznych zbiorników wodnych ze zbiorowiskami Nymphaeion, Potamion – 3150 polegać powinna na:

1) objęciu ochroną siedlisk jezior eutroficznych, tj.: Rumian, Tarczyńskie, Grądy, Kiełpińskie i Zakrocz, a w mniejszym stopniu również: Zarybinek, Jeleń, Gronowskiego, w celu zahamowania procesu eutrofizacji, co wymaga ochrony bezpośredniej misy jezior oraz ochrony środowiska w zlewni, jak wyżej w pkt. 1 ppunkt 1); zbiorniki te wykazują już zmętnienie wód i zarastane są przez płaty rogatka sztywnego Ceratophyllum demersum,

2) nie stosowaniu gospodarki leśnej z rębniami zupełnymi w przypadku jez. Grądy, Kiełpińskie i Zakrocz, w strefie przyległej do tych zbiorników; wyręby starodrzewu prowadzą do pogłębienia procesów eutrofizacji jezior,

3) wprowadzeniu zakazu introdukcji zagrażających siedlisku ryb roślinożernych, które mogą wyniszczyć roślinność wodną oraz ewentualnej intensyfikacji gospodarki rybackiej, tj. prowadzenia jej w sposób nienaturalny (np. prowadzenia hodowli sadzowej, dokarmianie ryb), wprowadzeniu w zlewniach jezior oraz w strefie wylewów rzeki Wel zakazu budowy przemysłowych ferm i tuczarni drobiu lub trzody chlewnej, którym towarzyszy wylewanie na pola gnojowicy,

4) likwidacji wszelkich nielegalnych składowisk odpadów i wylewisk nieczystości w zlewniach jezior,

5) w przypadku ochrony jezior w formie rezerwatu przyrody (Jez. Neliwa) lub użytku ekologicznego „Jezioro Okuminek” i „Jezioro Olga”, włączeniu do obszaru chronionego stref przylegających do linii brzegowej oraz niezbędnego fragmentu najbliższej zlewni o szerokości od 30 do 200 m,

6) każdorazowym uzgadnianiu z WPK sposobów użytkowania rybackiego i rekreacyjnego jezior objętych ochroną,

7) ochronie strefy brzegowej rzeki Wel (m. in projektowany jest rezerwat „Rzeka Wel”) oraz – w całej dolinie – ograniczenie eutrofizacji i gromadzenia się osadów (jak w przypadku jezior eutroficznych),

8) w miarę możliwości, pozostawianiu łączności starorzeczy z rzeką Wel, wprowadzeniu monitoringu jakości wód Welu poniżej spływów z gospodarstw rybackich w okolicy Koszelew.

 

2.2.3. Ochrona naturalnych dystroficznych zbiorników wodnych – 3160

Ochrona naturalnych dystroficznych zbiorników wodnych – 3160 polegać powinna na:

1)  ochronie dołów potorfowych na torfowiskach mezo- i oligotroficznych, głównie na Bagnach Jeleńskich i na torfowisku Wąpiersk, gdzie występują fragmentarycznie wykształcone zbiorowiska Lemno-Utricularietum vulgaris; podstawowym warunkiem tej ochrony jest utrzymanie stabilnego i wysokiego poziomu wód gruntowych (obniżanie się poziomu wód gruntowych w zlewni, podobnie jak eutrofizacja obszaru, jest największym zagrożeniem dla zbiorników dystroficznych gdyż prowadzi do zmian fizykochemicznych właściwości wód, co pociąga za sobą degradację specyficznej bioróżnorodności tych akwenów),

2)  wprowadzeniu zakazu stosowania nawozów lub innych związków chemicznych powodujących zmiany właściwości fizyczno-chemicznych wód na obszarze zlewni bezpośredniej,

3)  ograniczeniu dostępu turystycznego do tych zbiorników; w przypadku ich udostępnienia dla  celów edukacyjnych, turystycznych, ewentualnie wędkarskich, brzegi należy zabezpieczyć poprzez wykonanie odpowiednich zabezpieczeń technicznych (np. kładek i pomostów); wprowadzenie całkowitego zakazu biwakowania w bezpośrednim sąsiedztwie mszaru torfowcowego.

 

Obszar WPK leży poza zasięgiem typowych naturalnych dystroficznych zbiorników wodnych. Na obszarze WPK brak jest np. naturalnych jezior dystroficznych. Zbiorniki wodne o podobnym charakterze spotykamy natomiast na bagnach ombrotroficznych, w zagłębieniach powstałych po wydobyciu torfu.

 

2.2.4. Ochrona nizinnych cieków i zbiorników ze zbiorowiskami Ranunculion fluitantis – 3260

Ochrona nizinnych cieków i zbiorników ze zbiorowiskami Ranunculion fluitantis – 3260 polegać powinna na:

1)  inwentaryzacji zbiorowisk z dominującym udziałem włosieniczników Batrachium sp. ,

2)  komplementarnych działaniach prowadzonych w skalach: całej zlewni, doliny rzecznej i koryta rzecznego, opartych na rozpoznaniu uwarunkowań hydrogeologicznych i biogeochemicznych, przynajmniej w skali doliny; do najważniejszych zadań ochronnych należy zaliczyć:

w skali zlewni:

a)      zapewnienie zlewniowe i dolinowe retencji wody w celu złagodzenia zróżnicowania przepływu poprzez zwiększanie lesistości zlewni, ochronę i odtwarzanie mokradeł,

b)      ochrona wód podziemnych przed zanieczyszczeniami, zwłaszcza organicznymi, a także ograniczenie odpływu substancji biogennych do wód gruntowych,

w skali doliny rzecznej:

c)      ochrona gleb dolin rzecznych i ich stoków przed erozją,

d)      tworzenie (odtwarzanie) równoległych do cieku ciągów kanałów lateralnych na skraju doliny, gdy spływające z wysoczyzny wody podziemne i powierzchniowe wnoszą duże ładunki substancji organicznych, zawiesiny i związków biogennych,

w skali koryta rzecznego:

e)      utrzymywanie małych nierówności dna jako miejsca zakotwiczenia odrywanych pędów roślin, pozostawianie w korycie zwalonych pni i gałęzi drzew, jeżeli nie tamują przepływu wody,

f)       przerzedzanie nadmiernego pokrycia dna roślinnością w zeutrofizowanych ciekach jako zabieg mający na celu ochronę stabilności siedliska; najlepsze efekty, godzące ochronę siedliska, ochronę przeciwpowodziową i zespołów ryb reofilnych, uzyskuje się, prowadząc wycinanie roślin, uwzględniając rozmieszczenie istniejących płatów roślinnych,

g)      utrzymanie możliwie stabilnego poziomu wody, objętości i prędkości przepływu; przeciwdziałanie erozji wgłębnej, ewentualna regulacja szerokości koryta cieku.

3)      stosowaniu pozostałych zasad ochrony, tak jak dla dystroficznych zbiorników wodnych, określonych w ust. 3.

 

Na terenie WPK występują bardzo nielicznie ubogie siedliska omawianego typu, fitosocjologicznie reprezentowane przez płaty zespołu jaskra rzecznego Ranunculetum fluitantis i fragmentarycznie wykształconego zbiorowiska jaskra wodnego i potocznika wąskolistnego Ranunculo-Sietum. Są one słabo rozpoznane na terenie WPK. Spotyka się je w potorfiach na Bagnach Jeleńskich, w kompleksie turzycowisk na wtórnie zabagnionej łące w południowej, mezotroficznej części Bagien. Niewielkie fragmenty tego zespołu notowano również w innych częściach Parku.

 

 

2.2.5. Ochrona fragmentów źródlisk z roślinnością z klasy Montio-Cardaminetea 7230

Ochrona fragmentów źródlisk z roślinnością z klasy Montio-Cardaminetea 7230 polegać powinna na:

1)      pozostawieniu w stanie nienaruszonym źródlisk wraz ze strefą wokół nich (ok. 30 m); w przypadku stanowisk położonych na zboczach lub u ich podnóży takich jak: skarpy jezior Kiełpińskiego i Tarczyńskiego, w okolicy Trzcina, wzdłuż skarpy doliny rzeki Wel („Piekiełko”) i nad Jez. Lidzbarskim, strefa ochronna powinna obejmować całą roślinność stoku,

2)      utrzymaniu bądź restytucji warunków hydrologicznych przy równoczesnym utrzymaniu tradycyjnych ekstensywnych metod gospodarowania na łąkach – torfowisko Kopaniarze (wypas lub koszenie); obecność dzikiej zwierzyny na obszarach źródliskowych  jest pożądana z uwagi na jej aktywność siedliskotwórczą, polegającą na „otwieraniu” runi i odtwarzaniu warunków pionierskich bądź „wdeptywaniu” roślinności mszystej do wód gruntowych (zaleca się np. lokalizowanie lizawek solnych dla zwierząt).

Na obszarze WPK spotykane są dość licznie drobne obszary źródliskowe z rzeżuchą gorzką i śledziennicą skrętolistną. Siedliska te, występujące w kompleksie olsów i łęgów, zajmuje zbiorowisko Cardamine amara – Chrysosplenium alternifolium. Większe skupiska źródlisk znajdują się u podnóża skarp jezior Kiełpińskiego, Tarczyńskiego i w okolicy Trzcina, w sąsiedztwie jeziora Olga, na torfowisku Kopaniarze, wzdłuż rzeki Wel („Piekiełko”) oraz nad Jez. Lidzbarskim. Niezbędna jest dokładna inwentaryzacja stanu obszarów źródliskowych, a ich roślinność wymaga bardziej szczegółowych badań.

 

2.2.6. Ochrona torfowisk przejściowych i trzęsawisk Caricion lasiocarpae – 7140 oraz roślinności obniżeń dolinkowych i peł mszarnych Rhynchosporion albae – 7150

Ochrona torfowisk przejściowych i trzęsawisk Caricion lasiocarpae – 7140 oraz roślinności obniżeń dolinkowych i peł mszarnych Rhynchosporion albae – 7150 polegać powinna na:

1)      zachowaniu naturalnego poziomu wody, a jeżeli został on obniżony, to przywróceniu do stanu pierwotnego lub maksymalnie mu bliskiego w przypadku torfowisk przejściowych i trzęsawisk; tam gdzie mszary i trzęsawiska występują wokół zbiorników wodnych, w wypełnionych torfem małych torfowisk kotłowych, w misach pojeziornych, z których odprowadzono sztucznie część wody, zaleca się stopniowe jej podpiętrzanie poprzez zasypanie rowów, budowę zastawek i przetamowań utrudniających lub uniemożliwiających dalszy odpływ,

2)      budowaniu kładek zabezpieczających przed wydeptywaniem w miejscach udostępnionych, np. do celów edukacyjnych lub wędkarstwa,

3)      w otoczeniu śródpolnym (Torfowisko Kopaniarze, Zompy Jeglijskie, Ostoje Koszelewskie, mszary w okolicy Rybna) – zachowaniu wzdłuż mineralnego brzegu misy torfowiska kilkumetrowej szerokości pasa wyłączonego z orki i upraw,

4)      w położeniach śródleśnych – wstrzymaniu zrębów zupełnych w bezpośredniej zlewni torfowiska oraz nie pozostawianiu na jego obszarze gałęzi i ściętych drzew,

5)      w każdym przypadku – zabezpieczeniu torfowiska przed składowaniem odpadów bytowych; w przypadku gruntów prywatnych, w miarę możliwości, również przed radykalną zmianą sposobu użytkowania, np. jako miejsca hodowli ryb,

6)      przy ochronie biernej zagłębień torfowiskowych z roślinnością ze związku Rhynchosporion albae 7150-1, w naturalnie ukształtowanych formach obniżeń; siedliska usytuowane na obrzeżach jezior powinny być wyłączone spod presji turystycznej i rekreacyjnej; zasadą postępowania jest utrzymanie wysokiego poziomu wód torfowiskowych, ochrona mszaru i terenów przyległych przed osuszeniem, podniesieniem trofii oraz zanieczyszczeniem chemicznym (np. środkami ochrony roślin itp.); podmokłe mszary torfowiska przejściowego z Carex lasiocarpa i Carex limosa występują na obrzeżach Bagien Jeleńskich, na Zompach Jeglijskich w okolicy Rybna.

 

Płaty siedlisk z roślinnością ze związku Rhynchosporion albae występują głównie na Bagnach Jeleńskich, na torfowiskach Kopaniarze, w okolicy jez. Gronowo, jez. Nowe Grodziczno (Kielerowo), na mechowiskach przy jez. Rumian i w projektowanym rezerwacie „Torfowisko Kurojady”. Dobrze wykształcone fragmenty mechowisk spotyka się na mechowisku Skomiały, na torfowiskach Kopaniarze, Zompy Jeglijskie, Ostoje Koszelewskie, a słabiej wykształcone płaty – na przesychającym mechowisku „Koty”, na torfowisku Bladowo, oraz w przedłużeniu rynny jeziornej jez. Gronowo. Fragmenty mechowisk występują także w dolinie strugi Rumiańskiej, na przedłużeniu rynny jeziornej jez. Rumian.

 

 

2.2.7. Ochrona torfowisk wysokich z roślinnością torfotwórczą (żywe) – 7110-1 niżowych torfowisk wysokich (Sphagnetalia magellanici)

Ochrona torfowisk wysokich z roślinnością torfotwórczą (żywe) – 7110-1 niżowych torfowisk wysokich (Sphagnetalia magellanici) polegać powinna na:

1)      utrzymywaniu wysokiego i stabilnego poziomu wód torfowiskowych, zabezpieczeniu przed eutrofizacją i jakąkolwiek eksploatacją; dotyczy to również torfowisk będących własnością prywatnych osób – w tym celu należy podjąć stosowne rozmowy z prywatnymi właścicielami oraz rozważyć możliwości ewentualnego wykupu terenu,

2)      nie zakładaniu rowów opaskowych w strefie okrajka żywych torfowisk, gdyż w radykalny sposób zmieniają one budżet wodny torfowiska; wokół śródpolnych torfowisk niezbędne jest zachowanie kilkumetrowej szerokości pasa wyłączonego z orki i uprawy, w celu maksymalnego ograniczenia spływu biogenów do strefy okrajka,

3)      wyłączeniu z wszelkich form eksploatacji torfu,

4)      zabezpieczeniu przed deptaniem poprzez budowanie odpowiednich kładek, w przypadku udostępniania do celów edukacyjnych i turystycznych,

5)      podjęciu prób renaturyzacji torfotwórczych procesów na odwodnionych, bądź wcześniej eksplotowanych torfowiskach; wymaga to wykonania dla poszczególnych obiektów mokradłowych studiów torfoznawczych; główna czynność techniczna polega na odpowiednim zatrzymaniu wody w siedlisku.

 

Największy w WPK obszar torfowisk wysokich znajduje się na Bagnach Jeleńskich, a ponadto na Bagnie Koziana i na płn.-wsch. od Wąpierska. Inne kilkuhektarowe torfowiska wysokie WPK spotykane są w lokalnych obniżeniach terenu w okolicach Kiełpin, Kostkowa, Ciechanówka, Wąpierska i Zarybinka, na wschód od Rybna (drobne oczka torfowisk wysokich z największym z nich o nazwie „Szlachta”). Dobrze zachowane torfowiska wysokie znajdują się w lesie nad Welem w okolicy Kurojadów i na północ od jeziora Grądy.

 


 

2.3. Pozostałe wytyczne i zalecenia w zakresie poprawy stanu ekosystemów wodnych

 

1.       Dla ochrony jezior należy dążyć do likwidacji wszelkich nielegalnych składowisk odpadów i wylewisk nieczystości w zlewniach jezior oraz nie lokalizowanie składowisk odpadów oraz obiektów intensywnego rolnictwa (ferm tuczarskich) na terenie tych zlewni.

2.       Zaleca się doprowadzenie do likwidacji intensywnej, a często nielegalnej, zabudowy rekreacyjnej (szczególnie w rejonie jezior Rumian, Tarczyńskie, Kiełpińskie i Grądy); jednocześnie zaleca się odsunięcie zabudowy i ogrodzeń od linii brzegowej jezior zgodnie z ustaleniami w rozdz. 4.2. ust. 3 pkt 5.

3.       Zaleca się przyznanie statusu rezerwatu przyrody „Rzeka Wel” również starorzeczom; w miarę możliwości włączenie do obszaru chronionego stref przylegających do linii brzegowej oraz niezbędnego fragmentu najbliższej zlewni o szerokości od 30 do 200 m.

4.       Ponieważ większość cieków WPK jest uregulowana, a ich doliny są zmeliorowane i zagospodarowane jako łąki, konieczne jest podjęcie następujących zabiegów:

a)  przeprowadzenie renaturalizacji koryt cieków na terenie Ostoi Koszelewskich i Torfowiska Kopaniarze, szczególnie na obszarach wyłączonych z produkcji rolniczej;

b)   ograniczenie budownictwa w dolinach rzecznych do zalecanych odległości (min. 30 m).

5.       W celu ochrony retencji doliny rzeki Wel zaleca się wprowadzenie zakazu kopania rowów lub stawów, które drenują obszar drastycznie zmieniając hydrologię bagien.

6.       Należy ograniczyć użytkowanie rębne lasu na mokradłach i odejść od gospodarki zrębowej i ograniczyć gospodarkę przerębową, z uwagi na możliwość naruszenia równowagi hydrologicznej terenu.

7.       Niezbędne jest opracowanie kompleksowego programu ochrony Torfowiska Kopaniarze z uwagi na projektowane włączenie tego terenu do sieci Natura 2000.

 

 

2.4. Zasady dotyczące gospodarki rybackiej

 

1.       Wprowadzenie ochrony tarlisk na rzece Wel i jej dopływach w granicach Parku przez ustanowienie obrębów ochronnych.

2.       Wzmożenie kontroli PZW i Państwowej Straży Rybackiej i zwalczanie kłusownictwa.

3.       Prowadzenie monitoringu liczebności, a także tarlisk i dróg migracji rzadkich i cennych gatunków ryb, zwłaszcza łososiowatych.

4.       Prowadzenie zarybień rzeki Wel gatunkami ryb łososiowatych oraz reintrodukcji innych wybranych gatunków ryb.

5.       Wprowadzenie maksymalnych zabezpieczeń przed przedostawaniem się do wód otwartych obcych gatunków ryb hodowanych w stawach.

6.       Maksymalne ograniczanie populacji amerykańskiego raka błotnego i zapobieganie jego rozprzestrzenianiu się oraz wprowadzenie reintrodukcji raka błotnego w jeziorach Parku.


 

3. Zasady ochrony ekosystemów leśnych, prowadzenia gospodarski leśnej i kształtowania leśnej przestrzeni produkcyjnej oraz prowadzenia gospodarki łowieckiej

 

 

 

3.1. Ogólne zasady i podstawowe cele hodowli i ochrony lasów

 

1.       Zachowanie całej naturalnej zmienności przyrody leśnej i funkcjonowania ekosystemów leśnych w stanie zbliżonym do naturalnego z uwzględnieniem kierunków naturalnej ewolucji w przyrodzie.

2.       Restytucja metodami aktywnej hodowli i ochrony lasu zbiorowisk przyrodniczych zdegradowanych i zniekształconych w celu zapewnienia szybszego niż w procesach naturalnych tempa przywracania zgodności biocenozy z biotopem przy wykorzystaniu, w miarę możliwości, sukcesji naturalnej.

3.       Ochrona różnorodności biologicznej zbiorowisk dziko żyjących roślin, zwierząt i mikroorganizmów i zachowanie bogactwa genetycznego.

4.       Wzmaganie korzystnego wpływu lasu na środowisko przyrodnicze i krajobraz oraz harmonizowanie społecznego i gospodarczego rozwoju regionu przez racjonalne użytkowanie i odnawianie zasobów leśnych bez odczuwalnego (ekonomicznie) umniejszania produkcyjnej zasobności lasów.

 

 

3.2. Szczegółowe zasady i zalecenia ochronne dla gospodarki leśnej (zasady i kierunki prowadzenia gospodarki leśnej umożliwiające realizację celów parku krajobrazowego)

 

1.       Lasy siedlisk bagiennych (Bb, BMb, LMb, Ol i OlJ) należy wyłączyć z użytkowania gospodarczego, tj, włączyć do gospodarstwa specjalnego. Wobec małego areału oraz  niedużego znaczenia tych siedlisk jako miejsca produkcji surowca drzewnego, na plan pierwszy wysuwa się ich rola biocenotyczna.

2.       Pozostałe lasy WPK należy uznać za ochronne: 

a)      z dominacją funkcji ochrony elementów siedliska (np. na siedliskach wilgotnych, przylegających do cieków – wodochronne,  na zboczach zagrożonych erozją – glebochronne),

b)      z dominacją funkcji ochrony przyrody (park krajobrazowy).

Lasy te należy włączyć do gospodarstwa przerębowo-zrębowego.

 

3.       Należy utrzymywać w stanie zbliżonym do naturalnego i odtwarzać śródleśne zbiorniki i cieki wodne, co jest warunkiem witalności ekosystemów leśnych i skuteczności ochrony przeciwpożarowej lasu; brzegi cieków i zbiorników poza obszarami lasów i łąk powinny być zalesiane, obsadzane drzewami i krzewami w celu ograniczenia dopływu zanieczyszczeń i erozji oraz umocnienia brzegów.

4.       Należy zachować w dolinach rzek zbiorowiska lasów łęgowych, olsów i inne naturalne formacje przyrodnicze jako ostoje rzadkich gatunków roślin i zwierząt oraz regulatory wilgotności siedlisk i klimatu lokalnego (mikroklimatu).

5.       Należy zachowywać w stanie nienaruszonym śródleśne nieużytki jak np.: bagna, trzęsawiska, mszary, torfowiska, remizy, wrzosowiska, wydmy, wraz z ich florą i fauną w celu ochrony pełnej różnorodności przyrodniczej;

6.       Należy dostosowywać sposoby zagospodarowania lasów wodochronnych do potrzeb maksymalizacji funkcji, dla których uznane zostały za ochronne; w lasach wodochronnych gospodarka leśna powinna być ukierunkowana na stałe utrzymanie lasów i zwiększenie ich zdolności retencyjnych. W szczególności zaleca się:

1)      zastępowanie rębni zupełnych rębniami złożonymi, a na siedlisku olsów zaniechanie użytkowania rębnego,

2)      ograniczenie powierzchni zrębów i wydłużanie nawrotu cięć,

3)      preferowanie naturalnego odnowienia lasu,

4)      wprowadzanie drugiego piętra lub podszytów.

7.       Zaleca się prowadzenie stopniowej przebudowy drzewostanów; porównanie składu gatunkowego drzewostanów lasów WPK z charakterem siedlisk wykazuje, że około 90% drzewostanów odznacza się zniekształconym składem gatunkowym; dotyczy to szczególnie drzewostanów sosnowych na siedliskach lasowych; przebudowę postuluje się wykonywać np. w podziale na drzewostany w trzech grupach:

a)      drzewostany rębne i bliskorębne, w których będą prowadzone odnowienia podokapowe, z wydłużonym okresem odnowienia do 20-40 lat,

b)      drzewostany w wieku 41-80 lat, w których prowadzone będą podsadzenia produkcyjne celem stworzenia drugiego piętra, z promocją odnowień naturalnych,

c)      drzewostany młode (I i II klasa wieku), w których urozmaicany będzie skład gatunkowy poprzez dolesianie luk, podszyty, preferowanie gatunków liściastych przy zabiegach pielęgnacyjnych.

8.       Podstawą działań związanych z ochroną różnorodności biologicznej na terenie lasów WPK powinna być wykonana przez Nadleśnictwo nadzwyczajna waloryzacja przyrodniczo-leśna oraz system obiektów objętych różnymi formami ochrony przyrody; ochrona różnorodności biologicznej polegać będzie na prowadzeniu gospodarki leśnej na zasadach ekologicznych.

9.       Ochrona różnorodności biologicznej w odniesieniu do gatunków roślin i zwierząt prowadzona być powinna poprzez zachowanie różnorodności typów biocenoz oraz biotopów leśnych i nieleśnych.

10.   Należy utrzymać zakaz stosowania zrębów zupełnych wzdłuż szlaków komunikacyjnych, przy zbiornikach wodnych (rzeki, jeziora, oczka wodne) oraz w otulinach rezerwatów. Odnowienie lasu powinno być w tych sytuacjach prowadzone przy zastosowaniu rębni złożonych na przyległym pasie drzewostanu o szerokości minimum 40 m z jednoczesnym kształtowaniem ekotonu – złożonego z roślinności zielnej, krzewów, niskich drzew i luźnego piętra górnego.

11.   Należy przywracać utraconą różnorodność gatunkową biocenoz leśnych i wzbogacać krajobraz leśny przez różnicowanie, zgodnie z warunkami naturalnymi: struktury gatunkowej, wiekowej, warstwowej i przestrzennej drzewostanów.

12.   Istotne jest pozostawianie w drzewostanach dojrzałych do wyrębu niektórych starych drzew do ich fizjologicznej starości, a nawet biologicznej śmierci, pozostawianie wybranych drzew martwych, szczególnie dziuplastych, jako siedziby licznych organizmów roślinnych i zwierzęcych decydujących o bogactwie i procesach samoregulacji w przyrodzie; szczególnej ochronie powinny podlegać drzewa ponad stuletnie, zwłaszcza dęby, jesiony, klony i wiązy.

13.   Dla zachowania procesów życia biologicznego w glebach należy ograniczać intensywne metody przygotowania gleby pod odnowienia lasu na rzecz punktowego przygotowania gleby.

14.   Areał zrębów zupełnych w porównaniu ze stanem obecnym musi ulegać stopniowemu zmniejszeniu, zarówno podczas planowania urządzeniowego jak i w realizacji planów:

1)    szerokość zrębów zupełnych dla So i Sw powinna mieścić się w granicach 30-60 m, przy pozostawieniu nasienników w ilości 20-30 szt./ha, głównie na oddalonej części zrębu od ściany drzewostanu w formie grup i kęp wraz z podszytem, nalotem, podrostem i runem, z których część może pozostać do następnej kolei rębu;

2)    obowiązuje pozostawienie na zrębach grup i kęp drzew domieszkowych i biocenotycznych dla poprawy struktury wiekowej, bioróżnorodności oraz estetyki; należy unikać schematyzmu, w tym także prostych linii zrębowych;

3)    należy utrzymać zakaz lokalizacji zrębów zupełnych bliżej niż 50 m przy drogach publicznych (za wyjątkiem gminnych), brzegach zbiorników wodnych (rzeki, jeziora) i otulinach rezerwatów.

15.      W użytkowaniu przestrzeni leśnej należy preferować rębnie złożone bez względu na siedlisko – wszędzie tam, gdzie stwarzają one najlepsze warunki dla odnowienia i rozwoju lasu. Należy przy tym unikać schematycznego stosowania rębni dobierając ich rodzaje i formy do konkretnych warunków strefy, smugi lub pododdziału.

16.      Celowe jest pozostawianie na zrębach na następną kolej rębu ok. 5% drzew o najlepszej żywotności i jakości technicznej.

17.      Postuluje się zaniechanie cięć schematycznych i preferowanie naturalnego odnowienia lasu na wszystkich siedliskach, uzupełniane sztucznie w miarę potrzeb, o ile spełnione są warunki:

a)      skład gatunkowy drzewostanów macierzystych odpowiada charakterowi siedlisk, a ich jakość hodowlana i pochodzenie uzasadnia reprodukcję naturalną,

b)      pochodzenie drzewostanów macierzystych odpowiada wymogom regionalizacji  przyrodniczo-leśnej i regionalizacji nasiennej,

c)      stan gleby i pokrywy glebowej umożliwia rozwój odnowienia naturalnego; przy sztucznym uzupełnianiu samosiewów zaleca się wzbogacanie składu gatunkowego, form zmieszania i struktury drzewostanów w dostosowaniu do naturalnej mozaikowatości siedlisk.

18.   Przy zalesianiu gruntów porolnych zaleca się przygotowanie gleby orką pełną z pogłębianiem w rzędach sadzenia; wykorzystywanie samosiewów drzew i krzewów; stosowanie na najsłabszych glebach nawożenia organicznego rozdrobnioną korą i odpadami drzewnymi w celu poprawy właściwości fizycznych i struktury biologicznej gleby.

19.   Na gruntach przeznaczonych do zalesień należy pozostawiać oczka wodne, bagna, drzewa, remizy śródpolne jako ostoje życia biologicznego i ważnych elementów krajobrazu.

20.   Konieczne jest dostosowywanie liczebności zwierzyny płowej w lasach oraz jej struktury wiekowej i płciowej do poziomu zapewniającego możliwość realizacji celów hodowli lasu na danym terenie; należy zaprzestać dokarmiania zwierzyny płowej z wyjątkiem przypadków zagrażających istnieniu jej populacji.

21.   Należy zwiększać biologiczną odporność lasu na czynniki szkodliwe przy zastosowaniu:

a)      udoskonalonej ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu, szczególnie na terenach pierwotnych ognisk gradacyjnych szkodników liściożernych (wprowadzanie bloków podszytów, roślin nektarodajnych, pojników, protegowanie ptaków i mrówek, dzików, wprowadzanie borówki czernicy na gruntach porolnych,

b)      wprowadzanie domieszek biocenotycznych w monolitycznych środowiskach leśnych,

c)      zachowanie w trzebieżach drzew wyróżniających się wysoką żywotnością.

22.   Należy pozostawiać stare drzewa do ich fizjologicznej starości, a nawet biologicznej śmierci oraz wybrane drzewa martwe i dziuplaste, drobne gałęzie i drzewa martwe w celu powstrzymania procesów degradacyjnych gleb leśnych i przyspieszenia obiegu materii.

23.   Przy pracach z zakresu użytkowania należy stosować technologie minimalizujące negatywne skutki, tj. wyrób sortymentów przy pniu, prowadzenie zrywki w oparciu o szlaki zrywkowe przy użyciu ciągników nasiębiernych.

24.   Należy ograniczyć lub zaniechać całkowicie tzw. melioracji wodnych. Melioracje powinny  być ograniczone do niezbędnych zabiegów umożliwiających odnowienie powierzchni (lokalne zbieranie wód w rowach bez odpływu, wywyższone sposoby przygotowania gleby).

25.   Budownictwo drogowe powinno się opierać na istniejącej sieci dróg przez ich udoskonalenie bez dodatkowych wylesień (za wyjątkiem koniecznych, wynikających z łagodzenia zakrętów oraz poszerzania pasa drogowego).

26.   Budownictwo winno być realizowane w sposób nie powodujący ubytku substancji leśnej.

27.   Niezbędna jest ścisła współpraca Administracji Lasów Państwowych z Parkiem w celu wspólnego eliminowania niektórych zagrożeń antropogenicznych (pożary, składowanie odpadów, wypas bydła), w tym poprzez podnoszenie świadomości ekologicznej społeczeństwa.

28.   Należy dokonać aktualizacji prac glebowo-siedliskowych, które stanowią niezbędny element planowania gospodarczego. Rozpoznanie typów siedliskowych lasu bez uprzednich prac gleboznawczych należy traktować jako orientacyjne.

29.   Przy ustalaniu docelowych składów drzewostanów oraz składów upraw należy uwzględniać każdorazowo:

·         typ siedliskowy lasu,

·         rodzaj siedliska,

·         stopień uwilgotnienia,

·         skład potencjalnego zespołu leśnego.

30.   Przy zalesianiu gruntów porolnych należy w każdym przypadku wykonać przyrodniczą waloryzację terenów przeznaczonych pod zalesienie. W odnowieniach oraz przy cięciach pielęgnacyjnych, należy preferować gatunki uznane za rodzimego pochodzenia dla WPK. W uprawach z odnowienia sztucznego można wykorzystywać wyłącznie materiał sadzeniowy wyhodowany w lokalnych szkółkach. Warunkowo można zgodzić się na wprowadzenie, na odpowiadających im siedliskach, gatunków rodzimych w Polsce, ale będących poza naturalną granicą swojego występowania np. modrzewia europejskiego, świerka pospolitego.

31.   Podczas cięć (czyszczenia, trzebieże) należy dążyć do usunięcia z drzewostanów, we wszystkich wydzieleniach, gatunków obcego pochodzenia geograficznego, zwłaszcza tych wykazujących tendencje do rozprzestrzeniania. W WPK do tej grupy gatunków należą: robinia akacjowa, sosna Banksa, sosna czarna, dąb czerwony, klon jesionolistny, czeremcha amerykańska.

32.   Zabrania się odwadniania siedlisk bagiennych i wilgotnych oraz nakazuje ochronę zgromadzonych tam utworów organicznych, głównie torfów. Retencję wody w lasach należy realizować przede wszystkim przez zachowanie istniejących mokradeł, w tym olsów, łęgów oraz cieków wodnych. Zaleca się przywrócenie, w miarę możliwości, naturalnych stosunków wodnych na osuszonych w przeszłości siedliskach wilgotnych i bagiennych.

33.   Zagospodarowanie lasów powinno zapewnić trwałość spełnienia przez nie wieloaspektowej funkcji ochronnej. W tym celu należy:

a)      odstąpić od czysto zrębowego sposobu odnawiania lasu (rezygnacja z gospodarstwa zrębowego),

b)      stosować kombinowane przerębowe lub przerębowo-zrębowo metody użytkowania,

c)      możliwie szeroko wykorzystywać odnowienia naturalne,

d)      pozostawiać na powierzchni manipulacyjnej, podczas cięć rębnych, pewną liczbę drzew, które pozostaną na pniu aż do śmierci,

e)      należy rozważyć podniesienie wieku rębności dla następujących gatunków:

·                   Db, Jś              – 160,

·                   So, Md             – 140,

·                   Ol, Lp, Kl, Gb   – 100,

·                   Brz                  –   80.

34.   Użytkowanie rębne powinno być ograniczone do okresu zimowego.

35.   Należy zaprzestać wykonywania prac leśnych w sąsiedztwie stanowisk gatunków rzadkich i chronionych alternatywnie – w trakcie prac leśnych wskazane jest zabezpieczanie przed przypadkowym zniszczeniem stanowisk takich gatunków rzadkich i chronionych jak np. widłak wroniec, w. jałowcowaty i w. goździsty, wawrzynek wilczełyko, listera jajowata, rutewka orlikolistna, a także niektórych pospolitszych gatunków z tej grupy np. mącznicy lekarskiej, kopytnika i przylaszczki.

 

 

 

 

3.3. Zasady gospodarki łowieckiej

 

1.       Prowadzenie monitoringu liczebności zwierzyny leśnej (w tym zwłaszcza gatunków łownych i rzadkich) oraz miejsc gniazdowania rzadkich gatunków ptaków.

2.       Ograniczenie populacji obcych gatunków zwierząt w faunie Parku, w tym przez wszystkim norki amerykańskiej i jenota.

3.       Wzmożenie nadzoru łowieckiego nad polowaniami na obszarze stawów rybnych, po to, aby wyeliminować przypadki odstrzału chronionych gatunków ptaków.

   


 

4. Zasady zagospodarowania przestrzennego

 

4.1. Tereny osadnicze

 

1.       Za tereny osadnicze uznaje się:

a)      tereny o funkcji mieszkaniowej,

b)      tereny o funkcjach usługowych, usługowo-produkcyjnych, produkcyjnych, naprawczych,

c)      tereny koncentracji aktywności gospodarczych, w tym tereny zabudowy związanej z obsługą produkcji rolniczej, oraz baz, składów i magazynów,

d)      tereny zieleni urządzonej i cmentarnej,

e)      tereny rekreacyjno-sportowe o znaczeniu lokalnym (służące miejscowym mieszkańcom), tj. z wyłączeniem terenów turystyczno-rekreacyjnych (służących głównie przyjezdnym), dla których ustalenia określono dalej w rozdz. 4.2,

f)       tereny lokalnego układu komunikacyjnego (tj. obsługującego daną jednostkę osadniczą) i parkingów,

g)      tereny lokalizacji obiektów gospodarki komunalnej.

 

2.       Zasady zabudowy i zagospodarowania terenów osadniczych:

1)      rozwój przestrzenny terenów osadniczych powinien polegać przede wszystkim na dopełnieniu (intensyfikacji) oraz poprawie standardu (technicznego, kulturowego, ekologicznego, sanitarnego itp.) istniejącego zagospodarowania osadniczego a następnie (w drugiej kolejności) tworzeniu nowych terenów osadniczych, dodawanych bezpośrednio do istniejących (ukształtowanych historycznie) układów osadniczych,

2)      ograniczenie tworzenia nowych terenów osadniczych (zespołów zabudowy) w oderwaniu od istniejących, historycznie ukształtowanych układów osadniczych; ograniczyć należy też powstawanie pojedynczej zabudowy rozproszonej,

3)      w rozwoju terenów osadniczych, o których mowa w pkt 1, należy uwzględnić zasady i propozycje określone dalej w rozdz. 5,

4)      należy dążyć do pełnego wyposażenia terenów osadniczych – istniejących, przekształcanych i nowych – w systemy odprowadzania i unieszkodliwiania ścieków oraz odpadów, o wysokim standardzie ekologicznym (w tym rozwiązania indywidualne),

5)      dopuszczalna lokalizacja jedynie przedsięwzięć gospodarczych (np. na terenach koncentracji aktywności gospodarczych), które nie spowodują obniżenia standardów ekologicznych określonych w przepisach szczególnych oraz nie zdegradują walorów krajobrazowych.

 

 

 

4.2. Tereny rekreacyjno-turystyczne

 

  1. Tereny rekreacyjno-turystyczne wyznaczono uwzględniając:

1)      tereny o takich funkcjach określone w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin (aktualnie obowiązujących), z zastrzeżeniem pkt 5,

2)      tereny przeznaczone dla lokalizacji zabudowy rekreacji indywidualnej (tj. zabudowy letniskowej) oraz funkcji rekreacyjnych lub turystycznych określone w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (aktualnie obowiązujących),

3)      tereny istniejącej zabudowy rekreacyjnej,

4)      tereny bezpośrednio przyległe do terenów wymienionych w pkt 1-3, o korzystnych uwarunkowaniach ekofizjograficznych i stanowiące funkcjonalne dopełnienie terenów istniejących,

5)      występowanie cennych walorów przyrodniczych (obiektów, zespołów, siedlisk), które wyłączono z zagospodarowania rekreacyjno-turystycznego, także w zasięgu terenów o takiej funkcji określonych w dokumentach, o których mowa w pkt 1.

 

2.          Wyznaczono – wg kryteriów wymienionych w ust. 1 – 18 terenów przeznaczonych dla funkcji rekreacyjno-turystycznych, zgrupowanych w 4 zespołach:

1)  Zespół „Jeziora Kiełpińskiego”, obejmujący tereny o kolejnych numerach:

nr 1. Trzcin,

nr 2. Rynek – Wschód,

nr 3. grupa terenów Rynek – Zachód (w większej części już zagospodarowane),

nr 4. Kiełpiny (położone w dwóch gminach – Lidzbark Welski i Grodziczno),

2)    Zespół „Jeziora Grądy i Tarczyńskiego”, obejmujący tereny o kolejnych numerach:

nr 5. Gronowo,

nr 6. Grądy,

nr 7. Wery (teren rozdzielony dolinką cieku spływającego do jeziora),

nr 8. Tarczyny – Północ,

nr 9. Tarczyny – Południe,

3)    Zespół „Jeziora Rumian”, obejmujący tereny o kolejnych numerach:

nr 10. Naguszewo,

nr 11. Naguszewo – Kolonia I,

nr 12. Naguszewo – Kolonia II,

nr 13. Nowa Wieś,

nr 14. Rybno I,

nr 15. Rybno II.

4)  Zespół nad rzeką Wel, obejmujący tereny o kolejnych numerach:

nr 16 Wąpiersk – Koty,

nr 17 i 18 grupa terenów Jeleń.

 

3.       Zasady postępowania i zagospodarowania na terenach wymienionych w ust. 2. określa się następująco:

 

1)      w szczegółowej delimitacji poszczególnych terenów uwzględniać należy:

-        drogi (w tym polne) i miedze,

-        granice użytkowania terenów, w szczególności granice lasu,

-        granice własności (geodezyjne),

-        wyraźne krawędzie morfologiczne (w tym brzegi akwenów lub skarpy),

-        linie infrastruktury technicznej.

 

2)      dominującą formą zagospodarowania ma być zabudowa dla indywidualnej rekreacji (domy letniskowe) z udziałem innej zabudowy oraz zagospodarowania o funkcji rekreacyjnej i turystycznej, w tym m. in:

a)    obiekty bazy noclegowej (hotele, motele, pensjonaty, pokoje gościnne, campingi i pola namiotowe),

b)    obiekty i urządzenia sportowe oraz rekreacyjne, w tym przywodne (przystanie, plaże, pomosty itp.) – ogólnodostępne, w tym realizowane na wydzielonych działkach,

c)    gospodarstwa agroturystyczne,

d)    usługi związane z funkcjami turystycznymi (głównie handlu i gastronomii),

e)    zieleń urządzona,

f)     miejsca postoju samochodów (parkingi);

 

3)    dopuszcza się:

a)    zabudowę mieszkaniową – jednorodzinną i rezydencjonalną,

b)    zachowanie istniejącej zabudowy zagrodowej (wraz z rolniczą funkcją siedlisk),

c)    zachowanie działalności rolniczej i innej nieuciążliwej dla środowiska i krajobrazu działalności gospodarczej;

 

4)    zasady zabudowy:

a)      maksymalna wysokość budynków – 2 kondygnacje nadziemne, przy czym druga kondygnacja w poddaszu użytkowym; regulacja ta nie dotyczy zabudowy wymienionej w pkt 2 lit. c oraz hoteli, moteli i pensjonatów, a także zabudowy rezydencjonalnej, wymienionej w pkt. 3 lit. a,

b)      minimalna powierzchnia działki budowlanej – 1000 m2; dla zabudowy wymienionej w pkt 2 lit. c i pkt 3 lit. a – rezydencjonalnej – 5000 m2; w przypadku zagospodarowania wymienionego w pkt 2 lit. a, b, c, d, e, f – ustalona indywidualnie, w zależności od potrzeb i lokalnych uwarunkowań,

c)      dachy dwuspadowe, o nachyleniu połaci w przedziale 35o-45o z zastrzeżeniem przypadku, o którym mowa w rozdz. 5.1., ust. 1 pkt 13 lit. b, pokryte tradycyjnym lub podobnym materiałem (dachówka, blacha, słoma); regulacja ta nie dotyczy hoteli, moteli, budynków o funkcji sportowej i rekreacyjnej (np. hangarów dla sprzętu pływającego) oraz wymienionej w pkt 2 lit. c,

d)      ukierunkowanie kalenicy – do ustalenia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego lub decyzjach o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu;

 

5)      pozostałe zasady zagospodarowania i postępowania:

a)      lokalizacja nowej zabudowy w odległości minimum 100 m od brzegu jeziora; regulacja ta nie dotyczy zabudowy i urządzeń bezpośrednio związanych z rekreacją nadwodną,

b)      sytuowanie nowych ogrodzeń w odległości minimum 20 m od brzegu akwenów; w przypadku istniejących ogrodzeń dochodzących do brzegu należy dążyć do ich odsunięcia na odległość minimum 10 m; zakaz stosowania (wszędzie) ogrodzeń z prefabrykatów betonowych,

c)      dopuszcza się lokalizację obiektów małej architektury,

d)      minimalny udział powierzchni biologicznej czynnej w granicach nieruchomości:

-        na terenach z zabudową letniskową – 70%,

-        na terenach z zabudową mieszkaniową jednorodzinną – 60%,

-        na terenach wymienionych w pkt 2 lit. b, bez obiektów i urządzeń przywodnych – 80%,

-        na terenach wymienionych w pkt 2 lit. a – 50%.

e)         zaleca się objęcie wszystkich (i w całym zasięgu) wskazanych w ust. 2 terenów miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego lub zmianami planów,

f)          w przypadku terenu nr 4 z zespołu „Jezioro Kiełpiny”, obszary planów miejscowych (plany dwóch gmin) obejmować powinny również zalesioną skarpę oraz brzeg jeziora; w planach tych określony powinien być teren (strefa) z zakazem zabudowy i grodzenia, a nad samym brzegiem jeziora – wyznaczone szczegółowo miejsca (w układzie „gniazdowym”) dla poszczególnych form rekreacji przywodnej (plaże, przystanie, pomosty, miejsca dla wędkarzy); te ostatnie powinny być wskazane już w opracowaniu ekofizjograficznym do tych planów (uwzględniając w szczególności walory przyrodnicze, które należy chronić, dostępność brzegów, batymetrię strefy brzegowej jeziora itd.),

g)      plany miejscowe, o których mowa w lit.e powinny doprowadzić do funkcjonalnego, geodezyjnego (własnościowego) i prawnego uporządkowania terenu, w szczególności jego części położonej w gminie Lidzbark Welski, uwzględniając przy tym zaistniałe trwałe zainwestowanie (możliwości prawnego usankcjonowania zaistniałego zagospodarowania).

h)      na terenach o numerach 6, 8, 15 i 16 powierzchnia zajęta pod zabudowę dla rekreacji indywidualnej (domy letniskowe) nie powinna przekroczyć 40%, a na terenach o numerach 4, 9, 11, 12, 13 i 14 – 60% powierzchni całej poszczególnej jednostki terenowej; rozplanowanie tej zabudowy – do rozstrzygnięcia we właściwym miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego; pozostała powierzchnia terenu może być zagospodarowana (w tym zabudowana) w sposób, o którym mowa w pkt 2 i 3.

 

 

 


 

5. Zasady ochrony walorów kulturowych

 

5.1. Utrzymanie tożsamości kulturowej obszaru

1.       Ochrona stanowisk archeologicznych, szczególnie tych narażonych na niszczenie (eksploatacja piasku i żwiru, rozorywanie, prowadzenie infrastruktury technicznej). Bezwzględnej ochronie – zakazowi wszelkiej ingerencji – podlegają stanowiska posiadające własną formę przestrzenną czyli grodziska. Tereny, na których odkryto stanowiska nie posiadające własnej formy, mogą podlegać inwestycjom.

2.       W odniesieniu do obiektów archeologicznych istnieje obowiązek informowania Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o zamiarze rozpoczęcia wszelkich prac ziemnych – w tym związanych z realizacją uzbrojenia technicznego terenu, budową ulic, realizacją wykopów pod budynki, odwodnieniem terenu, eksploatacją zasobów naturalnych (na dwa tygodnie przed ich rozpoczęciem) oraz obowiązek uzgadniania z WKZ tych inwestycji.

3.       Zgodnie z obowiązującymi przepisami szczególnymi w wyniku zawiadomienia, WKZ ma obowiązek ustanowić nadzór archeologiczny nad prowadzonymi pracami ziemnymi, może prowadzić badania wykopaliskowe lub interwencyjne wyprzedzające działania inwestycyjne; planowane działania inwestycyjne powinny zatem uwzględniać sezonowy charakter badań archeologicznych, które mogą być prowadzone wyłącznie od maja do września.

4.       Ochrona historycznie ukształtowanych cech krajobrazu wiejskiego i miejskiego (układy ruralistryczne i układ urbanistyczny Lidzbarka Welskiego). Postuluje się opracowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla wsi o zachowanym historycznym układzie przestrzennym (np. Jeleń, Wąpiersk, Kiełpiny).

5.       Ochrona i rewaloryzacja obiektów zabytkowych oraz zasługujących na miano zabytku w oparciu o wytyczne konserwatorskie; ochrona przed rozbiórką wartościowych zabudowań wiejskich poprzez popieranie inwestowania w ich adaptację na cele zgodne z funkcjami parku, np. na domy letniskowe, gospodarstwa agroturystyczne, kwatery turystyczne itp.

6.       Ochrona zespołów dworsko-parkowych i dawnych folwarków.

7.       Zachowanie i dbałość o krzyże, kapliczki i figury przydrożne powiązana z zachowaniem ich zabytkowego charakteru.

8.       Rewaloryzacja i ochrona cmentarzy, zwłaszcza związanych z wyznaniami zanikającymi lub nieistniejącymi już na tym terenie (ewangelickim i żydowskim).

9.       Opieka nad miejscami pamięci narodowej.

10.   Podtrzymywanie i promowanie przejawów zanikającej regionalnej kultury niematerialnej.

11.   Wskazana jest aktualizacja ewidencji WKZ i inwentaryzacja przez Wojewódzką Służbę Ochrony Zabytków obiektów do tej pory nie uwzględnionych, a zasługujących na miano zabytku, np. domów w Lidzbarku niedaleko stacji kolejowej Lidzbark Główny, domów w Kiełpinach, Ciechanówku, Podciborzu, Grądach, budynków szkół w Lorkach, Trzcinie, Grądach, budynków młynów w Kurojadach, Rumianie, Rynku itp.

12.   Pożądane jest stworzenie katalogu wzorów projektów architektonicznych dla Welskiego Parku Krajobrazowego na podstawie przetworzonych przez fachowców wzorów tradycyjnej zabudowy.

13.   Proponuje się następujące tradycyjne typy budynków mieszkalnych i związanych z rekreacją indywidulaną jako punkt wyjścia do nowych projektów (katalogu wzorów):

a)      budynek na planie prostokąta, parterowy z mieszkalnym poddaszem, z czerwonej cegły, z dachem dwuspadowym lub naczółkowym o nachyleniu połaci ok. 35o-45o, pokrytym dachówką, ewentualnie z wystawką w dachu od frontu,

b)      budynek na planie prostokąta, parterowy lub piętrowy z mieszkalnym poddaszem, murowany z czerwonej cegły licowej lub murowany i tynkowany w całości albo też drewniany, z dachem dwuspadowym o nachyleniu połaci ok. 15-20o,

c)      budynek na planie prostokąta, parterowy z mieszkalnym poddaszem, drewniany, o konstrukcji zrębowej, z dachem dwuspadowym o nachyleniu połaci ok. 35o-45o,

d)      budynki gospodarcze – drewniane, z kamienia polnego, z czerwonej cegły lub murowane tynkowane, z dachem krytym strzechą lub dachówką.

Należy pozyskać zrozumienie i zaangażowanie społeczności lokalnych w działania czynnej ochrony walorów kulturowych własnego terenu poprzez poszerzanie świadomości – akcje typu porządkowanie cmentarzy, zwłaszcza zapomnianych (ewangelickich, żydowskich) przez młodzież. Postuluje się przeprowadzenie rewaloryzacji zabytkowych centrów miejscowości, np. Placu Hallera i ul. Nowy Rynek w Lidzbarku.

 

 

5.2. Kształtowanie regionalnego osadnictwa wiejskiego

 

1.   W zakresie kształtowania układów przestrzennych wsi zaleca się:

1)      zachowywać historyczne układy przestrzenne (np. przydrożnice w miejscowościach Grądy, Jeleń, Tarczyny i Wąpiersk),

2)      nowe budynki sytuować w pierwszym rzędzie na starych siedliskach, zachowując tradycyjny układ budynków w stosunku do drogi (ustawienie kalenicowe lub szczytowe budynku mieszkalnego) i w zagrodzie,

3)      dbać o zachowanie istniejących dominant (kościoły, grupy zieleni, parki dworskie, cmentarze przykościelne i parafialne) oraz harmonijną panoramę wsi,

4)      w miarę możliwości usuwać lub osłaniać zielenią elementy dysharmonijne w układzie wsi (np. bloki mieszkalne dla pracowników dawnych PGR-ów).

 

2.   W zakresie zachowania walorów zabytkowych i krajobrazowych zespołów dworsko-parkowych należy podjąć następujące działania:

1) przez służby konserwatorskie

a)  ewentualna weryfikacja granic ochrony konserwatorskiej zabytkowego układu całego zespołu lub parku (np. w Tuczkach),

b)  określenie granic ochrony ekologicznej parku podworskiego,

c)  określenie granic ochrony krajobrazowej; zachowanie widoku na zespół (np. w Tuczkach – od strony drogi Tuczki-Koszelewy),

d)  opracowanie dokumentacji specjalistycznej rewaloryzacji zespołu.

2) przez właścicieli i użytkowników

a)  przy zmianie właściciela przestrzegać zasady integralności założenia pałacowo i dworsko-parkowego z kompleksem rolnym;

b)  przeprowadzić niezbędne remonty, w pierwszej kolejności budynków najcenniejszych, tzn. dworów, aby zabezpieczyć je przed zupełnym zniszczeniem;

c)  adaptować budynki zespołu, które stoją niezagospodarowane i niszczeją (np. dawny młyn, kuźnię, szkołę);

d)  uporządkować teren zespołu, a zwłaszcza podwórza gospodarczego;

e)  przywrócić – na ile to możliwe – zespołom jedność kompozycyjną, pozbawiając je wtórnych podziałów, co może się wiązać ze zmianą sposobów użytkowania;

f)   zachować walory krajobrazowe parków podworskich, przywrócić czytelność ich kompozycji, np. poprzez usunięcie młodych samosiewów, współczesnych budowli, urządzeń technicznych, prześwietlenie parku itp.; nie prowadzić przez park linii infrastruktury technicznej;

g)  drzewa w parku należy poddać fachowym zabiegom pielęgnacyjnym i leczniczym; nie należy wycinać drzew i krzewów samodzielnie, ani ich nie dosadzać w przypadkowych miejscach;

h)  zachować skład gatunkowy drzew i krzewów, chroniąc rzadkie formy przed zagłuszeniem ich przez szybko rosnące gatunki pospolite;

i)konserwować zbiorniki wodne w parkach, ogrodzenia i małą architekturę;

j)w sprawach zmian własnościowych, remontów, modernizacji i adaptacji budynków i terenów wchodzących w skład zespołu należy kontaktować się z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, a w przypadku renowacji parku – także z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody.

 

Właściciele (użytkownicy) zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru, zgodnie z „Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami” (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 z późn. zmian.), mają prawo:

 

3.   W zakresie ochrony obiektów architektury i budownictwa oraz kształtowania nowej zabudowy należy:

1)      zwrócić baczną uwagę na stan wiejskich chat drewnianych i otoczyć je opieką, by możliwie jak najdłużej podtrzymać ich egzystencję,

2)      utrzymać charakter bryły budynku, kształt i nachylenie dachu;

3)      stosować tradycyjne materiały, takie jak np. czerwona cegła, tynk, drewno, a na pokrycia dachowe – czerwoną dachówkę ceramiczną, słomę (dachy o dużym spadku), papę lub blachę (dachy o małym spadku); dopuszcza się stosowanie blachodachówki i dachówki bitumicznej; zaleca się wymianę dachów z eternitu i blachy falistej;

4)      stosować tradycyjne technologie (na ile to możliwe), np. tynki wapienne;

5)      stosować pastelowe, harmonizujące z otoczeniem kolory na elewacjach;

6)      przy wymianie okien utrzymać ich rozmieszczenie, wielkość, kształt i wewnętrzny podział oraz kolor ram okiennych; w miarę możliwości unikać okien plastikowych, zwłaszcza w budynkach drewnianych;

7)      nie dobudowywać werand, tarasów, przybudówek, które zniekształcają tradycyjny wygląd budynku;

8)      zachować tradycyjne detale elewacji np. stare drzwi płycinowe, ościeżnice okien;

9)      przy zmianie funkcji obiektu – szczególnie dbać o prawidłową adaptację, która nie zaciera charakterystycznych cech zabytku.

 

4.   W sąsiedztwie zabytku nie można prowadzić robót mogących przyczynić się do zeszpecenia otoczenia zabytku lub widoku na ten zabytek. Otoczenie zabytkowych budynków nie powinno także zawierać elementów rażąco kontrastujących z ich charakterem, np. betonowych ogrodzeń malowanych na różne kolory, „ozdób” ogrodowych, takich jak kwietniki ze starych opon, postacie krasnoludków, bocianów itp. W ogródkach przydomowych powinny przeważać rośliny, zwłaszcza drzewa i krzewy z regionu, nadające siedlisku swojski klimat.

 

5.   Nowo powstające budynki na terenach wiejskich powinny:

1)      nawiązywać sposobem usytuowania na działce, gabarytami, kształtem architektonicznym do tradycyjnej regionalnej zabudowy; nie powinno się powielać wzorów architektury z innych regionów kraju, zagranicznych lub miejskich;

2)      być zgodne z przyjętymi dla Parku wzorami architektonicznymi (katalog projektów),

3)      stosować tradycyjne elementy konstrukcyjno-dekoracyjne elewacji, jak np. odcinkowe łuki nadokienne, gzymsy kroksztynowe itp.

4)      mieć ogrodzenia dopasowane do charakteru zabudowy, z tradycyjnych materiałów, takich jak np. drewno, metal, kamień polny, cegła lub też ogrodzenia żywopłotowe; harmonijnie wpisywać się w otoczenie istniejącej zabudowy i przyrody, w panoramy wiejskie, nie tworząc rażących dominant, także kolorystycznych.

 

 

 

 

6.       W zakresie kształtowania terenów zurbanizowanych (Lidzbark Welski):

1)      działania rewaloryzacyjne powinny być prowadzone kompleksowo, nacechowane wyczuciem wartości historycznych i przestrzennych, sprzyjające podnoszeniu wartości zespołów urbanistycznych,

2)      działalność architekta powinna być szczególnie zdyscyplinowana i rozważna, aby uniknąć konfliktu z ochroną środowiska kulturowego,

3)      należy w szczególności zwrócić uwagę na takie walory przestrzenne, jak proporcje wnętrz rynkowych i ulicznych, niepowtarzalna kompozycja zabudowy, dominanty przestrzenne, charakterystyczna sylweta zespołu urbanistycznego; sylweta nie może ulec zeszpeceniu przez nowo realizowaną zabudowę,

4)      nie należy dopuszczać do zatarcia dominant architektonicznych wpisanych w panoramę miasta (kościoły, wieże ciśnień),

5)      kompleksowego potraktowania wymaga konserwacja, modernizacja i adaptacja kamieniczek z przełomu XIX i XX w.; nie wolno dopuścić do zaniku tych domów.

6)      przy rewaloryzacji należy stosować w miarę możliwości tradycyjne materiały i technologie, a także zachowywać charakterystyczne detale.

7)      zachowania wymaga ta część obiektów architektonicznych, która posiada wartość kulturową, zaś większość obiektów, która nie odznacza się żadnymi walorami – modernizacji bądź wymiany.

8)      szczególną ochroną – strefami ochrony konserwatorskiej (główną i dodatkową) objęty jest zabytkowy układ urbanistyczny Lidzbarka.

 

 

Przykłady projektów, które mogą być inspiracją dla projektantów i inwestorów na terenie WPK znajdują się w opracowaniu „Ochrona walorów kulturowych”.


 

6. Zasady ochrony i kształtowania krajobrazu

 

6.1. Ustalenia ogólne

 

1.       Ochrona wartościowych wnętrz krajobrazowych, panoram, dominant przestrzennych i punktów widokowych.

2.       Ochrona krajobrazów o charakterze naturalnym poprzez ograniczenie zabudowy w granicach istniejących układów osadniczych.

3.       Zachowanie tradycyjnych sposobów gospodarowania oraz struktury użytkowania i podziałów gruntów sprzyjających istniejącej mozaice krajobrazów.

4.       Ochrona starych drzew w dolinach rzek i w zagrodach, oraz zadrzewień i zakrzaczeń śródpolnych.

5.       Zakaz usuwania drzew przy drogach oraz niszczenia ich naturalnego pokroju.

6.       Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów i wyrobisk piasku.

7.       Rewaloryzacja starych zabudowań drewnianych zgodnie z zalecanym stylem budownictwa regionalnego oraz ochronę krzyży i kapliczek.

8.       Modernizacja infrastruktury polegającą na minimalizacji i ograniczaniu ingerencji w krajobraz.

9.       Modernizacja istniejącej zabudowy zgodną z tradycyjnym stylem budownictwa.

10.   Ograniczenie lokalizacji masztów telefonii komórkowej i innych agresywnych obiektów przestrzennych.

 

 

6.2. Ustalenia szczegółowe dotyczące wyznaczonych jednostek krajobrazowych

 

Strefa

Charakterystyka strefy

Cel ochrony

Zalecenia

N - strefa krajobrazu naturalnego o najwyższych rygorach ochronnych

Tereny najcenniejsze krajobrazowo o charakterze “dzikiej przyrody” (krajobraz naturalnych dolin rzecznych, dużych jezior rynnowych, leśny i śródleśnych łąk i małych jezior, torfowisk i bagien), pozbawione elementów zagospodarowania antropogenicznego, o dużej różnorodności krajobrazów i wnętrz krajobrazowych wynikających ze zmienności rzeźby terenu, siedlisk i pokrycia terenu.

Utrzymanie walorów przyrodniczych i ochrona istniejących „dzikich” krajobrazów poprzez eliminację wszelkiego zainwestowania, ochronę prawną (powoływanie nowych obiektów chronionych), ochronę rzeźby terenu (eliminacja wszelkich inwestycji niszczących powierzchnię ziemi), ograniczenia w gospodarce leśnej oraz przywrócenie terenom zdegradowanym ich utraconych walorów przyrodniczo-krajobrazowych.

Utrzymanie harmonii krajobrazowej i przyrodniczej oraz pożądanej struktury krajobrazu poprzez:

· przeciwdziałanie niekorzystnym dla wilgotnych siedlisk zmianom stosunków wodnych,

· wykaszanie łąk i usuwanie samosiewów we wnętrzach krajobrazowych (polany leśne, wilgotne łąki i mokradła),

· zakaz lokalizacji budownictwa nad brzegami jezior (poza terenami przeznaczonymi w planie pod budownictwo letniskowe) oraz wszelkich agresywnych dla krajobrazu elementów przestrzennych (linie energ., maszty telefonii komórk., drogi asfaltowe, wysypiska itp.),

· na terenach leśnych podniesienie wieku rębności drzew i ochrona drzew dziuplastych,

· likwidacja dzikich wysypisk śmieci i wyrobisk kruszyw,

· zakaz zalesiania nieużytków, polan śródleśnych, wzgórz będących punktami widokowymi,

· zakaz likwidacji starych drzew w zagrodach,

· budowa platform w wyznaczonych punktach widokowych dla zabezpieczenia panoram zagrożonych zarastaniem.

NK- strefa krajobrazu naturalnego i naturalno-kulturowego o wysokich rygorach ochronnych

Tereny o krajobrazie leśnym poza strefą o najwyższych walorach, obszary brzegowe lasów oraz narażone na antropopresję, sąsiadujące z terenami intensywnie użytkowanymi.

Tereny o harmonijnym krajobrazie rolniczo-leśnym.

Obszary jezior i ich brzegów z elementami ekstensywnego zagospodarowania – tereny rekreacyjno-turystyczne. Obszary stawów rybnych wraz z terenami przylegającymi.

 

Zabezpieczenie istniejących, wysokich  walorów krajobrazowych i przyrodniczych przed nadmierną antropopresją na  obszarach Parku  znajdujących się poza rezerwatami i użytkami ekologicznymi, przywrócenie walorów przyrodniczo-krajobra-zowych miejscom zdegradowanym, podniesienie jakości krajobrazu poprzez propagowanie regionalnego stylu budownictwa.

· ochrona istniejącej  mozaiki krajobrazów poprzez utrzymanie tradycyjnych sposobów gospodarowania,

· ochrona starych drzew w dolinach rzek, wśród pól i w zagrodach oraz najstarszych drzewostanów,

· wykaszanie łąk we wnętrzach krajobrazowych,

· zakaz usuwania drzew przy drogach  oraz niszczenia ich naturalnego pokroju,

· unikanie zalesiania nieużytków porolnych, wnętrz widokowych oraz wzgórz będących punktami widokowymi,

· likwidacja istniejących dzikich wysypisk śmieci i wyrobisk piasku oraz zakaz lokalizacji nowych obiektów tego rodzaju,

· ochrona i rewaloryzacja starych zabudowań drewnianych oraz krzyży i kapliczek - zgodnie z tradycyjnym stylem budownictwa regionalnego

· możliwość zabudowy tylko na istniejących siedliskach oraz w miejscach ściśle określonych w planie – budownictwo o architekturze  zgodnej zgodnie z zaleceniami planu ochrony dla terenów osadniczych i rekreacyjnych,

· modernizacja infrastruktury polegająca na minimalizacji ingerencji w krajobraz (linie podziemne),

· budowa platform  widokowych w punktach widokowych,

· zakaz lokalizacji uciążliwych dla krajobrazu obiektów budowlanych (mieszkaniowych, przemysł. i rolnicz.) oraz infrastruktury techn. jak linie energetyczne, maszty telefonii komórk.).

K 1- strefa krajobrazu kulturowego o najwyż-szych rygorach ochronnych

Tereny rekreacyjno-turystyczne oraz obszary wsi letniskowych o istniejących bądź potencjalnych najwyższych walorach krajobrazowych nad jeziorami Grądy, Rumian, Tarczyńskim, Kiełpińskim , oraz obszary ośrodków wypoczynkowych nad jeziorem Lidzbarskim.

Obszary wsi  o historycznych układach przestrzennych lub ich widocznych pozostałoś-ciach z licznymi zabytkami i starymi, stylowymi  zabudowaniami,  założeniami dworsko-parkowymi o potencjalnie najwyższych walorach krajobrazowych.

Historyczna część Lidzbarka Welskiego.

 

 

Zachowanie istniejących oraz przywrócenie utraconych walorów krajobrazowych i estetycznych, obszarom wsi letnisko-wych, zachowanie i uczytelnienie historycznych układów przestrzennych, uzupełnienie układu zabudowy według zaleceń planu oraz zgodnie z zalecanym stylem budownictwa regionalnego (dotyczy również ogrodzeń zagród), przywracanie zespołom dworsko-parkowym utraconych walorów krajobrazowych

Zalecana najwyższa troska o zachowanie harmonii krajobrazowej poprzez:

· podniesienie walorów istniejącej zabudowy letniskowej i mieszkaniowej (przebudowa, konserwacja, remont),

· propagowanie zbliżonego do regionalnego stylu budownictwa  letniskowego i całorocznego, zgodnie z zaleceniami planu ochrony dla terenów osadniczych i rekreacyjnych,

· rekonstrukcja i utrzymanie tradycyjnego układu przestrzennego wsi,

· rewaloryzacja  i renowacja starych domów zgodnie z opracowanym dla WPK stylem budownictwa,

· rewaloryzacja zdewastowanych założeń dworsko-parkowych,

· ochrona punktów widokowych, pomników przyrody, kapliczek, krzyży, starych drzew w zagrodach,

· zakaz lokalizacji budynków mieszkalnych, gospodarczych i ogrodzeń niezgodnie z zaleceniami planu ochrony oraz lokalizacji uciążliwych obiektów usługowych i infrastruktury technicznej,

· przeciwdziałanie niewłaściwemu użytkowaniu obiektów zabytkowych i degradacji ich otoczenia, lokalizacji wysypisk i wyrobisk,

· na terenach  rekreacyjno-turystycznych – działania zgodne z zaleceniami planu ochrony dla jednostek osadniczych.

K 2 - strefa krajobrazu kulturowego o wysokich

rygorach ochronnych

Obszary wsi i miasta Lidzbark Welski poza strefą o najwyższych rygorach ochronnych, o układach przestrzennych wymagających przekształceń, obszary użytkowane rolniczo – pola i łąki poza strefą zabudowań wiejskich

Ochrona i zabezpieczenie istniejących walorów krajobrazowych obszaru, harmonijne kształtowanie krajobrazu rolniczego, ochrona panoram i wnętrz widokowych 

Utrzymanie dotychczasowego sposobu użytkowania ziemi (rolnictwo), podniesienie walorów istniejącej zabudowy i mieszkaniowej i usługowej poprzez: 

· przebudowę, konserwację i remont budynków,

· propagowanie zbliżonego do regionalnego stylu budownictwa  letniskowego i całorocznego, zgodnie z zaleceniami planu ochrony dla terenów osadniczych i rekreacyjnych,

· rekonstrukcję i utrzymanie tradycyjnego układu przestrzennego wsi,

· rewaloryzację  i renowację starych domów.

D – obszary o krajobrazie zdegradowa-nym wymaga-jące rekulty-wacji

Obszary przemysłowe – tereny nielegalnych składowisk i wysypisk śmieci wyrobisk piasku i żwiru, składowiska popiołów, przemysłowe fermy drobiu, stacje transformatorowe.

Przywrócenie walorów przyrodniczo-krajobrazowych istniejących na danym terenie przed powstaniem szkody (degradacją).

· likwidacja dzikich wysypisk śmieci i wyrobisk piasku oraz opracowanie i wdrożenie przepisów uniemożliwiających powstawanie nowych miejsc degradacji,

· rekultywacja obszarów zdegradowanych,

· tworzenie stref izolacyjnych (np. pasy zieleni, szpalery drzew i krzewów) wokół obiektów negatywnie wpływających na krajobraz.

O – Obszary ochrony kra-jobrazowej Parku

Obszary w bezpośrednim sąsiedztwie granic Parku, widoczne z dróg położonych poza parkiem (tras widoko-wych), krajobrazowo związane  z obszarem Parku o wysokich walorach widokowych.

Ochrona krajobrazu Parku,  zabezpieczenie tras, wnętrz widokowych i panoram na teren Parku .

· zachowanie tradycyjnych sposobów gospodarowania i struktury gruntów (mozaiki krajobrazów),

· ochrona zadrzewień i zakrzaczeń śródpólnych, starych drzew w  zagrodach,

· zakaz usuwania drzew przy drogach  oraz niszczenia ich naturalnego pokroju,

· przeciwdziałanie zarastaniu wnętrz krajobrazowych,

· likwidacja śmietnisk i wyrobisk,

· modernizacja istniejącej zabudowy zgodna z tradycyjnym stylem budownictwa,

· unikanie lokalizacji masztów telefonii komórkowej.

 

 

 


 

7. Zasady  udostępnienia Parku dla turystyki, rekreacji i edukacji

 

 

7.1. Zasady ochrony walorów turystycznych i zalecenia dotyczące udostępnienia i zagospodarowania turystycznego oraz edukacyjnego

 

Park krajobrazowy jako forma ochrony obszarowej jest predestynowany do udostępnienia go społeczeństwu. Jednymi z najlepszych form tego udostępnienia są turystyka i edukacja, poprzez które może być realizowana popularyzacja i upowszechnianie walorów parku krajobrazowego.

Duże znaczenie w funkcjonowaniu WPK ma rekreacja wokół jezior, a mniejsze – rekreacja na terenach leśnych. Park dysponuje walorami przyrodniczymi i turystycznymi sprzyjającymi rozwojowi turystyki poznawczej i aktywnej, zwłaszcza turystyki pieszej, połączonej z edukacją przyrodniczą oraz turystyki rowerowej, a także turystyki wodnej na rzece Wel, bardzo atrakcyjnej dla kajakarzy. Poprawieniu udostępnienia turystycznego WPK mają służyć zmiany organizacyjne, polegające na przejęciu przez PTTK utrzymywania szlaku pieszego wzdłuż rzeki Wel oraz dotychczasowej ścieżki przyrodniczej wokół Jeziora Kiełpińskiego, która miałaby stać się turystycznym szlakiem pieszym, a także wyznakowaniu pieszego Szlaku Grunwaldzkiego „Jagiełłowego”. Ważnym zadaniem będzie etapowe zrealizowanie koncepcji sieci szlaków rowerowych WPK, do czego powinny przyczynić się wszystkie samorządy i WPK oraz PTTK, jako organizacja dysponująca doświadczeniem w znakowaniu szlaków turystycznych. Rozwiązania wymagać będzie udostępnienie rejonów jezior, gdzie zabudowa letniskowa ogranicza lub uniemożliwia dojście do akwenów, a liczne pomosty, z których część niszczeje, należałoby zastąpić mniejszą liczbą solidniejszych konstrukcji. Rozbudowa infrastruktury turystycznej w WPK i jego otoczeniu musi być dostosowana do pojeziernego charakteru krajobrazu Parku i wymogów ochrony przyrody. W związku z tym pożądane jest wykorzystanie istniejącej rozproszonej zabudowy do rozwoju agroturystyki oraz podniesienie standardu istniejących ośrodków wypoczynkowych. Niezbędne jest opracowanie indywidualnych projektów urządzenia terenów wokół jezior, z zastosowaniem małych form zagospodarowania turystycznego, takich jak kąpieliska, miejsca odpoczynku, wiaty, a także platformy widokowe, które mogłyby znaleźć się w ciekawych miejscach Parku i parkingi leśne przy niektórych drogach wiodących przez Park. Wraz z intensyfikacją rekreacji konnej będzie narastać potrzeba oznakowania tras dla jeździectwa, poza szlakami pieszymi i rowerowymi.

Lidzbark i Rybno, jako główne ośrodki obsługi ruchu turystycznego, powinny rozwijać swoje funkcje turystyczno-wypoczynkowe, poprawiając infrastrukturę, wspierając inicjatywy w rozwoju usług turystycznych i dbając o jakość środowiska oraz estetykę otoczenia. Informacja turystyczna powinna pomagać przyjezdnym, a dobrze prowadzona promocja powinna pomóc rozpropagować walory WPK. Należy dołożyć starań do rozwoju funkcji turystycznych w Grodzicznie i jego okolicach, gdzie brakuje obiektów noclegowych i gastronomicznych. Jeleń z Wąpierskiem oraz Kiełpiny, z racji swego położenia w środku Parku i dobrej dostępności komunikacyjnej oraz potencjału w zakresie rozwoju usług, powinny stać się lokalnymi (wspomagającymi) ośrodkami obsługi ruchu turystycznego WPK. Płośnica, z racji swego oddalenia od granic WPK, ma mniejsze oddziaływanie na rozwój turystyki w Parku.

Działalność edukacyjna w WPK jest zróżnicowana, skierowana do dzieci, młodzieży i dorosłych. Ma na celu popularyzowanie wiedzy o Parku i edukowanie w zakresie ochrony przyrody. O potrzebie funkcjonowania edukacji świadczy liczba obsługiwanych wycieczek szkolnych, specjalistycznych i in. W związku z tym należy rozwinąć działalność dydaktyczną poprzez rozbudowę zaplecza i powiększenie personelu, który mógłby w szerszym zakresie realizować działania na rzecz udostępnienia turystycznego i edukacyjnego WPK. Wskazane byłoby opracowanie nowych ścieżek dydaktycznych.

 

Celem strategicznym udostępnienia turystycznego i edukacyjnego jest takie zapewnienie poznawania walorów przyrodniczych, krajobrazowych oraz historyczno-kulturowych WPK, aby walory te nie ulegały degradacji.

 

Cele operacyjne zakładają:

·         rozwój zagospodarowania turystycznego poprzez:

-              rozwój i podnoszenie standardu infrastruktury turystycznej w głównych ośrodkach turystycznych WPK, jakimi są Lidzbark i Rybno oraz wspomaganie powstania ośrodka turystycznego w Grodzicznie,

-              uporządkowanie spontanicznej zabudowy indywidualnej wokół jezior, wraz z dążeniem do zachowania swobodnego udostępnienia pasa terenu przywodngo i pomostów,

-              podniesienie standardu ośrodków wypoczynkowych w WPK,

-              wspomaganie tworzenia rozproszonej bazy turystycznej na terenach wiejskich (agroturystyka),

-              etapowe zrealizowanie koncepcji szlaków rowerowych,

-              dążenie do włączenia szlaków pieszych WPK (dotychczasowy szlak czerwony wzdłuż rzeki Wel i dotychczasowa ścieżka przyrodnicza jako szlak niebieski wokół jeziora Kiełpińskiego) do sieci szlaków PTTK Województwa Warmińsko-Mazurskiego,

-              zrealizowanie przebiegu projektowanego pieszego Szlaku Grunwaldzkiego „Jagiełłowego”

-              rozwój obsługi turystyki kajakowej poprzez dowożenie kajaków na spływy, urządzenie pól biwakowych i promowanie noclegów poza strefą nadrzeczną, głównie w gospodarstwach agroturystycznych,

·         prowadzenie obsługi ruchu turystycznego wraz z informacją turystyczną i promocją lokalnych usług,

·         rozszerzanie działalności edukacyjnej i rozwój zaplecza dydaktycznego w siedzibie WPK,

·         rozwój funkcjonowania ścieżek dydaktycznych.

 

 

7.2. Zalecane formy turystyki i rekreacji

1.       Turystyka poznawcza, związana z krajoznawstwem, która polega na poznawaniu walorów przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych Parku, w związku z czym zalecane są takie formy turystyki jak: piesza, rowerowa, kajakowa, a zimą – narciarska.

2.       Rekreacja w postaci czynnego i biernego wypoczynku na ogólnodostępnych akwenach i terenach przywodnych oraz leśnych, wraz z możliwością zbioru grzybów i owoców runa leśnego, poza obszarami szczególnej ochrony.

3.       Wędkarstwo na ogólnie obowiązujących zasadach Polskiego Związku Wędkarskiego (m.in. przestrzeganie okresów ochronnych), poza obszarami istniejących i projektowanych rezerwatów, w których mogą być wprowadzone dodatkowe ograniczenia ochronne; dostęp do linii brzegowej w celu wędkowania powinien odbywać się z poszanowaniem zasad ochrony przyrody i krajobrazu, z możliwością dojazdu pojazdami mechanicznymi wyłącznie po drogach, po których jest dopuszczony ruch kołowy.

4.       Zaleca się prowadzenie badań w zakresie turystyki i rekreacji, jeśli to możliwe wraz z pomiarami ruchu turystycznego (w wytypowanych punktach, np. wokół jezior i nad rzeką Wel); monitoring ruchu turystycznego miałby na celu określenie obciążenia turystyczno-rekreacyjnego i jego skutków w środowisku przyrodniczym Parku.

 

7.3. Niewskazane formy turystyki i rekreacji

1.       Sporty motorowe i typowe dla nich imprezy oraz treningi na terenach otwartych, takie jak: rajdy samochodowe, motocyklowe, moto-crossowe, terenowe 4x4, quad i in. Dopuszcza się urządzenie zamkniętych torów dla sportów motorowych (np. quad i/lub moto-cross) w miejscach takich jak np. wyrobiska przeznaczone do rekultywacji, na wsch. od Lidzbarka.

2.       Na jeziorach i rzekach WPK niewskazane są wodne sporty motorowe, z użyciem silników spalinowych.

3.       Inne niż wymienione w pkt 1 i 2 formy turystyki i rekreacji, które powodują dewastację walorów przyrodniczo-krajobrazowych lub wywołują konflikty z zalecanymi formami turystyki.


 

7.4. Zasady kształtowania układu szlaków turystycznych

1.       Należy dążyć do przekazania pieczy nad szlakami pieszymi WPK do PTTK w Olsztynie, które powinno je zarejestrować i włączyć do sieci szlaków województwa oraz odnowić je zgodnie z instrukcją znakowania szlaków PTTK; szlakami przewidzianymi do włączenia do sieci szlaków pieszych PTTK są: szlak pieszy wzdłuż rzeki Wel (znaki czerwone) i dotychczasowa ścieżka przyrodnicza wokół jeziora Kiełpińskiego (znaki niebieskie) oraz projektowany Szlak Grunwaldzki „Jagiełłowy”.

2.       Należy dbać o stan szlaków turystycznych (niezbędne naprawy, usuwanie przeszkód itp.) i o ich oznakowanie (m.in. usuwanie oznakowania skasowanych odcinków szlaków) oraz informację (m.in. szlakowskazy, drogowskazy).

3.       Dopuszcza się dalsze korekty przebiegu (odcinków) szlaków, spowodowane wymogami ochrony przyrody oraz względami optymalizacji ruchu turystycznego.

4.       Należy etapowo zrealizować sieć szlaków rowerowych zgodnie z koncepcją Planu Ochrony.

5.       Należy wytypować i oznakować trasy dla rekreacji konnej w celu oddzielenia jej od innych form turystyki i rekreacji (np. pieszej i rowerowej); szczególnie odnosi się to do okolic Kiełpin, Jelenia, Kurojadów i Lesiaka, gdzie funkcjonują ośrodki jeździeckie.

 

7.5. Zasady kształtowania zagospodarowania turystycznego

1.       Zaleca się opracowanie lokalnych koncepcji (projektów) zagospodarowania turystyczno-rekreacyjnego (m.in. kąpieliska i infrastruktura towarzysząca) związanych z rejonami jezior i ich strefami ogólnodostępnymi, z zachowaniem zasady poszanowania walorów przyrodniczych, krajobrazowych i historyczno-kulturowych.

2.       Zaleca się opracowanie modernizacji dotychczasowych ośrodków wypoczynkowych, zwłaszcza nad Jeziorem Kiełpińskim, w miejscowości Rynek, w celu podwyższenia standardu technicznego (pod kątem ochrony środowiska i jakości wypoczynku) i estetycznego (ochrona krajobrazu) oraz zadbania o otoczenie.

3.       Zaleca się dbanie o stan, wyposażenie i oznakowanie elementów zagospodarowania turystycznego w Parku, zwłaszcza wiat, miejsc odpoczynku, parkingów leśnych, miejsc postoju oraz monitorowanie ich stanu.

4.       Należy doprowadzić do wyposażenia w niezbędne elementy zagospodarowania turystycznego (wiaty, ławy, stoły, kosze na śmieci, tablice informacyjne itp.) węzłów turystycznych w WPK i miejsc wjazdowych do Parku.

5.       Zaleca się budowę platform widokowych w punktach widokowych („Bagno Koziana”, „Bagna Jeleńskie”, kompleks stawów w okolicach Koszelew, Jezioro Zakrocz, Jezioro Olga, Kurojady, Trzcin – wzgórze przy żwirowni).

6.       Baza turystyczna powinna być lokalizowana wyłącznie na terenach, na których w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego dopuszczono zabudowę; pożądana jest adaptacja istniejących zabudowań wiejskich na obiekty turystyczne o charakterze agroturystycznym, pensjonatowym, itp.; budownictwo przeznaczone dla turystów powinno być wkomponowane w krajobraz i istniejące układy zabudowy, a więc odpowiednie pod względem rozmiarów, proporcji, materiałów, architektury, estetyki oraz rozwiązań sprzyjających ochronie środowiska.

7.        Zaleca się rozpoznanie możliwości, a następnie urządzenie pól biwakowych dla kajakarzy wzdłuż szlaku kajakowego rzeką Wel (w niektórych proponowanych miejscach pola namiotowe funkcjonują, a w niektórych należy je dopiero przygotować); w pierwszej kolejności powinny być tworzone pola biwakowe tam, gdzie istnieje możliwość zapewnienia unieszkodliwienia ścieków (przy istniejących obiektach, np. gospodarstwach); jako odpowiednie miejsca do biwakowania wskazuje się:

Ø          Nowa Wieś Ostródzka – półwysep w pobliżu dawnego ośrodka wypoczynkowego,

Ø          Kolonia Rybno – półwysep w pobliżu mostu (wypływ rz. Wel z jez. Rumian),

Ø          Rybno – w pobliżu restauracji „Świtezianka”,

Ø          Tuczki – w pobliżu młyna,

Ø          Grabacz – w pobliżu zalewu,

Ø          Wery,

Ø          Tarczyny,

Ø          Jez. Zakrocz,

Ø          Koty – Wąpiersk – w pobliżu kładki,

Ø          Cibórz – w pobliżu młyna,

Ø          Lidzbark – Jez. Lidzbarskie – w pobliżu plaży miejskiej,

Ø          Lidzbark – w pobliżu Jez. Wlewsk,

Ø          Kurojady – w pobliżu młyna,

Ø          Trzcin – w pobliżu elektrowni,

Ø          Lorki – w pobliżu młyna.

8.        Zaleca się współpracę z samorządami, Nadleśnictwem, PTTK i innymi podmiotami na rzecz rozwoju turystyki, edukacji i wspólnej promocji regionu.

 

7.6. Zasady realizacji funkcji edukacyjnych

1.       Dotychczasowe funkcje edukacyjne powinny być utrzymane i rozwijane, również poprzez powiązanie edukacji z turystyką oraz kontynuowanie i wzmacnianie współpracy z samorządami, Nadleśnictwem, szkołami, PTTK i innymi organizacjami. Działania edukacyjne powinny uwzględniać wartości przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe Parku.

2.       Wskazane jest powiększenie personelu zajmującego się edukacją oraz inicjowanie współpracy z wolontariuszami i osobami kierowanymi na praktyki w celu wspomagania takich zadań jak przewodnictwo i edukacja środowiskowa w terenie, a także patrolowanie (i monitoring) terenu WPK, ze szczególnym uwzględnieniem ścieżek edukacyjnych oraz miejsc odpoczynku, rekreacji, szlaków pieszych i rowerowych itp.

3.       Zaleca się powiązanie edukacji z turystyką i aktywizacją młodzieży oraz rozwinięcie działalności turystyczno-edukacyjnej, wraz z kompleksową obsługą przewodnicko-organizacyjną dla grup (wycieczek szkolnych, zainteresowanych instytucji).

4.       Należy kontynuować działania edukacyjne i wystawiennicze w siedzibie WPK w Jeleniu; wskazane jest rozwinięcie roli ośrodka edukacyjnego i muzeum, m.in. poprzez:

1)      remont i adaptację pustych pomieszczeń na sale dydaktyczne i wystawiennicze,

2)      przeniesienie zbiorów przyrodniczych z dotychczasowego muzeum w Lidzbarku i umieszczenie ich w nowych salach, gdzie będą pod stałą opieką i łatwiej dostępne dla zwiedzających,

3)      udostępnienie muzeum dla turystów (indywidualnych i wycieczek) w niektóre dni wolne od pracy (np. w soboty w okresie wiosenno-letnim), poprzez wprowadzenie dyżurów i współpracę z miejscowymi przewodnikami.

5.       Należy koordynować funkcjonowanie ścieżek dydaktycznych i towarzyszącego im zagospodarowania informacyjno-edukacyjnego, należy również właściwie oznakować wszystkie ścieżki w Parku zgodnie z instrukcją znakowania, stosując znaki przeznaczone dla ścieżek edukacyjnych (a nie dla szlaków pieszych), a także należy zweryfikować ich przebieg i poprawić stan wg następujących zaleceń:

1)      odnowienie ścieżki „Nad Neliwą” zgodnie z dotychczasowym przebiegiem, wyremontowanie platformy widokowej, odsłonięcie (zarośniętego) widoku,

2)      odnowienie ścieżki nad Jez. Lidzbarskim i w dolinie rzeki Wel, zwanej Trasą Lasem Nadwelskim, aż do kładki na rzece i połączenia ze szlakiem czerwonym, zgodnie z przebiegiem „Trasy Lasem Nadwelskim”, zlikwidowanie znakowania odcinka, który wiedzie wspólnie ze szlakiem pieszym (znaki czerwone), aby zbędnie nie powtarzać jego trasy, właściwe oznakowanie całej ścieżki,

3)      odnowienie ścieżki rowerowej północnym skrajem WPK wg dotychczasowego przebiegu, umieszczenie tablic informacyjnych,

4)      przekwalifikowanie na turystyczny szlak pieszy i odnowienie ścieżki wokół Jeziora Kiełpińskiego,

5)      odnowienie ścieżki wokół Jez. Okuminek wg obecnego przebiegu w kształcie pętli.

6.       Zaleca się opracowanie nowych ścieżek dydaktycznych na obszarze WPK; są to:

1)      ścieżka w dolinie rzeki Wel w rezerwacie „Piekiełko”,

2)      ścieżka w projektowanym rezerwacie „Źródliska Kiełpińskie”,

3)      ścieżka w projektowanym rezerwacie „Bagna Jeleńskie”,

4)      ścieżka w rezerwacie „Bagno Koziana”,

5)      2-3 krótkie ścieżki edukacyjne i krajobrazowe, w rejonie Lorki – Trzcin, o tematyce geomorfologicznej (należy je szczegółowo zaprojektować), których przebieg można powiązać z dotychczasową przyrodniczą ścieżką rowerową północnym skrajem WPK.

7.       Dopuszcza się zmiany w przebiegu istniejących i proponowanych ścieżek dydaktycznych oraz tworzenie nowych.

8.       Zaleca się podejmowanie działań edukacyjnych mających na celu podnoszenie świadomości ekologicznej mieszkańców WPK i jego sąsiedztwa, z zastosowaniem zasad i metod dobrej komunikacji społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień ochrony przyrody i środowiska, takich jak przeciwdziałanie dewastacji przyrody, zaśmiecaniu Parku itp.

 

7.7. Zadania adresowane do poszczególnych podmiotów

 

7.7.1. Welski Park Krajobrazowy

1.       Koordynacja działań związanych z rozwojem turystyki w Parku.

2.       Współpraca na rzecz rozwoju turystyki z takimi instytucjami, jak: samorządy lokalne, Nadleśnictwo, PTTK, organizacje pozarządowe, szkoły, zakłady pracy, parafie, media itp.

3.       Prowadzenie działalności edukacyjnej, informacyjnej i wydawniczej. Informacja turystyczna o WPK powinna być rozwijana we współpracy z samorządami i udostępniana możliwie szerokiej rzeszy turystów indywidualnych, ze szczególnym uwzględnieniem mieszkańców Północnego Mazowsza i Warszawy (jako głównych odbiorców oferty turystycznej i edukacyjnej spoza obszaru WPK).

4.       Współpraca z samorządami, Nadleśnictwem i PTTK w zakresie wytyczenia i funkcjonowania szlaków rowerowych wg koncepcji Planu Ochrony.

5.       Współpraca z samorządami, Nadleśnictwem i PTTK na rzecz wyposażenia węzłów turystycznych WPK w odpowiednią infrastrukturę turystyczną (wiaty, ławy, stoły, kosze na śmieci, tablice informacyjne itp.).

6.       Współpraca z samorządami, Nadleśnictwem i PTTK na rzecz opracowania i lokalizowania informacji turystycznej w ośrodkach głównych i węzłach turystycznych WPK.

7.        Rozpoznanie możliwości zaprojektowania i wybudowania zalecanych platform widokowych (przy proponowanej ścieżce dydaktycznej – „Bagno Koziana”, przy proponowanej ścieżce dydaktycznej – „Bagna Jeleńskie”, przy kompleksie stawów w okolicach Koszelew, nad jez. Zakrocz, nad jez. Olga, w okolicy Kurojadów i w Trzcinie, na wzgórzu przy żwirowni).

8.       Inicjowanie urządzenia pól biwakowych dla kajakarzy wzdłuż szlaku kajakowego rzeką Wel, w pierwszej kolejności wybierając te miejsca z proponowanych lokalizacji, gdzie istnieje możliwość zapewnienia utylizacji ścieków (potencjalne miejsca: Nowa Wieś Ostródzka – półwysep w pobliżu dawnego ośrodka wypoczynkowego, Kolonia Rybno – półwysep w pobliżu mostu, Rybno – w pobliżu restauracji „Świtezianka”, Tuczki – młyn, Grabacz – zalew, Wery, Tarczyny, Jez. Zakrocz, Koty – Wąpiersk – w pobliżu kładki, Cibórz – młyn, Lidzbark – Jez. Lidzbarskie – plaża miejska, Lidzbark – w pobliżu Jez. Wlewsk, Kurojady – ośrodek, Trzcin –   elektrownia, Lorki – młyn).

9.       Współpraca z Nadleśnictwem i PTTK na rzecz wyznaczenia tras dla rekreacji konnej w porozumieniu z zainteresowanymi organizatorami jeździectwa (okolice Kiełpin, Kurojadów, Lesiaka, Jelenia), w celu rozdzielenia rekreacji konnej od dróg i szlaków pieszych i rowerowych.

10.   Podjęcie badań natężenia ruchu turystycznego w Parku poprzez monitoring w celu określenia stopnia antropopresji na środowisko przyrodnicze ze strony turystyki i rekreacji. W pierwszej kolejności powinny być monitorowane miejsca związane z największym natężeniem turystyki i rekreacji, takie jak kąpieliska i zespoły domków letniskowych, strefa przybrzeżna jezior i rzeki Wel oraz węzły przyszłych szlaków rowerowych.

11.   Utrzymywanie i rozwijanie dotychczasowych funkcji edukacyjnych, również poprzez powiązanie edukacji z turystyką i aktywizacją młodzieży oraz działalność wydawniczą.

12.   Podejmowanie działań edukacyjnych mających na celu podnoszenie świadomości ekologicznej mieszkańców WPK i jego sąsiedztwa, z zastosowaniem zasad i metod dobrej komunikacji społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień ochrony przyrody i środowiska, takich jak przeciwdziałanie dewastacji przyrody, zaśmiecaniu Parku itp.

 

7.7.2. Nadleśnictwo Lidzbark

1.       Współpraca z WPK, samorządami i PTTK na rzecz rozwoju turystyki i edukacji w WPK.

2.       Współpraca z WPK, samorządami i PTTK na rzecz wyposażenia szlaków i węzłów turystycznych WPK w odpowiednią infrastrukturę turystyczną (wiaty, ławy, stoły, kosze, tablice informacyjne itp.).

3.       Współpraca z WPK, samorządami i PTTK w zakresie wytyczenia i funkcjonowania szlaków rowerowych wg koncepcji Planu Ochrony.

4.       Dbanie o stan czystości lasów, w szczególności przy ścieżkach dydaktycznych, szlakach turystycznych i miejscach postoju.

5.       Współpraca z WPK w zakresie rozpoznania możliwości zaprojektowania i wybudowania zalecanych platform widokowych.

6.       Oznakowanie (i zamykanie) dróg leśnych, po których nie powinien odbywać ruch samochodowy.

7.       Urządzenie parkingów leśnych (miejsc postoju) przy drogach z Lidzbarka do Ostródy, Lubawy i Koszelew.

8.       Współpraca z WPK w prowadzeniu działalności edukacyjnej (prelekcje, przewodnictwo, wydawnictwa i in.).

9.       Współpraca z WPK na rzecz funkcjonowania ścieżek dydaktycznych i towarzyszącego im zagospodarowania informacyjno-edukacyjnego.

10.   Współpraca z WPK i PTTK na rzecz wyznaczenia tras dla rekreacji konnej w porozumieniu z zainteresowanymi organizatorami jeździectwa (okolice Kiełpin, Jelenia, Kurojadów, Lesiaka), w celu rozdzielenia rekreacji konnej od dróg i szlaków pieszych i rowerowych.

 

7.7.3. Samorządy lokalne

1.       Współpraca z WPK na rzecz promowania turystyki i krajoznawstwa w Parku, rozwoju i obsługi ruchu turystycznego oraz poprawy zagospodarowania turystycznego.

2.       Lidzbark, Rybno i Grodziczno powinny pełnić rolę głównych ośrodków turystycznych, znajdujących się na obrzeżu WPK, w związku z tym wskazane jest rozwijanie obsługi ruchu turystycznego i przeznaczonej dla niego infrastruktury; w tym zakresie wskazana jest współpraca z WPK i innymi organizacjami.

3.       Płośnica i Koszelewy mogą odgrywać rolę pomocniczą w obsłudze ruchu turystycznego jako ośrodki lokalne; w tym zakresie wskazana jest współpraca z WPK.

4.       Jeleń, Wąpiersk i Kiełpiny jako miejscowości położone w centrum WPK powinny odgrywać kluczową rolę w obsłudze ruchu turystycznego w środkowej części Parku ze względu na swoje położenie i dostępność komunikacyjną, walory przyrodnicze i rekreacyjne, projektowane węzły turystycznych szlaków rowerowych oraz siedzibę WPK i jej funkcje dydaktyczne i muzealne; w związku z tym należy inicjować lokalizowanie obiektów noclegowych (agroturystycznych), gastronomicznych oraz innego zagospodarowania turystycznego (również nastawionego na obsługę turystów rowerowych, np. warsztat rowerowy – sezonowy); należy wzmocnić funkcjonowanie informacji turystycznej; w tym zakresie wskazana jest współpraca z WPK, Nadleśnictwem i PTTK.

5.       Pozostałe miejscowości w WPK powinny rozwijać funkcje turystyczne w zakresie usług noclegowych i gastronomicznych, zwłaszcza w formie agroturystyki, która mogłaby doskonale funkcjonować m.in. w gminie Grodziczno (Grodziczno i okolice: Mroczno, Mroczenko, Lorki i in.),

6.       Dbanie o czystość miejscowości i okolicznych lasów, dolinek rzecznych, mokradeł itp., walka z nielegalnymi składowiskami odpadów w lasach; propagowanie recyklingu; promocja estetyki zabudowań, posesji, ulic itd.

7.       Realizacja innych zadań mających na celu poprawę jakości życia mieszkańców i obsługi turystów, z zachowaniem zasady poszanowania walorów przyrodniczych, krajobrazowych i historyczno-kulturowych.

8.       Współdziałanie z WPK w ramach działań edukacyjnych mających na celu podnoszenie świadomości ekologicznej mieszkańców WPK i jego sąsiedztwa, z zastosowaniem zasad i metod dobrej komunikacji społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień ochrony przyrody i środowiska, takich jak przeciwdziałanie dewastacji przyrody, zaśmiecaniu Parku itp.

 

7.7.4. PTTK

1.       Współpraca z WPK, samorządami i Nadleśnictwem na rzecz rozwoju turystyki w WPK.

2.       Zarejestrowanie, odnowienie i utrzymanie pieszych szlaków turystycznych WPK: szlaku w dolinie rzeki Wel (znaki czerwone) i dotychczasowej ścieżki dydaktycznej wokół Jeziora Kiełpińskiego (znaki niebieskie).

3.       Zrealizowanie w terenie projektowanego Szlaku Grunwaldzkiego „Jagiełłowego”.

4.       Współpraca z WPK, samorządami i Nadleśnictwem na rzecz etapowej realizacji i znakowania szlaków rowerowych wg koncepcji Planu Ochrony.

5.       Odnowienie oznakowania ścieżek edukacyjnych wg instrukcji znakowania, w porozumieniu z WPK i Nadleśnictwem.

6.       Współpraca z WPK, samorządami i Nadleśnictwem na rzecz wyposażenia węzłów turystycznych WPK w odpowiednią infrastrukturę turystyczną (wiaty, ławy, stoły, kosze na śmieci, tablice informacyjne itp.).

7.       Współpraca z WPK, samorządami i Nadleśnictwem na rzecz opracowania i lokalizowania informacji turystycznej ośrodkach głównych i węzłach turystycznych WPK.

 

7.7.5. Organizatorzy jeździectwa, właściciele ośrodków jeździeckich

1.       Współpraca z WPK i samorządami na rzecz rozwijania rekreacji konnej w WPK.

2.       Wyznaczenie tras dla rekreacji konnej w porozumieniu z WPK i Nadleśnictwem (szczególnie w rejonie Kiełpin, Jelenia, Kurojadów i Lesiaka).

 

7.7.6. Właściciele ośrodków wypoczynkowych, obiektów noclegowych i gastronomicznych, gospodarstw agroturystycznych, organizatorzy turystyki (w tym kajakowej), inwestorzy zainteresowani branżą turystyczną, potencjalni usługodawcy i kwaterodawcy

1.       Współpraca z WPK i z samorządami w rozwijaniu inicjatyw gospodarczych na rzecz obsługi ruchu turystycznego, zgodnych z zasadami ochrony przyrody.

 

 


7.7.7. Zalecane działania związane z funkcjami turystycznymi i edukacyjnymi

rejon (lokalizacja)

element zagospodarowania turystycznego lub edukacyjnego

zadanie

realizujący

Lidzbark,

Rybno,

Grodziczno

główne ośrodki turystyczne

obsługa ruchu turystycznego, rozwój zagospodarowania turystycznego,  informacja turystyczna, promocja

samorządy w porozumieniu z WPK

Jeleń-Wąpiersk,

Kiełpiny,

Rynek,

Koszelewy,

Koty,

Chełsty,

Turza Mała

węzły turystyczne

organizowanie, utrzymanie, modernizacja i monitorowanie elementów zagospodarowania turystycznego

samorządy i Nadleśnictwo w porozumieniu z WPK

jeziora na obszarze WPK:

Lidzbarskie (częściowo w granicach WPK),

Tarczyńskie,

Grądy, Kiełpińskie,

Jeleńskie, Rumian,

Zarybinek

akweny i tereny przybrzeżne jezior, strefa rekreacyjna przydatna do wypoczynku nad wodą, wędkarstwa i uprawiania turystyki oraz sportów wodnych

 

opracowanie indywidualnych projektów zagospodarowania turystycznego w okolicach poszczególnych jezior w celu podniesienia standardu obiektów i poprawy stanu środowiska oraz stworzenia atrakcyjnej i ogólnodostępnej strefy rekreacyjnej, uporządkowanie zabudowy letniskowej

samorządy w porozumieniu z WPK

Jezioro Kiełpińskie, Rynek

ośrodki wypoczynkowe

reorganizacja i modernizacja obiektów w celu podniesienia standardu technicznego (ochrona środowiska i jakość wypoczynku) oraz estetycznego (ochrona krajobrazu), uporządkowanie otoczenia

właściciele ośrodków w porozumieniu z WPK i samorządem

rzeka Wel,

potencjalne miejsca biwakowe:

· Nowa Wieś Ostródzka – półwysep w pobliżu dawnego ośrodka wypoczynkowego,

· Kolonia Rybno – półwysep w pobliżu mostu (wypływ rz. Wel z jez. Rumian),

· Rybno – restauracja „Świtezianka”,

· Tuczki – młyn,

· Grabacz – zalew,

· Wery,

· Tarczyny,

· Jez. Zakrocz,

· Koty – Wąpiersk – w pobliżu kładki,

· Cibórz – młyn,

· Lidzbark – J. Lidzbarskie – plaża,

· Lidzbark – J. Wlewsk,

· Kurojady – ośrodek,

· Trzcin – elektrownia,

· Lorki – młyn.

szlak kajakowy, turystyka kajakowa

rozpoznanie możliwości, a następnie urządzenie pól biwakowych dla kajakarzy wzdłuż szlaku kajakowego rzeką Wel; w niektórych proponowanych miejscach pola namiotowe funkcjonują, a w niektórych należy je dopiero przygotować; w pierwszej kolejności powinny być tworzone pola biwakowe tam, gdzie istnieje możliwość zapewnienia utylizacji ścieków (przy istniejących obiektach, np. gospodarstwach).

WPK w porozumieniu  z gospodarzami i właścicielami obiektów, kwaterodawcami itp.

rzeka Wel

szlak kajakowy, turystyka kajakowa

organizowanie spływów promujących noclegi w istniejących obiektach, zwłaszcza agroturystyczncyh, bez potrzeby budowania nowych obiektów noclegowych nad rzeką; wskazane jest dowożenie kajaków na spływy i powroty turystów na kwatery

WPK, organizatorzy turystyki kajakowej, samorządy, kwaterodawcy

rzeka Wel w miejscach sztucznych spiętrzeń, m.in. w Tuczkach, Grabaczu, Kurojadach, Trzcinie, Lorkach

szlak kajakowy, turystyka kajakowa

oznakowanie miejsc dogodnych do przenoszenia kajaków i uzgodnionych z właścicielem obiektu hydrotechnicznego, np. w postaci piktogramów

WPK w porozumieniu z gospodarzami i właścicielami obiektów hydrotechnicznych

obszar WPK

szlaki rowerowe, turystyka rowerowa

etapowe zrealizowanie koncepcji szlaków rowerowych WPK wg Planu Ochrony

WPK w porozumieniu z samorządami i Nadleśnictwem; znakowanie szlaków: zadanie dla PTTK

dolina rzeki Wel, od Jeziora Lidzbarskiego przez Lidzbark, Kurojady, Chełsty i Trzcin do pn. granicy WPK

szlak pieszy czerwony

odnowienie szlaku, przejęcie nad nim pieczy przez PTTK

PTTK, WPK, Nadleśnictwo

Jezioro Neliwa

ścieżka dydaktyczna

odnowienie ścieżki, remont platformy widokowej, odsłonięcie widoku

WPK, Nadleśnictwo, PTTK

Jezioro Kiełpińskie

ścieżka dydaktyczna wokół jeziora

przejęcie ścieżki przez PTTK i odnowienie jako szlak pieszy

PTTK, WPK, Nadleśnictwo

Jezioro Okuminek

ścieżka dydaktyczna wokół jeziora

odnowienie ścieżki

WPK, PTTK, Nadleśnictwo

„Źródliska Kiełpińskie”,

„Piekiełko”,

„Bagno Koziana”,

„Bagna Jeleńskie”,

okolice wsi Lorki i Trzcin

edukacja przyrodnicza, turystyka

realizacja proponowanych ścieżek dydaktycznych

WPK, PTTK, Nadleśnictwo

proponowana ścieżka dydaktyczna „Bagno Koziana”,

proponowana ścieżka dydaktyczna „Bagna Jeleńskie”,

kompleks stawów w okolicach Koszelew, 

jez. Zakrocz,

jez. Olga,

Kurojady,

Trzcin (wzgórze przy żwirowni)

turystyka, edukacja, obserwacje przyrody i krajobrazu

zaprojektowanie i wybudowanie platform widokowych

WPK, Nadleśnictwo, samorządy

drogi asfaltowe z Lidzbarka do: Lubawy,

Brodnicy i Koszelew

parkingi, miejsca postoju

organizowanie, utrzymanie, modernizacja i monitorowanie elementów zagospodarowania turystycznego

Nadleśnictwo w porozumieniu z WPK

obszar WPK

drogi leśne, po których nie powinien odbywać się ruch samochodowy

oznakowanie i zamykanie wjazdu na drogi leśne, po których nie powinien odbywać się ruch samochodowy

Nadleśnictwo

obszar WPK, okolice Kiełpin, Jelenia, Kurojadów, Lesiaka

trasy konne

wyznaczenie i oznakowanie tras konnych w celu rozdzielenia rekreacji konnej od dróg i szlaków pieszych i rowerowych

Nadleśnictwo w porozumieniu z WPK, PTTK i organizatorami jeździectwa

 

7.8. Koncepcja turystycznych szlaków rowerowych WPK

 

7.8.1. Założenia metodyczne koncepcji

Koncepcja wytyczenia turystycznych szlaków rowerowych WPK, opracowana w ramach projektu Planu Ochrony WPK, jest z założenia zgodna z zasadami ochrony przyrody i nie zagraża walorom przyrodniczym Parku. Przeciwnie, szlaki rowerowe udostępniają obszar do penetracji turystycznej po drogach asfaltowych i gruntowych, bez wkraczania w cenne ostoje. Jednocześnie koncepcja ma na celu utworzenie sieci szlaków jako ważnego elementu zagospodarowania turystycznego WPK, który będzie w stanie zaspokoić oczekiwania rowerzystów (miejscowych i przyjezdnych) oraz przyczyni się do aktywizacji usług turystycznych, a co za tym idzie – przysporzy korzyści ekonomicznych dla mieszkańców. Szlaki rowerowe będą również przydatne w edukacji, ponieważ umożliwią odbywanie wycieczek z programem dydaktycznym. W związku z powyższymi przesłankami przyjęto, że szlaki rowerowe WPK powinny spełniać następujące założenia:

·         powinny utworzyć sieć pozwalającą na odbywanie atrakcyjnych wycieczek rowerowych, które zostaną zaproponowane zgodnie z dobrą praktyką wyznaczania tras rowerowych;

·         powinny wykorzystać potencjał walorów turystycznych WPK, udostępniając i łącząc ze sobą atrakcje turystyczne i wykorzystując istniejące już propozycje przeprowadzenia szlaków rowerowych (m.in. z mapy Welski Park Krajobrazowy, mapa turystyczno-krajoznawcza, Wyd. Gea, Warszawa 2000 oraz przewodników: Welski Park Krajobrazowy, przewodnik przyrodniczy, Lidzbark 1999 i Welski Park Krajobrazowy, ścieżki przyrodniczo-dydaktyczne w gminie Grodziczno, Jeleń 2001);

·         powinny prowadzić drogami, które zapewnią rowerzystom bezpieczeństwo i nie będą kolidować z intensywnym ruchem samochodowym, omijając w miarę możliwości drogi wojewódzkie;

·         prowadząc drogami gruntowymi (polnymi i leśnymi) powinny umożliwić wygodny przejazd rowerem (przez osoby o przeciętnym, a nie wyczynowym przygotowaniu ponieważ teren Parku i trasy turystyczne są przeznaczone przede wszystkim do odbywania wycieczek), w związku z tym powinny, o ile to możliwe, omijać utrudnienia terenowe, wykluczające jazdę rowerem;

·         powinny połączyć najważniejsze miejscowości Parku i wokół niego, takie jak Lidzbark, Rybno, Grodziczno i Płośnica oraz mniejsze, mające znaczenie turystyczne i komunikacyjne, w tym leżące przy liniach kolejowych (stacje PKP); dzięki temu powinny przyczynić się do aktywizacji miejscowego handlu i usług;

·         powinny nawiązać do potencjalnych szlaków rowerowych poza obszarem Parku i umożliwić połączenia zewnętrzne w kierunku:

Ø             Nowego Miasta Lubawskiego i Brodnickiego Parku Krajobrazowego;

Ø             Lubawy, Iławy i Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego;

Ø             Ostródy i Parku Krajobrazowego Wzgórz Dylewskich;

Ø             Grunwaldu, Olsztynka i Olsztyna;

Ø             Działdowa i Mławy;

Ø             Żuromina i Sierpca;

Ø             Górzna i Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego;

Ø             Brodnicy, Golubia Dobrzynia i Torunia.

·         powinny spełniać standardy dla szlaków rowerowych (znakowanie, numeracja itp.);

·         powinny promować rowery jako alternatywny i ekologiczny środek lokomocji w czasie dojazdów do miejsc rekreacyjnych i kąpielisk.

 

7.8.2. Elementy sieci szlaków rowerowych WPK

Na sieć szlaków rowerowych WPK składają się następujące elementy:

1) Rowerowa Obwodnica wokół WPK (59,7 km, z czego 43,6 km w granicach WPK), która łączy najważniejsze ośrodki turystyczne, czyli Lidzbark, Rybno i Grodziczno; składa się z trzech części, łączących te miejscowości i przecina się ze wszystkimi szlakami głównymi;

2) Szlaki główne (3 szlaki, o łącznej długości 71,4 km, z czego 63,3 km w granicach WPK), przecinające cały obszar WPK i biegnącą wokół niego Rowerową Obwodnicę; szlaki łączą najważniejsze miejscowości leżące na obrzeżu Parku: Lidzbark – Rybno i Grodziczno – Płośnica, a także dodatkowo: Boleszyn – Żabiny; szlaki główne krzyżują się w środku Parku, w Wąpiersku, gdzie skrzyżowanie tych trzech szlaków tworzy najważniejszy węzeł wewnętrzny całej sieci rowerowej WPK;

3) Szlaki uzupełniające (4 szlaki, o łącznej długości 59,7 km, z czego 40,6 km w granicach WPK), które dają możliwość dokonywania wariantów wycieczek rowerowych, przecinając szlaki główne i Obwodnicę; są nimi szlaki: Boleszyn – Jeglia, Słup – Hartowiec i Tuczki – Turza Mała oraz pętla wokół jez. Rumian;

4) Szlak regionalny (30 km, z czego 24 km w granicach WPK), prowadzący wyłącznie po szosach asfaltowych, umożliwiających jazdę rowerem na długim dystansie, z obciążeniem (sakwy z bagażem stosowane w turystyce rowerowej); szlak ten może stać się fragmentem przyszłej turystycznej trasy rowerowej Toruń – Olsztyn, wiodącej np. przez Golub Dobrzyń i Brodnicę do Lidzbarka, następnie na proponowanym odcinku przez WPK (od Lidzbarka przez Koszelewy, Tuczki i Szczupliny), a dalej przez Dąbrówno do Grunwaldu, Olsztynka i Olsztyna; w związku z tym ewentualny przyszły szlak regionalny prowadziłby drogami asfaltowymi po fragmentach lokalnych szlaków rowerowych WPK z Lidzbarka do Koszelew i Szczuplin.

 

Tab. 7.1. Rowerowe szlaki turystyczne WPK, koncepcja opracowana w ramach Planu Ochrony.

Etap reali-zacji

Przebieg całego szlaku

kolor +

oznakowanie

„robocze”

 

(do zmiany w czasie realizacji, zgodnie z przyjętym oznakowaniem w całym województwie)

długość całego szlaku

[A]

długość szlaku w granicach WPK

[B]

długość szlaku poza granicami WPK

[A-B]

długość linii prostej pomiędzy końcami szlaku[C]

rozwi-nięcie szla-ku [A/C]

 

 

 

[km]

 

Etap I

Rowerowa Obwodnica

wokół WPK

Rowerowa Obwodnica wokół WPK (cz. I)

Lidzbark – Słup – Boleszyn – Mroczno – Mroczenko – Grodziczno

zielony R-0

22,4

8,6

13,8

16,8

1,33

Rowerowa Obwodnica wokół WPK (cz. II)

Grodziczno – Nowe Grodziczno – Ostaszewo – Gronowo – Kostkowo – Rybno (Pólko)

zielony R-0

15,9

13,6

2,3

12,6

1,26

Rowerowa Obwodnica wokół WPK (cz. III)

Rybno (Pólko) – Grabacz – Koszelewki – Koty – Podcibórz – Lidzbark

zielony R-0

21,4

21,4

0,0

14,5

1,48

Rowerowa Obwodnica wokół WPK

razem (cz. I + cz. II + cz. III):

59,7

43,6

16,1

 

 

Etap II

Szlaki główne

Lidzbark – Jeleń – Wąpiersk – Tarczyny – Grądy – Kostkowo – Rybno

niebieski R-1

22,0

22,0

0

15,3

1,44

Grodziczno – Nowe Grodziczno – Kiełpiny – Wąpiersk – Koty – Turza Mała – Płośnica

czerwony R-2

27,5

22,8

4,7

23,0

1,19

Boleszyn – Kowaliki – Chełsty – Ciechanówko – Wąpiersk – Koszelewki – Koszelewy – Żabiny

czarny R-3

21,9

18,5

3,4

17,8

1,23

Szlaki główne razem:

71,4

63,3

8,1

 

 

Etap III

Szlaki uzupełniające

Boleszyn – Kowaliki – Trzcin – Rynek – Ostaszewo – Gronowo – Jeglia

niebieski R-4

16,4

10,3

6,1

12,9

1,27

Słup – Chełsty – Kiełpiny – Hartowiec

żółty R-5

16,0

7,8

8,2

12,6

1,27

Szlak wokół Jez. Rumian

Rybno – Rumian – Nowa Wieś Ostródzka – Szczupliny – Kolonia Rybno – Rybno

czerwony R-6

17,4

15,4

2,0

-

-

Tuczki – Koszelewy – Murawki – Turza Mała

niebieski R-7

9,9

7,1

2,8

8,6

1,15

Szlaki uzupełniające razem:

59,7

40,6

19,1

 

 

Szlaki WPK razem (bez szlaku regionalnego):

190,8

147,5

43,3

 

 

Etap IV

Szlak regionalny

Fragment szlaku regionalnego

Toruń – Lidzbark – Grunwald – Olsztyn

Lidzbark – Jeleń – Wąpiersk – Koszelewy – Tuczki – Prusy – Szczupliny – Wądzyń – Dąbrówno

żółty R-x

30,0

24,0

6,0

23,5

1,28

źródło: opracowanie własne

 

Sieć szlaków rowerowych opiera się na węzłach, znajdujących się w miejscach przecięć szlaków i na ich „końcówkach”. Główne węzły szlaków rowerowych znajdują się na obrzeżu WPK w głównych ośrodkach turystycznych: w Lidzbarku, Rybnie i Grodzicznie, a pozostałe węzły szlaków rowerowych znajdują się w Wąpiersku (wraz z Jeleniem) oraz w Kiełpinach, Rynku, Chełstach, Koszelewach, Kotach i Turzy Małej.

Łączna długość proponowanych lokalnych turystycznych szlaków rowerowych WPK (bez szlaku regionalnego, który po części powtarza przebieg szlaków lokalnych) wynosi ok. 190,8 km, z czego w granicach WKP: 147,5 km. Średnia gęstość szlaków rowerowych wynosi 0,72 km/km2, ale w związku z tym ok. 10% długości szlaków powtarza się (prowadzi wspólnie odcinkiem tej samej drogi), to po odjęciu „powtórzeń” długość szlaków rowerowych WPK będzie wynosiła ok. 131 km, a ich gęstość – 0,64 km/km2.

Koncepcja turystycznych szlaków rowerowych przewiduje dostosowanie przebiegu szlaków rowerowych do rozmieszczenia stacji PKP. W granicach WPK szlaki rowerowe zaczynają się lub prowadzą w pobliżu następujących stacji:

-          na linii Działdowo – Brodnica: Lidzbark (Główny) i Lidzbark Miasto,

-          na linii Działdowo – Iława: Rybno i Tuczki.

Poza granicami WPK szlaki rowerowe zaczynają się lub prowadzą w pobliżu następujących stacji:

-          na linii Działdowo – Brodnica: Płośnica,

-          na linii Działdowo – Iława: Żabiny, Jeglia, Hartowiec i Montowo (dojazd z Grodziczna).

 

7.8.3. Funkcjonowanie sieci szlaków rowerowych WPK i obsługa turystyki rowerowej

Koncepcja turystycznych szlaków rowerowych WPK zakłada, że na sieć szlaków rowerowych składają się stosunkowo „proste” i łatwiejsze szlaki główne, połączone ze szlakami bocznymi i lokalnymi o większym stopniu trudności. Główne węzły szlaków rowerowych znajdują się w trzech ośrodkach turystycznych na obrzeżu WPK, czyli w Lidzbarku, Rybnie i Grodzicznie, które powinny mieć również własne koncepcje organizacji ruchu rowerowego, przede wszystkim na obszarze zabudowanym, niezależnie od rowerowych szlaków turystycznych. Ruch rowerowy powinien być tam zorganizowany na potrzeby zarówno mieszkańców jak i turystów. Lidzbark jest predestynowany do odgrywania wiodącej roli w przyjmowaniu ruchu rowerowego, o różnym charakterze (lokalnym, rekreacyjnym, krajoznawczym, długodystansowym i in.). Spośród pozostałych węzłów szlaków rowerowych na terenie Parku najważniejszym jest Wąpiersk (wraz z Jeleniem, w którym mieści się siedziba WPK i muzeum), ze względu na swoje centralne położenie, w którym przecinają się wszystkie trzy główne szlaki oraz ze względu na możliwość ewentualnego poprowadzenia tamtędy przyszłej trasy regionalnej. Inne węzły szlaków rowerowych znajdują się w Kiełpinach, Rynku, Chełstach, Koszelewach, Kotach i Turzy Małej.

Blisko granic WPK szlaki rowerowe zaczynają się także w miejscowościach:

·             Słup i Boleszyn – możliwość kontynuacji szlaków rowerowych w kierunku Brodnicy i Brodnickiego Parku Krajobrazowego;

·             Hartowiec, Jeglia i Żabiny (stacje PKP na linii Działdowo – Iława) – możliwość dojazdu i dowiezienia rowerów koleją.

Węzły szlaków rowerowych powinny być w miarę możliwości wyposażone w elementy infrastruktury turystycznej (wiaty, miejsca odpoczynku, kosze itp.), uzupełnianej w miarę potrzeb. Dla obsługi rowerzystów warto uruchomić warsztaty naprawcze, przynajmniej sezonowe. Poza Lidzbarkiem, Rybnem i Grodzicznem, idealnymi miejscami na taką działalność są: Jeleń z Wąpierskiem oraz Kiełpiny, jako przyszłe ważne węzły szlaków rowerowych w środku Parku.

Koncepcja turystycznych szlaków rowerowych WPK przewiduje jazdę rowerem w celach turystycznych i rekreacyjnych, a nie wyczynowych. Gdyby jednak było zapotrzebowanie na trasy sportowe MTB i „ekstremalne”, musiałyby być one dodatkowo opracowane i wyznakowane jako lokalne trasy specjalistyczne, poza trasami turystycznymi. Do tego celu szczególnie nadają się tereny gminy Grodziczno, zwłaszcza okolice wsi Trzcin i Lorki. Warto również rozważyć utworzenie specjalnego miejsca typu „bike park” dla zwolenników jazdy ekstremalnej, np. w Lidzbarku, w opuszczonych wyrobiskach, gdzie można utworzyć tory przeszkód, skocznie itp. Istnienie tego typu zagospodarowania mogłoby stać się dodatkową atrakcją dla przyjezdnych oraz zachętą dla miejscowej młodzieży do aktywnego spędzania czasu.

 


 

7.8.4. Etapowa realizacja sieci szlaków rowerowych WPK

Koncepcja rozwoju sieci szlaków rowerowych WPK zakłada, że będzie ona realizowana etapowo. Ma to uzasadnienie organizacyjno-ekonomiczne a także funkcjonalne, ponieważ dla rozwoju turystyki rowerowej korzystniejsze jest stopniowe wprowadzanie tras rowerowych, które będą należycie utrzymywane w wersji podstawowej, zamiast jednorazowego wyznakowania zbyt wielu tras, bez możliwości właściwego zainwestowania i dalszego dbania o ich stan. W związku z tym proponuje się następujące etapy realizacyjne:

Etap I –     realizacja Rowerowej Obwodnicy wokół WPK, łączącej najważniejsze ośrodki turystyczne, czyli Lidzbark, Rybno i Grodziczno;

Etap II –    realizacja 3 szlaków głównych przecinających obszar WPK i łączących miejscowości leżące na jego obrzeżu: Lidzbark – Rybno, Grodziczno – Płośnica i Boleszyn – Żabiny;

Etap III – gdyby funkcjonowanie szlaków rowerowych, zrealizowanych w I i II etapie okazało się sukcesem i dalej rosło zapotrzebowanie na trasy rowerowe w Parku i okolicy, można zrealizować dalsze 4 szlaki uzupełniające, przecinające szlaki główne i obwodnicę (Boleszyn – Jeglia, Słup – Hartowiec, Tuczki – Turza Mała i pętla wokół jez. Rumian);

Etap IV – dotyczy tworzenia regionalnej (i ponadregionalnej) sieci szlaków rowerowych w Polsce, polega na przeprowadzeniu szlaku regionalnego, zaprojektowanego od Lidzbarka przez Koszelewy, Tuczki, Szczupliny do Dąbrówna; szlak ten może stać się fragmentem regionalnej turystycznej trasy rowerowej Toruń – Olsztyn, wiodącej np. przez Golub Dobrzyń i Brodnicę do Lidzbarka, skąd na proponowanym odcinku przez WPK (Lidzbark – Koszelewy – Szczupliny), a następnie z Dąbrówna do Grunwaldu, Olsztynka i Olsztyna.

 

 

 

 

 

 

 


 

8. Proponowane nowe obszary szczególnej ochrony

 

 

8.1. Proponowane rezerwaty przyrody

 

 

1. „Rzeka Wel”

Projektowany rezerwat wodny obejmuje ok. 35-kilometrowy odcinek rzeki Wel od mostu drogowego w Lidzbarku na szosie Lidzbark – Brodnica do mostu drogowego w Lorkach na szosie Grodziczno – Mroczenko. W ramach rezerwatu ochroną objęte zostanie koryto rzeki oraz pas o szerokości 5 metrów po obu jej stronach. Rzeka na omawianym odcinku ma naturalny charakter, bardzo kręte koryto z licznymi zakolami i starorzeczami, piaszczysto-kamieniste dno, bystry prąd oraz duży spadek, sięgający na niektórych odcinkach 4 ‰. Wody rzeki zakwalifikowano do III klasy czystości. Głównym przedmiotem ochrony będą tu siedliska i miejsca tarlisk cennych, rzadkich i zagrożonych gatunków ryb takich jak: minog strumieniowy, łosoś, troć wędrowna, pstrąg potokowy, lipień, brzana, głowacz białopłetwy, strzebla potokowa, koza, śliz i piekielnica, oraz przedstawiciela kręgoustych – minoga strumieniowego. Rzeka jest także ostoją m.in. wydry i rzadkiego w WPK bobra, a jej brzegi są siedliskami i miejscami lęgowymi rzadkich gatunków ptaków jak: nurogęś, gągoł, brodziec piskliwy, zimorodek, brzegówka i pluszcz. W nurcie rzeki i w jej bezpośrednim sąsiedztwie występują cenne siedliska roślinności wodnej, w tym m.in. zbiorowisko włosieniczników (Ranunculion fluitans), szuwarowej i źródliskowej (Montio-Cardaminetea), a także lasy łęgowe (Circaeo-Alnetum). W bystrym nurcie rzeki występuje krasnorost Hidebrandia rivularis.

 

2. „Torfowisko Kurojady”

Projektowany rezerwat obejmuje położoną w lesie o 2,5 km na pn.-zach. od centrum Lidzbarka zabagnioną kotlinką o długości 0k. 200 m i szerokości ok. 100 m otoczoną morenowymi wzniesieniami, tworzącymi stromą, wysoką na kilkanaście metrów krawędź od strony zachodniej. Kotlinkę wypełnia torfowisko wysokie i przejściowe. Jego centralną część pokrywa bezleśny mszar wysokotorfowiskowy (Sphagnetum magellanici), z rzadka porośnięty skarłowaciała sosną. Na obrzeżach kotlinki mszar przechodzi w torfowisko przejściowe, otoczone wąskim pasem bardziej podmokłego okrajka. Na torfowisku rosną rzadkie gatunki roślin torfowiskowych, m.in.: bagno zwyczajne, modrzewnica zwyczajna, żurawina błotna, rosiczka okrągłolistna, bobrek trójlistkowy, wełnianka pochwowata, turzyca bagienna, przygiełka biała i kilka gatunków mchów torfowców.

 

3. Powiększenie istniejącego rezerwatu „Piekiełko”

Istniejący rezerwat „Piekiełko” postuluje się powiększyć o przyległą do niego od wschodu boczną bagnistą dolinkę z kilkoma niewielkimi jeziorkami dystroficznymi z charakterystycznym zbiorowiskiem roślinności wodnej (Utricularietea intermedio-minoris), z podwodnymi łąkami ramienic (Charetea), otoczonymi torfowiskiem tworzącym pło mszarne (Rhynchosporion albae) oraz przylegający do niej fragment lasu. Na obrzeżach torfowiska występują płaty brzeziny bagiennej (Betuletum pubescentis). Na terenie proponowanym do włączenia do rezerwatu rosną m.in. paprotka zwyczajna, grzybienie białe, bagno zwyczajne, borówka bagienna, wełnianka pochwowata i przygiełka biała. W lesie na skraju dolinki znajduje się miejsce gniazdowania orlika krzykliwego. Ponadto postuluje się włączyć w granice rezerwatu znajdujący się powyżej niego odcinek doliny rzeki Wel aż do mostu drogowego w Chełstach. Włączenie tego odcinka rzeki do rezerwatu obfitującego w bystrza i miejsca kamieniste, ma na celu lepsze zabezpieczenie siedlisk i tarlisk rzadkich reofilnych (związanych z bystry prądem i dobrze natlenioną woda) gatunków ryb i kręgoustych, stanowiących jedne z najcenniejszych elementów fauny Parku. W granice rezerwatu należy włączyć także dno doliny rzeki na omawianym odcinku oraz ograniczające je wysokie, zalesione, pocięte wąwozami skarpy, mające wybitne walory krajobrazowe.

 

4. „Źródliska Kiełpińskie”

Projektowany rezerwat położony jest w lesie o 1,5 km na pd.-zach. od wsi Kiełpiny. Ochrona planuje się tu objąć strefę źródlisk niewielkiego strumienia uchodzącego do Jez. Kiełpińskiego oraz ok. 500-metrowy odcinek jego doliny poniżej źródeł. Strumień płynie w głębokiej na 20-30 m wąskiej dolinie erozyjnej. Dno doliny porasta łęg jesionowo-olszowy (Circaeo-Alnetum), zaś jej zbocza – grąd subkontynetalny (Tilio-Carpinetum). Źródliska strumienia obejmują szereg mis wytopiskowych i bocznych dolinek, w których znajduje się kilkanaście źródeł z charakterystycznym zespołem roślinności źródliskowej (Montio-Cardaminetea). W rejonie źródlisk rozwijają się interesujące procesy erozji wstecznej, a cały teren rezerwatu charakteryzuje się naturalnym krajobrazem ze, źródliskami, meandrującym strumieniem, licznymi wypłukanymi z podłoża głazami i powalonymi pniami drzew, porośniętymi mchami i wątrobowcami.

 

5. „Torfowisko Kopaniarze”

Rezerwat torfowiskowy, w którym planuje się objąć ochroną 3-kilometrowy odcinek doliny rzeki Wel od jej ujścia do Jez. Tarczyńskiego po wieś Grabacz, wraz z otaczającymi ją mokradłami i lasami. Rzeka, meandrując, płynie na tym odcinku przez częściowo przesuszone torfowiska, w dużej części porośnięte lasem i zaroślami. Wśród zbiorowisk leśnych i zaroślowej dominują łęg jesionowo-olszowy (Circaeo-Alnetum) oraz łozowiska i olsy (Alnetea glutinosae). Spotyka się także partie brzeziny bagiennej (Betuletum pubescens). Pośród lasów występują większe płaty podmokłych łąk (Cirsio-Polygonetum) oraz alkalicznych torfowisk niskich (Caricion fuscae), mechowisk i szuwarów wielkoturzycowych (Caricetum appropinquatae). Projektowany rezerwat stanowi największe w Parku skupisko rzadkich gatunków roślin. Rosną tu m.in. reliktowe gatunki mchów, nerecznica grzebieniasta, rosiczka okrągłolistna, wielosił błękitny, skalnica torfowiskowa, fiołek torfowy, goździk pyszny, rutewka orlikolistna, rutewka żółta rutewka wąskolistna, rutewka mniejsza, gnidosz błotny, bobrek trójlistkowy, łyszczec polny turzyca dwupienna oraz kilka gatunków storczyków: gółka długoostrogowa, wyblin jednolistny, listera jajowata, storczyk Traunsteinera, storczyk Fuchsa, storczyk plamisty, storczyk szerokolistny, storczyk krwisty i kruszczyk błotny.

 

6. „Jezioro Neliwa”

Rezerwat wodny o planowanej powierzchni 33,16 ha. Ochroną zostanie tu jezioro Neliwa objęte położone o kilkaset metrów na południe od zabudowy Rybna przy linii kolejowej z Działdowa do Iławy. Jest to płytkie (maksymalna głębokość 1,5 m) naturalne jezioro eutroficzne, otoczone szerokim pasem szuwarów i zarośli. Od południa jezioro graniczy z lasem, zaś na zachód od niego ciągną się podmokłe łąki. Głównym przedmiotem ochrony będą tu zróżnicowane zespoły roślinności wodnej, szuwarowej, torfowiskowej, zaroślowej i leśnej. Do najcenniejszych zbiorowisk roślinnych na terenie rezerwatu należą podwodne łąki ramienic (Charetea), zbiorowiska roślinności wodnej (Nymphaeion i Potamogetonion), szuwary wielkoturzycowe (Magnocaricion), torfowiska przejściowe (Caricion lasiocarpae), torfowiska alkaliczne (Caricon fuscae), wilgotne łąki (Cirsio-polygonetum) oraz łozowiska i olsy (Alnetea glutinosae). Na przyległym od południa do misy jeziora wyżej położonym terenie i skarpie występują grąd subkontynentalny (Tilio-Carpinetum) i grąd zboczowy (Aceri-Tilietum). Spośród rzadszych gatunków roślin na terenie rezerwatu rosną m.in.: nerecznica grzebieniasta, cienistka (zachyłka) trójkątna, wawrzynek wilczełyko, grążel żółty, fiołek torfowy, jezierza morska, bobrek trójlistkowy, potocznik wąskolistny, ponikło sutkowate, turzyca obła, turzyca dwupienna, turzyca bagienna, turzyca strunowa, rosiczka okrągłolistna, kokoryczka okółkowa, lilia złotogłów pierwiosnka lekarska, konwalia majowa, łuskiewnik różowy, dzwonek brzoskwiniolistny i kopytnik pospolity i listera jajowata, Rezerwat jest również ostoją ptaków wodno-błotnych. Gniazdują tu m.in.: błotniak stawowy, łabędź niemy, perkoz dwuczuby, krzyżówka, czernica, głowienka, łyska, wodnik, rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, remiz. Występuje tu także chroniona ważka zalotka spłaszczona. Południowym skrajem projektowanego rezerwatu przebiega ścieżka przyrodnicza.

 

7. „Dolina rzeki Rumian”

Rezerwat krajobrazowy o planowanej powierzchni 56,90 ha. Zajmuje część głębokiej rynny polodowcowej przyległą do północnego brzegu jez. Rumian. Dno doliny jest wypełnione torfem i częściowo porośnięte podmokłymi lasami – olsem i łęgiem jesionowo-olszowym. Wśród nich płynie uchodząca do jeziora niewielka rzeka Rumian. Część dna doliny zajmują wilgotne łąki, zaś jej nasłonecznione zbocza pokrywają zbiorowiska muraw kserotermicznych. Nad brzegiem jez. Rumian występuje szeroki pas szuwarów. Do rzadszych zespołów roślinnych należą wilgotne łąki (Cirsio-Polygonetum), zarośla łozowe (Salicetum penetandro-cinereae), ols porzeczkowy (Ribo nigri-Alnetum), łęg jesionowo-olszowy (Circaeo-Alnetum) i grąd zboczowy (Aceri-Tilietum). Rosną rzadkie gatunki roślin, m.in. nerecznica grzebieniasta, grążel żółty, wielosił błękitny, orlik pospolity, potocznik wąskolistny, przylaszczka pospolita, kapusta czarna, kopytnik pospolity, rzęśl jesienna, pierwiosnka lekarska, kanianka pospolita, bniec czerwony, rogownica leśna, czartawa drobna, jastrzębiec wierzchotkowy, jastrzębiec gładki, przymiotno ostre, ponikło jednoprzysadkowe, sit chudy, miesiącznica roczna, turzyca obła, storczyk krwisty i storczyk plamisty. Rezerwat jest także lokalną ostoją zwierząt. Gnieżdżą się tu łabędź niemy, perkozek, perkoz dwuczuby, żuraw, błotniak stawowy, kobuz, jastrząb, krogulec, kszyk, czajka, śmieszka, rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, kropiatka, kokoszka wodna, wodnik oraz kilkadziesiąt gatunków drobnych ptaków śpiewających, są tu również miejsca rozrodu płazów, m.in. rzekotki drzewnej.

 

8. „Bagna Jeleńskie”

Rezerwat torfowiskowy o planowanej powierzchni 63, 92 ha, położony o kilkaset metrów na wschód od wsi Jeleń. Obejmuje on rozległe zabagnione zagłębienie, położone w otoczeniu krajobrazu rolniczego. Zagłębienie wypełnione jest torfowiskiem, w obrębie którego znajdują trzy jeziorka dystroficzne z charakterystycznym, otoczone pływającym płem tworzonym przez kożuch torfowców. W kilku miejscach występują też wypełnione wodą zagłębienia pozostałe po eksploatacji torfu. Do najcenniejszych zbiorowisk roślinnych na terenie rezerwatu należą mszar wełniankowy (Rhynchosporion albae) i mszar wysokotorfowiskowy (Sphagnetum magellanici) i bór bagienny (Vaccinnio-uliginosi-Pinetum) oraz zespoły roślinności wodnej charakterystyczny dla jezior dystroficznych (Utricularietea intermedio-minoris) i dla jezior eutroficznych (Nymphaeion i Potamogetonion). Niewielka część torfowiska porośnięta jest młodym olsem i zaroślami łozowymi (Alnetea glutinosae). W rezerwacie występuje wiele rzadkich roślin bagiennych, m.in. bagno zwyczajne, borówka bagienna, modrzewnica zwyczajna, rosiczka okrągłolistna, lipiennik Loesela, bagnica torfowa, czermień błotna, pływacz drobny, jeżogłowka najmniejsza, ponikło sutkowate, ponikło igłowate, sit cienki, przygiełka biała i turzyca bagienna. Projektowany rezerwat jest także lokalną ostoją fauny. Gniazdują tu ptaki wodno-błotne, m.in. perkozek, łyska i kszyk. Bagna Jeleńskie są także miejscem rozrodu płazów.

 

9. Likwidacja dotychczasowego rezerwatu „Czapliniec Werski” ze względu na zanik przedmiotu ochrony.

 

10. Zachowanie pozostałych istniejących rezerwatów.

 

 

 

8.2. Proponowane użytki ekologiczne

 

1. „Bagno Żakownia”

Projektowany użytek ekologiczny obejmuje wypłyconą zachodnią zatokę Jez. Kiełpińskiego wraz z przyległą do niej wydłużoną bagnistą kotliną otoczoną pokrytymi lasem zboczami morenowymi. Większą część kotlinki pokrywa ols (Alnetum glutinosae). Na brzegach płytkiej zatoki rozwinął się szeroki pas szuwarów z przewagą trzciny pospolitej oraz zespół roślin wodnych o liściach pływających (Nymphaeion). Zatoka i otaczające ją szuwary są ostoją i miejscem lęgowym ptaków wodno-błotnych, m.in. rzadkiego bączka, łyski, kilku gatunków kaczek oraz błotniaka stawowego.

 

2. „Jezioro Okuminek”

Projektowany użytek ekologiczny obejmuje zagłębienie wytopiskowe o średnicy ok. 250 metrów, odległe o 250 m na zach. od zachodniego brzegu Jez. Kiełpińskiego. Zagłębienie wypełniają wody niewielkiego jeziora Okuminek oraz sąsiadujące z nim od zachodu torfowisko przejściowe porośnięte skarłowaciałą sosną i brzozą, tworzące przy brzegu jeziora pływające pło mszarne (Rhynchosporion albae). Na jego obrzeża wkraczają krzewy łozy. W obrębie torfowiska, nad brzegiem jeziora znajdują się dwie niewielkie wyspy mineralne porośnięte rzadkim starodrzewem sosnowym. Jezioro Okuminek jest niemal zupełnie pozbawione jest pasa szuwarów. Na torfowisku rosną rośliny bagienne, m.in. bagno zwyczajne, czermień błotna, wełnianka wąskolistna, przygiełka biała oraz kilka gatunków turzyc.

 

3. „Jezioro Olga”

Projektowany użytek ekologiczny położony jest przy granicy WPK o 1,5 km na pd. od Grodziczna, w pobliżu szosy łączącej tę miejscowość z Mroczenkiem. Ochroną proponuje się tu objąć zarastające eutroficzne jezioro Olga z charakterystycznymi zespołami roślinności wodnej (Nymphaeion i Potamogetonion), połączone z rzeką Wel krótkim ciekiem, oraz otaczające je mokradła. Jezioro otoczone jest rozległym trzcinowiskiem, zaś na północ od niego znajduje się zespół niewielkich jeziorek potorfowych otoczonych młodym olsem i zespołami zarośli łozowych (Alnetea glutinosae). U podnóża zbocza przyległego wzniesienia morenowego, wzniesionego o 20 m nad poziom jeziora, znajduje się zespół źródlisk (Montio-Cardaminetea).

 

4. „Bagno Kielerowo”

Projektowany użytek ekologiczny położony jest przy granicy WPK, na skraju niewielkiego kompleksu leśnego, w pobliżu rozproszonych zabudowań wsi Nowe Grodziczno i przysiółka Kielerowo. Ochroną proponuje się tu objąć otoczone wzniesieniami morenowymi wydłużone zagłębienie terenu wypełnione torfowiskiem. Część zagłębienia zajmuje wydłużony zbiornik wodny powstały po eksploatacji torfu, oraz dwa mniejsze jeziorka potorfowe. Torfowisko otaczające jeziorka jest torfowiskiem przejściowym, tworzącym wzdłuż ich brzegów pło mszarne (Rhynchosporion albae) z odrywającym się pływającymi wysepkami. W niektórych miejscach na brzegach jeziorek występuje pas szuwarów. Obrzeża torfowiska porasta brzoza oraz młody ols i zarośla łozowe (Alnetea glutinosae). Rosną tu m.in.: rosiczka okrągłolistna kopytnik pospolity, gorczycznik pośredni, gółka długoostrogowa, storczyk krwisty, storczyk szerokolistny, turzyca dwupienna i turzyca bagienna. Na terenie użytku gniazduje m.in. błotniak stawowy.

 

5. „Buchnowskie Bagna”

Projektowany użytek ekologiczny położony jest przy północnej granicy WPK, w pobliżu drogi łączącej Buchnowo z Gronowem. Ochroną planuje się tu objąć zespół otoczonych lasem częściowo osuszonych łąk turzycowych oraz przyległe do niego od wschodu częściowo zalesione torfowisko wysokie (Sphagnetum magellanici) i przejściowe (Rhynchosporion albae) z zespołem ponad dwudziestu jeziorek potorfowych. Użytek jest miejscem gniazdowania ptaków wodno-błotnych, m.in. czajki oraz żerowania ptaków drapieżnych.

 

6. „Zompy Jeglijskie”

Projektowany użytek położony jest przy północnej granicy WPK, pomiędzy wsią Jeglia i projektowanym rezerwatem „Jezioro Neliwa”. Ochroną proponuje się tu objąć położony na skraju kompleksu leśnego obszar mokradeł o powierzchni około 66 ha. Znajdują się tu zmeliorowane i częściowo wyeksploatowane torfowiska niskie i przejściowe (Rhynchosporion albae) z licznymi zarastającymi potorfowymi zbiornikami wodnymi, wilgotne łąki (Cirsio-Polygonetum) oraz zespoły zarośli łozowych i młodego olsu (Alnetae glutinosae) oraz lasów brzozowych. Występują tu liczne rzadkie gatunki flory – m. in. brzoza niska, bagno zwyczajne, rosiczka okrągłolistna, czermień błotna, storczyk szerokolistny, lipiennik Loesela i listera jajowata. Użytek jest także miejscem gniazdowania ptaków wodno-błotnych, a także prawdopodobnym miejscem występowania żółwia błotnego.

 

7. „Rumian”

Projektowany użytek ekologiczny położony jest w wysuniętej na pn.-wsch. części WPK, pomiędzy wsią Rumian i przysiółkiem Lesiak, na północ od projektowanego rezerwatu „Dolina rzeki Rumian”. Ochroną planuje się tu objąć fragment doliny rzeki Rumian, płynącej polodowcowej rynnie, otoczonej stromymi krawędziami. Dno rynny wypełniają wilgotne łąki i częściowo zalesione torfowiska z zespołem kilkudziesięciu jeziorek potorfowych różnej wielkości. Do rzadszych zespołów roślinnych występujących na terenie obiektu należą wilgotne łąki (Cirsio-Polygonetum), zarośla łozowe (Salicetum penetandro-cinereae), ols porzeczkowy (Ribo nigri-Alnetum), łęg jesionowo-olszowy (Circaeo-Alnetum) i pło mszarne (Rhynchosporion albae). Rosną tu m.in.: paprotka zwyczajna, borówka bagienna, rosiczka okrągłolistna, grążel żółty, kopytnik pospolity, lnicznik drobnoowocowy, dzwonek pokrzywolistny, wierzbownica czworoboczna, storczyk krwisty, storczyk plamisty storczyk szerokolistny, manna długoząbkowa, manna gajowa, turzyca bagienna i rzęśl jesienna. Użytek jest ostoją i miejscem gniazdowania ptaków wodno-błotnych, a także miejscem rozrodu płazów.

 

8. „Torfowisko Wąpierskie II”

Projektowany użytek ekologiczny położony jest w częściowo otoczonej lasem bagnistej kotlince pomiędzy istniejącym użytkiem ekologicznym „Torfowisko Wąpierskie” a Jeziorem Zakrocz. Ochronie proponuje się objąć porośnięte skarłowaciałą sosną torfowisko wysokie (Sphagnetum magellanici) i przejściowe (Rhynchosporion albae). Rosną tu m.in. bagno zwyczajne, borówka bagienna, rosiczka okrągłolistna, sit sztywny, sit chudy, wełnianka pochwowata i przygiełka biała.

9. „Mechowisko Koty”

Projektowany użytek ekologiczny położony jest na pd.-wsch. od wsi Koty, pomiędzy rzeką Wel a jej dopływem – Płośniczanką. Ochronie tu położony na skraju lasu fragment zarastających mokradeł, sąsiadujący ze zmeliorowanymi i użytkowanymi gospodarczo łąkami. Większą część obszaru porastają zespoły zarośli łozowych (Alnetum glutinosae) i łęg jesionowo-olszowy (Circaeo-Alnetum), pomiędzy którymi znajdują się fragmenty rzadkich na terenie WPK mechowisk (Scheuchzerio-caricetea) i zarastających mokrych łąk (Cirsio-Polygonetum).

 

10. „Kotlinka”

Projektowany użytek ekologiczny położony jest w lesie, w pobliżu szosy z Gronowa do Rybna. Ochroną planuje się tu objąć podmokłą śródleśną kotlinkę otoczoną zalesionymi zboczami. jej dno wypełniają mokradła z kilkoma niewielkimi zarastającym jeziorkami ze zbiorowiskami roślinności wodnej (Potamogetonion i Nymhaeion) wilgotne łąki (Ciriso-Polygonteum) i zarośla łozowe (Alnetea glutinosae). Użytek stanowi miejsce żerowania zwierzyny leśnej i ptaków drapieżnych oraz miejsce rozrodu płazów.

 

11. „Trzcin”

Projektowany użytek ekologiczny położony jest o ok. 500 m na płd.-wsch. od mostu na szosie Mroczno-Rynek. Ochronie podlegać tu będzie skupisko skrzypu olbrzymiego (Equisetum teleneteia) rosnącego nad brzegiem rzeki Wel, u podnóża wzgórza, na którym znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko Trzcin.

 

12. „Kostkowo”

Projektowany użytek ekologiczny położony jest o ok. 250 m na pd. od zabudowań leśniczówki Kostkowo przy szosie z Gronowa do Rybna. Ochronie podlegać tu będzie bogate stanowisko pełnika europejskiego (Trollius europaeus), rosnącego na wilgotnej łące na skraju lasu, w sąsiedztwie starego rowu melioracyjnego.

 

13. Zachowanie istniejących użytków ekologicznych i pomników przyrody.

 

 

 

8.3. Proponowane zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

 

1. „Ostoje Koszelewskie”

Proponowany zespół położony jest pomiędzy wsiami Koszelewki, Koszelewy, Murawki i Koty. Ochroną powinno się tu objąć niezwykle interesujący kompleks przyrodniczy, z mozaiką mozaikę suchych i podmokłych lasów, łąk, częściowo osuszonych mokradeł i nieużytków oraz stawów rybnych i torfowisk z zespołem kilkudziesięciu różnej wielkości zbiorników pozostałych po eksploatacji torfu. Przedmiotem ochrony będą tu zróżnicowane zbiorowiska roślinności wodnej, torfowiskowej, łąkowej, zaroślowej i leśnej ze stanowiskami rzadkich gatunków roślin oraz ostoje cennych gatunków zwierząt. Do najcenniejszych zbiorowisk roślinnych występujących na terenie zespołu należą: wśród zbiorowisk nieleśnych: rozwijające się na potorfiach i stawach rybnych zbiorowiska roślin wodnych (Poamogetonion i Nymphaeion), wśród zbiorowisk łąkowych: bogate, zbliżone do naturalnych zbiorowiska wilgotnych łąk (Cirsio-Polygonetum) i łąk trzęślicowych (Molinion), zajmujące jednak stosunkowo niewielką powierzchnię wśród przesuszonych i zmienionych atropogenicznie ubogich siedlisk łąkowych, zespół szuwarów wielkoturzycowych (Caricetum appropinguatae) oraz mechowiska (Caricion lasiocarpae). Wśród zbiorowisk leśnych i zaroślowych do najciekawszych należą rosnące na gruntach podmokłych brzezina bagienna (Betuletum pubescentis) oraz ols i zarośla łozowe (Alnetea glutinosae), oraz występujące na gruntach mineralnych w uroczysku Ząbek grąd subkontynentalny (Tilio-Carpinetum). Wśród występujących na tym terenie licznych rzadkich gatunków roślin na szczególną uwagę zasługuja relikty polodowcowe: brzoza niska, wielosił błękitny i fiołek torfowy, ponadto rosną tu m.in.: paprotka zwyczajna, nasięźrzał pospolity, cienistka (zachyłka) trójkątna, grążel żółty, bukwica zwyczajna, szałwia łąkowa, wiązówka bulwkowa, rutewka wąskolistna, rutewka mniejsza, goździk pyszny, storczyk krwisty, wolffia bezkorzeniowa i rzęsa garbata. W widnych borach i grądach na ur. Ząbek rosną m.in. widłaki goździsty, jałowcowaty i spłaszczony, wawrzynek wilczełyko, pomocnik baldaszkowy, lilia złotogłów, rutewka orlikolistna,  marzanka wonna, kopytnik pospolity i listera jajowata oraz interesujący zespół roślin ciepłoludnych: pajęcznica gałęzista, traganek piaskowy, jaskier kaszubski, dzwonek brzoskwiniolistny, janowiec barwierski, jastrzębiec gładki, groszek czerniejący, wyka kaszubska i turzyca pagórkowa. Teren planowanego rezerwatu to jedna z największych w Parku ostoi ptaków wodno-błotnych: stwierdzono tu gniazdowanie lub prawdopodobne gniazdowanie blisko 100 gatunków ptaków, w tym tak rzadkich gatunków jak: bocian czarny, orlik krzykliwy, błotniak stawowy, kobuz, krogulec, jastrząb, myszołów, żuraw, kszyk, krwawodziób, samotnik, czajka, łabędź niemy, łabędź krzykliwy, płaskonos, cyraneczka, przepiórka, derkacz, wodnik, podróżniczek, orzechówka. Występuje tu także rzadka smużka.

 

 

2. „Welskie Moreny”

Proponowany zespół położony jest w pn.-zach. części WPK. Ochroną powinno się tu objąć fragment rynny polodowcowej wykorzystywanej przez rzekę Wel na odcinku poniżej Straszew do granicy Parku na szosie Grodziczno-Mroczenko, wraz z położonym po obu stronach doliny rzeki, z niezwykle interesującym zespołem form młodoglacjalnej rzeźby terenu. Zespół form rzeźby polodowcowej obejmuje wzgórza moreny czołowej, kemy, ozy, rynny, wąwozy erozyjne, zagłębienia wytopiskowe z niewielkimi torfowiskami lub jeziorami-oczkami oraz głazowiska. Deniwelacje w obrębie omawianego obszaru przekraczają 50 m. Liczne są tu znakomite punkty widokowe, zwłaszcza na krawędzi doliny rzeki Wel i na wierzchołkach najwyższych wzgórz morenowych. Na uwagę zasługują także interesujące zbiorowiska roślinne: lasy łęgowe (Circaeo-Alnetum) wilgotne łąki (Cirio Polygonetum, Molinion) i torfowiska (Rhynchosporion albae) z potorfiami i naturalnymi jeziorkami w dolinie rzeki Wel i zagłębieniach wytopiskowych oraz zbiorowiska ciepłolubnych muraw (Koelerion glaucae) na zboczach doliny rzeki Wel i nasłonecznionych stokach wzgórz. Na terenie omawianego obszaru występują liczne rzadkie gatunki roślin. Na wilgotnych łąkach i torfowiskach rosną m.in.: wielosił błękitny, fiołek błotny, pierwiosnka lekarska, storczyk szerokolistny i storczyk plamisty, zaś w zbiorowiskach ciepłolubych muraw występują m.in.: pluskwica europejska, szałwia łąkowa, goryczka krzyżowa, lebiodka pospolita, ciemiężyk białokwiatowy, dziurawiec skąpolistny, kozibród łąkowy, świetlik łąkowy, rzepik pospolity, rumian żółty, szparag lekarski, traganek piaskowy, kocanki piaskowe i turzyca pagórkowa.

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

9. Priorytety prac niezbędnych do realizacji celów WPK. Zadania ochronne – rodzaje, zakres i lokalizacja

 

 

Generalnie, dotychczasowa skala i skuteczność zadań ochronnych podejmowanych na terenie WPK jest niewystarczająca, co jest głównie związane z niewielkimi możliwościami finansowymi Parku. Wiele do zrobienia jest w zakresie ochrony prawnej najważniejszych siedlisk fauny i flory, co będzie stanowiło podstawę do podejmowaniu działań ochronnych oraz do ewentualnego uruchamiania specjalnych programów ochrony poszczególnych gatunków.

 

Działania w zakresie ochrony prawnej

Istniejące na terenie Parku rezerwaty przyrody i użytki ekologiczne chronią stanowiska i siedliska rzadkich gatunków roślin i grzybów WPK w niedostatecznym zakresie. Najważniejsze z punktu widzenia ochrony stanowisk flory obszary nie zostały objęte dotąd ochroną specjalną. Zbyt mało jest przede wszystkim rezerwatów i innych obiektów chroniących ostoje mokradłowe – torfowiska wysokie i przejściowe, stanowiące siedliska najcenniejszych elementów fauny i flory Parku. W niedostatecznym stopniu chronione są także siedliska źródliskowe i jeziora wraz z ich ekosystemami mis jeziornych. Z tych względów wskazuje się na potrzebę utworzenia następujących nowych obszarów chronionych na terenie Parku, w tym rezerwatów i użytków ekologicznych:

a)      „Rzeka Wel” na rzece Wel, rezerwatu obejmującego jej koryto wraz z pasem przybrzeżnym na odcinku poniżej Lidzbarka do granicy Parku pod Lorkami; należy dążyć do poszerzenia strefy chronionej wzdłuż koryta Welu w miarę możliwości na terenie całego WPK. Przyznanie statusu rezerwatu przyrody „Rzeka Wel” starorzeczom, w miarę możliwości powinno pociągać za sobą włączenie do obszaru chronionego stref przylegających do linii brzegowej oraz niezbędnego fragmentu najbliższej zlewni o szerokości od 30 do 200 m,

b)      „Torfowisko Kurojady” (rezerwat w celu ochrony torfowiska wysokiego),

c)      Powiększenie istniejącego rezerwatu „Piekiełko” o odcinek doliny rzeki Wel po Chełsty oraz boczną bagienną dolinkę z jeziorkami dystroficznymi,

d)      Rezerwatu „Źródliska Kiełpińskie”,

e)      Rezerwatu „Torfowisko Kopaniarze”,

f)       Rezerwatu „Jezioro Neliwa” oraz łączącego się z nim użytku ekologicznego „Zompy Jeglijskie”,

g)      Rezerwatu „Dolina rzeki Rumian” oraz łączącego się z nim użytku ekologicznego „Rumian”,

h)      Rezerwatu „Bagna Jeleńskie”,

i)        Użytku ekologicznego „ Zompy Jeglijskie”,

j)        Użytku ekologicznego „Mechowisko Koty”,

k)      Użytku ekologicznego „Jezioro Olga”,

l)        Użytku ekologicznego „Bagno Kielerowo”,

m)    Użytku ekologicznego „Buchnowskie Bagna”,

n)      Użytku ekologicznego „Rumian”,

o)      Użytku ekologicznego „Bagno Żakownia”,

p)      Użytku ekologicznego „Jezioro Okuminek”,

q)      Użytku ekologicznego „Kotlinka”,

r)       Użytku ekologicznego „Torfowisko Wąpierskie II”,

s)       Użytku ekologicznego „Trzcin” (stanowisko skrzypu olbrzymiego),

t)        Użytku ekologicznego „Kostkowo” (stanowisko pełnika europejskiego)

u)      Zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Ostoje Koszelewskie”,

v)      Zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Welskie Moreny”.

 

Niezbędne jest opracowanie kompleksowego programu ochrony Torfowiska Kopaniarze z uwagi na projektowane włączenie tego terenu do sieci Natura 2000.

Opracowanie programu związanego z dopłatami UE do rolnictwa. W celu ochrony różnorodności biologicznej półnaturalnych ekosystemów torfowisk w WPK konieczne jest opracowanie programu związanego z dopłatami UE w ramach programów rolnośrodowiskowych, które powinny być zaprojektowane indywidualnie dla obszaru WPK jako potencjalnej ostoi Natura 2000, przy współudziale Parku oraz odnośnych jednostek władz państwowych (Starostwa Powiatowego w Działdowie i Nowym Mieście) oraz samorządu terytorialnego. Program taki może być jedną z dróg utrzymania tradycyjnych, ekstensywnych form gospodarki rolnej. Umożliwi to przywrócenie tradycyjnych metod gospodarki łąkarskiej sprzyjających ochronie gatunków flory i fauny.

 

Działania w zakresie gospodarki wodnej

Zaleca się opracowanie programu utrzymania retencji wodnej w WPK przy współudziale Parku oraz odnośnych jednostek władz państwowych (Starostwa Powiatowego w Działdowie i Nowym Mieście) oraz samorządu terytorialnego. Szczególnie istotne jest ograniczanie odpływu z sieci melioracyjnych ze specjalnie zagospodarowywanych obszarów z uwagi na to, że prawidłowe regulowanie odpływu może m.in. zapewnić egzystencję bogatym biocenotycznie łąkom wilgotnym – zanikającym również w skali kraju. W celu ochrony retencji wodnej WPK powinno się przyjąć, że obowiązuje stosowanie naukowych zasad gospodarowania wodą na terenach dolinowych, w tym zasady zatrzymywania wód pozimowych w celu nawodnienia gleby w okresie wiosennego, intensywnego wzrostu roślin oraz zasady maksymalnej akumulacji skąpych zasobów wód w okresie letnim.

 

Przeprowadzenie analizy jakości gospodarki rolnej – zadanie dla gmin powiatów w obrębie których leży WPK (Działdowskiego i Nowomiejskiego przy współudziale WPK.  Poprawa  stanu jakości wód WPK i spowolnienie eutrofizacji wód powierzchniowych będzie wymagała racjonalizacji stosowania nawożenia mineralnego na terenie WPK oraz poprawy gospodarki ściekowej i realizacji pro-ekologicznych przedsięwzięć w zakresie odprowadzenia i unieszkodliwiania ścieków.

 

W zakresie ochrony jezior zaleca się likwidację wszelkich nielegalnych składowisk odpadów i wylewisk nieczystości w zlewniach jezior oraz nie-lokalizowanie składowisk odpadów oraz inwestycji intensywnego rolnictwa (ferm tuczarskich) na terenie tych zlewni.

 

Zaleca się doprowadzenie do likwidacji intensywnej, a często nielegalnej, zabudowy rekreacyjnej (szczególnie jezior Rumian, Tarczyńskie, Kiełpińskie i Grądy); jednocześnie zaleca się odsunięcie zabudowy od linii brzegowej jezior w pasie ochronnym o szerokości zgodnie z wytycznymi w operacie zagospodarowania przestrzennego.

 

Przesuszone i zdegradowane torfowiska w miarę możliwości powinny być poddane działaniom zmierzającym do ich renaturyzacji. Prace regeneracyjne powinny być poprzedzone inwentaryzacją torfoznawczą pozwalającą na zaprojektowanie optymalnych zabiegów, specyficznych dla każdego obiektu.  Najważniejsze obiekty Parku, jakie proponuje się wyznaczyć do prowadzenia na nich zabiegów aktywnej ochrony to: Ostoje Koszelewskie, Torfowisko Kopaniarze, Bagna Jeleńskie i Bagna Koziana oraz torfowisko Bladowo, torfowisko „Wąs” torfowisko, Wąpiersk, mechowisko Koty i ewentualnie – Zompy Jeglijskie.

Przywrócenie przepływu w starym korycie rzeki Wel, poniżej węzła wodnego w Lorkach.

 

Zadania ochronne związane realizacją celów WPK – lokalizacja i zakres

Nazwa ostoi

Opis ostoi

Gatunki roślin występujące w ostoi

Gatunki zwierząt występujące w ostoi

Zalecane działania ochronne

Dolina rzeki Rumian

Mecho-wisko Rumian

 

Ostoja obejmuje północną część rynny jeziora Rumian, wraz północną zatoką jeziora, i łączącą się z nią rynna rzeki Rumian z obszarem mokradeł, podmokłych lasów i licznymi niewielkimi zbiornikami wodnym.

Wiele cennych i chronionych gat. roślin naczyn. i mszaków: Paludella squarrosa, Cinclidium stygium, D. majalis, Listera ovata, Drosera rotundifolia, Carex limosa, Polemonium coeruleum, Liparis loeselii

 

 

 

 

 

 

 

 

Mechowisko „Rumian” z Liparis loeselii, Epipactis palustris, Helodium blandowii, Paludella squarrosa

Primula veris

Gnieżdżą się tu m.in.: ptaki wodno-błotne i drapieżne, w tym: błotniak zbożowy, błotniak stawowy, kobuz, krogulec, kszyk, brodziec piskliwy, czajka, rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, łabędź niemy, krakwa, perkozek, perkoz dwuczuby, żuraw, kokoszka, kropiatka, wodnik, dzierlatka

Dolina rzeki Rumian stanowi także ważne miejsce rozrodu płazów

1. Utworzenie rezerwatu przyrody „Dolina rzeki Rumian”  w dolnym odcinku doliny rzeki Rumian przy ujściu do jeziora oraz  użytku ekologicznego „Rumian” w górnej części doliny tej rzeki.

2. Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

3. Wprowadzenie i egzekwowanie zakazu budowania domów letniskowych w sąsiedztwie ostoi i bezpośrednio nad brzegiem północnej zatoki jez. Rumian, oraz ogrodzeń  sięgających bezpośrednio lustra wody.

 

 

 Wprowadzenie zakazu osuszania ostoi oraz wprowadzenie tradycyjnej gospodarki łąkowej.

Torfowisko Kopaniarze

Ostoja obejmuje fragment bagnistej doliny rz. Wel na odcinku pomiędzy Grabaczem i Jez. Tarczyńskim, mokradła, częściowo zarastające oraz przyległe lasy 

Najcenniejszy kompleks torfowiskowy wraz ze źródliskami i gat. takimi jak: Helodium blandowii, Saxifraga hirculus, Carex chordorrhiza,C. limosa,C. dioica, , Dactylorhiza maculata, D. incarnata, D. majalis, Malaxis monophyllos, Liparis loeselii,  Lilium martagon

Ostoja jest lęgowiskiem ptaków wodno-błotnych, jak m. in. derkacz, słonka.  W lasach na pn.-wsch. od wsi Kopaniarze znajduje się miejsce gniazdowania bielika

1. Utworzenie rezerwatu „Torfowisko Kopaniarze” obejmującego bagnisty odcinek rzeki Wel.

2. Wprowadzenie zakazu osuszania ostoi oraz wprowadzenie tradycyjnej gospodarki łąkowej, metody tradycyjnego gospodarowania łąk zgodne z zaleceniami dla sieci Natura 2000.

Jeziora Tarczyńskie i Grądy Kompleks podsuszo-nych łąk podmokłych na zachód od jez. Gronow-skiego

 

Ostoja obejmuje oba połączone rzeką Wel jeziora wraz z  mokradłami i położonym pomiędzy nimi rezerwatem „Ostrów Tarczyński” oraz otaczającymi je wilgotnymi łąkami

Ostoja jest miejscem występowania wielu cennych gatunków Liparis loeselii Betula humilis, Linnea borealis, Dactylorhiza majalis, Epipactis palustris i Helodium blandowii

 

Ostoja jest miejscem gniazdowania licznych gatunków ptaków wodno-błotnych, w tym. rzadkich: kani czarnej, kani rudej, gęgawy, bąka i żurawia. Występuje też m.in. borsuk.

1. Wprowadzenie i egzekwowanie nakazu lokalizacji nowej zabudowy w odległości min. 100 m od brzegu jeziora i sytuowania ogrodzeń w odległości min. 20 m od brzegu akwenów; w przypadku istniejących ogrodzeń dochodzących do brzegu należy dążyć do ich odsunięcia o min. 10 m.

2. Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

3. Zakaz osuszania oraz rozważenie  możliwości wprowadzenia tradycyjnej gospodarki łąkowej.

Ostoje (Łąki) Kosze-lewskie

 

Ostoja obejmuje zespół otoczonych lasem łąk i mokradeł z dołami potorfowymi i stawami położony pomiędzy rzeką Wel a wsią Koszelewy

Mokradła, torfianki i lasy stanowią ostoję wielu cennych gatunków w tym m.in. Viola epipsila, Arnica montana, Ophioglossum vulgatum

Mokradła stanowią lęgowisko i żerowisko ptaków wodno-błotnych, zaś w otaczającym je lesie gniazdują ptaki drapieżne; gnieżdżą się tu m.in. bocian czarny, orlik krzykliwy, kobuz, kszyk, krwawodziób, samotnik, czajka, *płaskonos, przepiórka, żuraw, derkacz, kokoszka, wodnik, srokosz i *podróżniczek

1. Utworzenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Ostoje Koszelewskie”.

2. Podniesienie poziomu wód gruntowych przez  stworzenie lub remont systemu zastawek na rowach melioracyjnych.

3. Wykaszanie i odkrzaczanie terenu.

4. Przeprowadzenie pilotażowych badań i wstępnej inwentaryzacji stanowisk rzadkich gatunków roślin.

Torfowisko Bladowo

Ostoja obejmuje rejon torfowisk użytku ekologicznego „Bladowo”

Mokradło stanowią ostoję wielu cennych gatunków w tym m.in. Epipactis palustris, Dactylorhiza incarnata, Ophioglossum vulgatum

Gniazdują tu m.in. błotniak łąkowy, błotniak stawowy, kszyk, czajka, żuraw, kilka gatunków kaczek

1. Podniesienie poziomu wód gruntowych przez  stworzenie lub remont systemu zastawek na rowach melioracyjnych.

2. Wykaszanie i odkrzaczanie terenu.

3. Zakaz osuszania oraz rozważenie  możliwości wprowadzenia tradycyjnej gospodarki łąkowej.

Las Nadwelski

 

Ostoja obejmuje dolinę rzeki Wel od Lidzbarka do Chełst z projektowanym rezerwatem „Torfowisko Kurojady” oraz istniejącym użytkiem ekologicznymi „Kurojady” i śródleśnymi bagienkami.

Ostoja jest miejscem występowania wielu cennych gatunków Linnea borealis, Drosera rotundifolia, Scheuchzeria palustris, Ophioglossum vulgatum, Cimicifuga europaeas, Epipactis palustris

 

Gniazdują tu m.in. kobuz, jastrząb, krogulec, myszołów, puszczyk, samotnik, brodziec piskliwy, gągoł, krzyżówka, nurogęś, perkozek, łyska i zimorodek. Występuje tu także nietoperz karlik malutki. Na omawianym odcinku rzeki występują także tarliska i siedliska rzadkich gatunków ryb

1. Utworzenie rezerwatów „Rzeka Wel” i „Torfowisko Kurojady”.

2. Modernizacja oczyszczalni ścieków w Lidzbarku.

3. Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

4. Wdrożenie programów edukacji ekologicznej społeczeństwa.

5. Ograniczenie budownictwa w dolinie rzeki do zalecanych odległości (od 30 m powyżej).

Jezioro Neliwa i Zompy Jeglijskie

 

Ostoja obejmuje zarastające jezioro Neliwa wraz z ciągnącym się na zachód od niego wzdłuż skraju lasu, kompleksem mokradeł  i torfianek zwanym Zompy Jeglijskie.

Liparis loeselii, Betula humilis, Carex chordorrhiza, Eriophorum gracile, Carex  limosa, Betula humilis, Dactylorhiza maculata, D. incarnata, D. majalis

Gniazdują tu m.in. liczne gatunki ptaków wodno-błotnych, jak: błotniak stawowy, rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, łabędź niemy, perkoz dwuczuby, zniczek, remiz; jest to prawdopodobnym miejsce występowania żółwia błotnego, w wodach jeziora Neliwa występuje rzadka w Parku słonecznica.  Znajdują się tu także stanowiska rzadkich gatunków bezkręgowców: ważek zalotki spłaszczonej i białoczelnej oraz żagnicy zielonej, małża szczeżui wielkiej, pijawki lekarskiej i pijawki żółwiowej

1. Utworzenie rezerwatu przyrody „Jezioro Neliwa” oraz  użytku ekologicznego „Zompy Jeglijskie”.

2. Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

3. Przeprowadzenie pilotażowych badań i wstępnej inwentaryzacji stanowisk rzadkich gatunków roslin na terenie ostoi.

Bagna Jeleńskie i Bagno Koziana

Ostoja obejmuje zabagnioną rynnę ciągnącą się od wsi Koty przez Wąpiersk aż po Ciechanówko, z kilkoma jeziorami oraz rezerwatem „Bagno Koziana” i projektowanym rezerwatem „Bagna Jeleńskie”

Znajdują się tu kompleksy torfowisk przejściowych i wysokich z Drosera rotundifolia, Carex limosa, Ophioglossum vulgatum, Viola epipsila, Utricularia minor

Znajdują się tu miejsca lęgowe ptaków wodno-błotnych: śmieszka,  cyranka, cyraneczka, płaskonos, czernica, krakwa, zausznik, żuraw oraz jedyne w Parku miejsce występowania rzadkiego raka błotnego (w jez. Jeleń)

1. Utworzenie rezerwatu „Bagna Jeleńskie”.

2. Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

Jezioro Kiełpińskie

Ostoja obejmuje Jez. Kiełpińskie wraz z przyległym do jego zach. brzegu śródleśnym bagnistym zagłębieniem zwanym Bagnem Żakownia oraz zespołem źródlisk u podnóża nadjeziornych skarp. W granice ostoi wchodzi także pobliskie niewielkie Jez. Okuminek

Ochrona torfowisk i zbiorowisk źródliskowych

 

Jezioro i jego otoczona trzcinowiskiem zatoka są miejscem lęgowym ptaków wodno-błotnych, gnieździ się tu m.in. rzadki w Parku bączek, błotniak stawowy, gągoł, krzyżówka, czernica, nurogęś i łyska. Występują także m.in. nietoperz borowiaczek  Na łące pod wsią Rynek występują rzadkie gatunki bezkręgowców, m.in. czerwończyk nieparek i inne rzadkie gatunki motyli, jak czerwończyk nieparek, postojak wiesiołkowiec, mieniak tęczowiec, wietek gorczycznik, dostojka dafne, kraśnik kminowiec, przeplatka britomartis a także kilka gatunków biegaczy oraz pająk tygrzyk paskowany

1. Utworzenie rezerwatu  „Źródliska Kiełpińskie”.

2. Utworzenie użytków ekologicznych „Bagno Żakownia” i „Jezioro Okuminek”.

3. Wprowadzenie i egzekwowanie zakazu zabudowy rekreacyjnej na zachodnim brzegu jeziora.

4. Na wsch. brzegu jeziora wprowadzenie nakazu lokalizacji nowej zabudowy w odległości min. 100 m od brzegu jeziora i sytuowania ogrodzeń w odległości min. 20 m od brzegu akwenów (w przypadku istniejących ogrodzeń dochodzących do brzegu należy dążyć do ich odsunięcia o min. 10 m).

5. Likwidacja nielegalnych składowisk odpadów.

Torfowisko w okolicy Jeziora Zarybinek

Ostoja obejmuje zalesiony kompleks torfowiskowy – zarośnięte sosną  bór wilgotny/bór bagienny

Występuje wiele cennych gatunków związanych z torfowiskami wysokimi i przejściowymi – w tym,  m.in. storczyki: D. incarnata. D. majalis

 

Ochrona przed degradacją poprzez zakaz odprowadzania ścieków oraz zakaz odwadniania.

Torfowiska wokół Jeziora  Olga

Ostoja obejmuje kompleks torfowiskowy, zbiornik wodny oraz tereny źródliskowe  

Bogata roślinność eutroficznych zbiorników wodnych, grzybienie, grążel, rdestnice,

torfowisk niskich orazów łęgowych, zbiorowiska źródliskowe z manną (Glyceria nemoralis)

 

1. Ochrona przed degradacją poprzez zakaz  odwadniania.

2. Uworzenie użytku ekologicznego „Jezioro Olga”.

Piekiełko

 

Ostoję stanowi rezerwat „Piekiełko” oraz odcinek doliny rzeki powyżej niego do Chełst wraz z terenami przyległymi

 

Znajduje się tu najważniejsze w Parku tarlisko ryb łososiowatych i innych rzadkich gatunków ryb oraz miejsce bytowania innych rzadkich gatunków ryb, a także pluszcza. W pobliżu rez. „Piekiełko” gniazduje także orlik krzykliwy, jastrząb, zimorodek

1. Powiększenie rezerwatu „Piekiełko” o odcinek doliny rzeki Wel do Chełst oraz o boczną dolinkę z jeziorkami dystroficznymi i miejscem gniazdowania orlika krzykliwego.

2. Ustalenie strefy ochronnej wokół gniazda orlika krzykliwego.

3. Wprowadzenia zakazu dalszej zabudowy hydrotechnicznej na rzece Wel, w tym przede wszystkim zagrażającej tarliskom elektrowni w Straszewach.

4. Oczyszczanie ścieków w Chełstach.

5. Ustanowienie wędkarskich obrębów ochronnych na terenach tarlisk w obrębie ostoi.

6. Wprowadzenie zakazu organizacji spływów kajakowych na odcinku Chełsty-Straszewy w okresie odbywania tarła przez ryby łososiowate.

 

 

Inne priorytetowe zadania:

1) Opracowanie i wdrożenie programu komunikacji społecznej mającej na celu podniesienie świadomości ekologicznej społeczności lokalnych.

2) Priorytetem powinno być zweryfikowanie stanowisk gatunków roślin naczyniowych wskazanych w tab. 11.1.,  których stanowiska w WPK wymagają potwierdzenia.

3) Należy przeprowadzić waloryzację i ocenę stanowisk rzadkich i zagrożonych. W tym celu powinny być ustalone indywidualne dla najcenniejszych stanowisk programy ochrony, wyznaczone strefy ochronne w ktorych modyfikowana będzie gospodarka leśna.

4) Zapisy modyfikujące zasady gospodarowania w poszczególnych oddziałach i wydzieleniach, w których występują chronione gatunki flory i grzybów powinny być wprowadzone do operatów urządzeniowych, lub jako oddzielne "Programy ochrony flory i grzybów" mogące stanowić element programów ochrony przyrody.

5) Wprowadzenie zakazu wydobywania torfu (szczególnie na obszarach torfowisk ”Kurojady”, „Bagna Jeleńskie”, „Buchnowskie Bagna”, „Torfowisko Wąpierskie II”, „Torfowisko Kopaniarze”, „Zompy Jegliskie”), a także wprowadzenie zakaz kopania rowów lub stawów, które drastycznie zmieniają hydrologię mokradeł.

6) Przeprowadzenie inwentaryzacji stanowisk i monitoring populacji rzadszych gatunków płazów w WPK, takich jak traszka grzebieniasta, ropucha zielona i ropucha paskówka.

7) Wtyczenie stref ochronnych wokół gniazd bielika, orlika krzykliwego, kani czarnej, kani rudej, *rybołowa (po ewentualnym stwierdzeniu gniazdowania) i bociana czarnego, czyli gatunków, dla których, w myśl rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt wymagane jest wyznaczenie takich stref, lub weryfikacja już wyznaczonych stref w zależności od aktualnego miejsca gniazdowania w/w gatunków.

8) Wprowadzenie ochrony tarlisk na rzece Wel i jej dopływach w granicach Parku przez ustanowienie obrębów ochronnych.

9) Wprowadzenie maksymalnych zabezpieczeń przed przedostawaniem się do wód otwartych obcych gatunków ryb hodowanych w stawach.

10) Opracowanie programu przebudowy lub zmiany parametrów istniejących urządzeń hydrotechnicznych na rzece Wel (budowa lub przebudowa przepławek przy piętrzeniach, zainstalowanie odpowiednich turbin w małych elektrowniach wodnych lub przebudowa istniejących) w taki sposób, aby umożliwić swobodną migrację cennych gatunków ryb (w porozumieniu i we współpracy z PZW); prace te należy prowadzić zarówno na terenie Parku jak i na piętrzeniach na rzece Wel poniżej Parku, bowiem ich udrożnienie jest warunkiem odbywania migracji ryb z Drwęcy do terenów tarlisk. Wprowadzenie zakazu dalszej zabudowy hydrotechnicznej rzeki Wel.

11) Zlikwidowanie nielegalnych składowisk odpadów i wyrobisk piasku:

·         2 nielegalne wyrobiska piasku i jednocześnie wysypiska odpadów na zachód od Turzy Małej,

·         kopalnia wapna – wyrobisko kredy jeziornej w Prusach,

·         nielegalne wyrobisko piasku w Koszelewkach,

·         nielegalne wyrobisko piasku i składowisko odpadów na południe od Truszczyn,

·         nielegalne wyrobisko piasku w miejscowości Rumian,

·         2 kopalnie żwiru w Grodzicznie Nowym,

·         nielegalne składowiska w Rybnie koło oczyszczalni ścieków,

·         2 nielegalne wysypiska śmieci i składowisko złomu i beczek po produktach niebezpiecznych w Grodzicznie Nowym.

12) Rewaloryzacja starych zabudowań drewnianych zgodnie z zalecanym stylem budownictwa regionalnego oraz ochronę krzyży i kapliczek.

13) Zbudowanie wież widokowych w punktach widokowych.

14) Izolacja zielenią izolacyjną uciążliwych krajobrazowo obiektów:

·         fermy hodowlanej w Ciborzu, rekultywacja obszaru przylegającego do fermy (zalecane zachowanie krajobrazu rolniczego),

·         wysypiska popiołów na obrzeżu Lidzbarka,

·         bloków mieszkalnych pracowników PGR-ów sąsiadujących z założeniami pałacowo i dworsko-parkowymi w Turzy Małej i w Koszelewkach,

·         stacji elektroenergetycznej położonej przy wyjeździe z Lidzbarka w kierunku Jelenia.


 

 

10. Zasady ograniczenia istniejących i potencjalnych zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznych

 

1. Zakazy:

1)          lokalizacji nowych przedsięwzięć, które mogą znacząco oddziaływać na środowisko poprzez zanieczyszczanie wód powierzchniowych i podziemnych ze względu na wytwarzane ścieki, emitowane pyły i gazy oraz składowane odpady, i dla których przeprowadzenie postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko jest obligatoryjne, zgodnie z Ustawą z dnia  27 kwietnia 2001 – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001 nr 62, poz. 627, z późniejszymi zmianami),

2)          lokalizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, dla których raport o oddziaływaniu może być wymagany; dopuszcza się lokalizację małych obiektów, a podjęcie decyzji o ich lokalizacji powinno nastąpić po przeprowadzeniu postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko, zgodnie z Ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001 nr 62, poz. 627, z późniejszymi zmianami),

3)          lokalizacji obiektów prowadzących chów zwierząt metodą bezściółkową,

4)          utrzymywania otwartych rowów i zbiorników na ścieki,

5)          wprowadzania nieoczyszczonych ścieków do ziemi oraz wód powierzchniowych,

6)          rolniczego wykorzystania ścieków na obszarach wrażliwego środowiska gruntowo-wodnego,

7)          prowadzenia melioracji i odwadniania na obszarach podmokłych,

8)          wypalania roślinności i pozostałości roślinnych,

9)          naruszania powierzchni ziemi oraz stosunków w środowisku gruntowo-wodnym w wyniku eksploatacji surowców mineralnych i innej działalności gospodarczej, z wyjątkiem prowadzenia prac mających na celu ochronę wartości przyrodniczych Parku,

10)       wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu,

11)       wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów lub innych nieczystości.

 

2. Zalecenia:

1)          skanalizowania i podłączenia do oczyszczalni ścieków miejscowości zlokalizowanych na terenie Parku i jego otuliny lub, gdy jest to niemożliwe (np. we wsiach o luźnej zabudowie zagrodowej) systematyczna kontrola szczelności bezodpływowych zbiorników na ścieki,

2)          wykonania kanalizacji i podłączenie do oczyszczalni w przypadku budowy nowych wodociągów w miejscowościach zlokalizowanych na terenie Parku i otuliny,

3)          wyposażenia obiektów zlokalizowanych w sąsiedztwie obszarów o dużej wrażliwości środowiska gruntowo-wodnego oraz na kierunkach przepływu wód w stronę Parku w urządzenia zabezpieczające przed emisją zanieczyszczeń do wód powierzchniowych i podziemnych i systematyczna kontrola tych urządzeń,

4)          sukcesywnej rekultywacji stwierdzonych zanieczyszczeń powierzchni ziemi i gleb oraz likwidacji nielegalnych wysypisk śmieci oraz rekultywacji wysypisk poeksploatacyjnych, a w szczególności:

·         2 nielegalne wyrobiska piasku i jednocześnie wysypiska odpadów na zachód od Turzy Małej

·         kopalnia wapna – wyrobisko kredy jeziornej w Prusach,

·         nielegalne wyrobisko piasku w Koszelewkach,

·         nielegalne wyrobisko piasku i składowisko odpadów na południe od Truszczyn,

·         nielegalne wyrobisko piasku w miejscowości Rumian,

·         2 kopalnie żwiru w Grodzicznie Nowym,

·         nielegalne składowiska w Rybnie koło oczyszczalni ścieków,

·         2 nielegalne wysypiska śmieci i składowisko złomu i beczek po produktach niebezpiecznych w Grodzicznie Nowym.

5)          rekultywacji terenuw zdegradowanych w obrębie obiektów nie użytkowanych i niszczejących,

6)          wytyczenia tras przewozu środków szczególnie niebezpiecznych dla jakości wód powierzchniowych i podziemnych,

7)          zmodernizowania dróg o dużym natężeniu ruchu poprzez wyposażenie ich w urządzenia ochrony środowiska,

8)          wprowadzenie zakazu zatrzymywania się na odcinkach dróg o dużym natężeniu ruchu przebiegających przez obszar WPK, z wyjątkiem miejsc do tego przeznaczonych,

9)          szczególnego zabezpieczania powierzchni ziemi i gleb przed możliwością erozji deformującej aktualną rzeźbę terenu i niszczącej pokrywę glebową podczas realizacji przedsięwzięć budowlanych,

10)       wprowadzenia ograniczeń w stosowaniu środków ochrony roślin oraz rolniczego wykorzystania ścieków,

11)       zagospodarowania i bieżącego porządkowania miejsc wyznaczonych do rekreacji oraz parkingów przy drogach.

 

 

 


 

11. Kierunki badań naukowych o charakterze ogólnym i służących pogłębianiu wiedzy o Parku

 

           

11.1. Badania dotyczące flory

 

Flora Parku jest wprawdzie dość dobrze rozpoznana jeśli chodzi o rośliny naczyniowe, jednak wciąż nie dostateczne jest rozpoznanie występowania i rozmieszczenie niektórych grup flory, takich jak flora glonów wodnych i wątrobowców. Należy doprowadzić do rozpoczęcia systematycznych badań tych grup przy współudziale uniwersytetów w Toruniu i Olsztynie.

Ponadto, brak dostatecznie pewnego stwierdzenia występowania w WPK niektórych notowanych tu dawniej cennych i rzadkich gatunków flory i grzybów. Dlatego też szczegółowych badań wymaga biota grzybów i porostów, które są rozpoznane tylko fragmentarycznie.

 Jeśli chodzi o inwentaryzację stanowisk rzadkich gatunków występujących na terenie WPK, to ma ona charakter wyrywkowy i polega głównie na rejestracji stwierdzonych i nowych stanowisk rzadkich gatunków. W celu pogłębienia  wiedzy o bioróżnorodności Parku należy potwierdzić występowanie na tym terenie następujących gatunków roślin naczyniowych (wykaz):

 

Tab. 11.1. Wykaz rzadkich, zagrożonych i chronionych roślin naczyniowych, których występowanie  na terenie WPK należy potwierdzić.

L p

Nazwa łacińska

Nazwa polska

Występowanie

Ochrona gatunkowa, zagrożenie

Źródło informacji

1

Arabis planisiliqua Rchb.

Gęsiówka Gerarda

*Lorki

PG

C

2

Barbarea vulgaris R. Br. subsp. arcuata (Opiz) Simonk.

Gorczycznik pospolity łękowaty

*Kielerowo

PG

C

3

Botrychium lunaria (L.) Sw.

Podejźrzon księżycowy

*Lidzbark

Ochr. śc., PG

C

4

Botrychium multifidum (S.G.Gmel.) Rupr.

Podejźrzon rutolistny

*Słup

Ochr. śc., P, PG, K-P

C

5

Carex pallescens L.

Turzyca blada

Kopaniarze, Lidzbark

 

C

6

Carlina acaulis L.

Dziewięćsił bezłodygowy

Lidzbark

Ochr. śc., PG, K-P

C

7

Carlina vulgaris L.

Dziewięćsił pospolity

*Lidzbark

 

C

8

Centunculus minimus L.

Niedośpiałek maleńki

*Grądy, *Grodziczno, *Jeleń

PG

C

9

Cephalanthera rubra (L.) Rich.

Buławnik czerwony

*Kiełpiny, *Lidzbark

Ochr. śc., P, PG, K-P

C

10

Cladium mariscus (L.) Pohl

Kłoć wiechowata

Gronowo

Ochr. śc., PG, K-P

C

11

Cnidium dubium (Schkuhr) Thell.

Selernica żyłkowana

*Kompleks torfowiskowy w Koszelewkach

P, PG, K-P

E

12

Corallorhiza trifida Chatel.

Żłobik koralowy

*Koszelewki

Ochr. śc., P, PG, K-P

C

13

Crepis succisifolia (All.) Tausch

Pępawa czarcikęsolistna

*Grabacz, *Kopaniarze,

K-P

C

14

Cyperus fuscus L.

Cibora brunatna

*Kurojady, *Murawki

PG

C

15

Dactylorhiza traunsteineri (Sauter) Soó

Kukułka (Storczyk, Stoplamek) Traunsteinera

*Grabacz, *Kopaniarze

Ochr. śc., P, PG, K-P

C

16

Dianthus arenarius L.

Goździk piaskowy

*Kiełpiny

Ochr.ś c., PG

C

17

Dracocephalum ruyschiana L.

Pszczelnik wąskolistny

*Kiełpiny, *Lidzbark

Ochr. śc., P,  PG, K-P

C

18

Drosera anglica Huds.

Rosiczka długolistna

*Kopaniarze, *Straszewy

Ochr. śc., P, PG, K-P

C

19

Elsholtzia ciliata (Thunb.) Hyl.

Marzymięta grzebieniasta (Elszolcja orzęsiona)

*Grabacz, *Koszelewki

PG

C

21

Empetrum nigrum L.

Bażyna czarna

*Grądy

K-P

C

21

Equisetum variegatum Schleich.

Skrzyp pstry

*Trzcin, *Lorki

Ochr. śc., PG, K-P

C

22

Eriophorum gracile W. D. J. Koch

Wełnianka delikatna

*Grabacz, *Kopaniarze, *Ciechanówko

Ochr. śc., PG, K-P

C

23

Eryngium planum L.

Mikołajek płaskolistny

*Rybno

 

C

24

Euphorbia virgata Waldst. & Kit.

Wilczomlecz (Ostromlecz) rózgowaty

*Grądy

 

C

25

Euphrasia nemorosa (Pers.) Wallr

Świetlik gajowy (Ś. zwarty)

*Kostkowo

PG

C

26

Galium schultesii Vest

Przytulia Schultesa

*Lidzbark

PG, K-P

C

27

Gentiana cruciata L.

Goryczka krzyżowa

*Straszewy

Ochr.śc., PG, K-P

C

28

Gentianella amarella (L.) Börner

Goryczuszka (Goryczka) gorzkawa

*Koszelewki

Ochr. śc., P, PG, K-P

C

29

Geranium sanguineum L.

Bodziszek czerwony

*Kiełpiny

PG

C

30

Goodyera repens R. Br.

Tajęża jednostronna

*Kostkowo

Ochr. śc., PG, K-P

C

31

Hammarbya paludosa Kuntze

Wątlik  błotny

*Kopaniarze

Ochr .śc., P,  PG, K-P

C

32

Hieracium auriculoides Láng

Jastrzębiec pannoński

*Kopaniarze

 

C

33

Hippuris vulgaris L.

Przęstka pospolita

*Chełsty, *Lidzbark

PG, K-P

C

34

Huperzia selago Schrank & Mart.

Wroniec widlasty (widłak wroniec)

*Straszewy,

Ochr. śc., PG, K-P

R, L, C

35

Inula hirta L.

Oman szorstki

*Lidzbark

PG, K-P

C

36

Inula salicina L.

Oman wierzbolistny

*Straszewy

PG, K-P

C

37

Laserpitium latifolium L.

Okrzyn szerokolistny

*Lidzbark

PG, K-P

C

38

Laserpitium prutenicum L.

Okrzyn łąkowy (O. pruski)

*Lidzbark

PG, K-P

C

39

Lotus tenuis Waldst. & Kit. ex Willd.

Komonica wąskolistna

*Kostkowo

PG, K-P

C

40

Melittis melissophyllum L.

Miodownik melisowaty (M. wielkokwiatowy)

*Kostkowo, *Straszewy, *Wlewsk, *Słup, *Lidzbark

Ochr. śc. , K-P

L, C

41

Moneses uniflora (L.)A.Gray

Gruszycznik (Gruszyczka, Monezes) jednokwiatowy

*Lidzbark

PG, K-P

C

42

Myriophyllum verticillatum L.

Wywłócznik okółkowy

*Kopaniarze, *Straszewy

 

C

43

Nepeta cataria L.

Kocimiętka właściwa

*Lidzbark, *Koszelewki

PG

C

44

Oxytropis pilosa (L.) DC.

Ostrołódka kosmata

*Wlewsk, *Lidzbark

Ochr. śc., PG, K-P

C

45

Papaver dubium L.

Mak wątpliwy

*Lidzbark

 

C

46

Pedicularis sceptrum-carolinum L.

Gnidosz królewski

*Koszelewki

Ochr .śc., P, PG, K-P

E

47

Petrorhagia prolifera Ball. & Heywood.

Goździcznik wycięty

*Lidzbark

PG

L, C

48

Peucedanum cervaria Lapeyr.

Gorysz siny

*Straszewy

PG

C

49

Platanthera bifolia Rich.

Podkolan biały

Na prawym brzegu rz. Wel  k. mleczarni  w *Lidzbarku, *Koszelewki

Ochr. śc., PG, K-P

R, L, C

50

Polygala amarella Crantz

Krzyżownica gorzkawa

*Kopaniarze

PG, K-P

C

51

Potamogeton gramineus L.

Rdestnica trawiasta

*Straszewy

 

C

52

Potamogeton lucens L.

Rdestnica połyskująca

*Lidzbark

 

C

53

Potamogeton perfoliatus L.

Rdestnica przeszyta

*Lidzbark

 

C

54

Potentilla anglica Laichard.

Pięciornik rozścielony

*Ciechanówko, *Lidzbark, *Jeleń

 

C

55

Potentilla collina Wibel s. str.

Pięciornik pagórkowy

*Koszelewki

PG, K-P

C

56

Prunella grandiflora Scholler

Głowienka wielkokwiatowa

*Lidzbark

PG, K-P

R, L, C

57

Pulmonaria angustifolia L.

Miodunka wąskolistna

*Lidzbark, *Kiełpiny

PG, K-P

R, L, C, G

58

Pulsatilla patens  (L.) Mill.

Sasanka otwarta (dzwonkowata)

*Lidzbark

Ochr. śc., N, P, PG, K-P

R, L, C

59

Pulsatilla pratensis (L.) Mill.

Sasanka łąkowa

*Lidzbark, *Murawki

Ochr. śc., PG

C, G

60

Pyrola media Sw.

Gruszyczka średnia

*Koszelewki, *Ząbek, *Murawki

PG

C

61

Radiola linoidesRoth

Lenek stoziarn

*Grabacz, *Grądy

PG, K-P

C

62

Reseda lutea L.

Rezeda żółta

*Kiełpiny

 

C

63

Rosa rubiginosa L.

Róża rdzawa

*Rumian

 

R, C

64

Rubus pedemontanus Pinkw.

Jeżyna Bellardiego

*Zarybinek

 

C

65

Salvia verticillata L.

Szałwia okręgowa

*Kiełpiny

PG

C

66

Senecio viscosus L.

Starzec lepki

*Lidzbark

 

C

67

Taraxacum laevigatum Dc.

Mniszek drobny

*Kopaniarze, *Kostkowo, *Lidzbark, *Murawki

PG

C

68

Teesdalea nudicaulis R. Br.

Chroszcz nagołodygowy

*Lidzbark, *Bladowo

 

C

69

Thesium ebracteatum Hayne.

Leniec bezpodkwiatkowy

*Szczupliny, *Kiełpiny, *Bladowo

Ochr .śc., N, PG, K-P

R, L, C,

70

Trifolium fragiferum L.

Koniczyna rozdęta

*Grądy

PG, K-P

C

71

Trifolium rubens L.

Koniczyna długokłosowa

*Kiełpiny, *Ciechanówko, *Lidzbark

PG, K-P

R, L, C

72

Utricularia australis R. Br.

Pływacz zachodni (P. Zaniedbany)

*Grądy

Ochr .śc., PG, K-P

C

73

Veronica teucrium L.

Przetacznik pagórkowy

*Straszewy, *Lidzbark

PG

L, C

 

Ochrona gatunkowa, zagrożenie:                                       

Ochr. śc.                - gatunek objęty ochroną ścisłą (wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.)

Ochr. cz.                - gatunek objęty ochroną częściową (wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.)

N             - gatunek na liście roślin w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej

P             - gatunek rzadki i zagrożony w Polsce (wg: Zarzycki, Szeląg 1992)

PG           - gatunek rzadki i zagrożony na Pomorzu Gdańskim (wg: Markowski, Buliński 2004)

K-P         - gatunek rzadki i zagrożony w regionie kujawsko-pomorskim (wg: Rutkowski 1998)

 

Źródło informacji, uwagi:

C – Szczepański M., 1999 mscr. Reliktowe, chronione i rzadkie gatunki roślin naczyniowych Welskiego Parku Krajobrazowego. Praca magisterska, Kat. Botaniki i Ochrony Przyrody ART im. M. Oczapowskiego w Olsztynie, Wydz. Roln. i Kształt. Środowiska, Olsztyn.

E – Kamińska A. M., 1999 mscr. Różnorodność florystyczna rowów melioracyjnych w obiekcie koło Koszelewek (Welski Park Krajobrazowy). Praca magisterska, Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK, Toruń.

G – Kępczyński K., Załuski T., 1986 mscr. Charakterystyka florystyczna i fitosocjologiczna projektowanego Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego. Ośr. Rzeczoznawstwa i Doradz­twa Roln. SITR w Toruniu, ekspertyza 307/85, Toruń.

L – Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Lidzbark, 1993 mscr. Fundacja Ekologiczna "Czysta Wkra", Ciechanów.

R – Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Rybno, 1993 mscr. Fundacja Ekologiczna "Czysta Wkra", Ciechanów.

Ochrona licznych cennych gatunków związanych z siedliskami torfowiskowymi wymaga prowadzenia badań monitoringowych głównie z uwagi na ich zagrożenie osuszeniem i zmniejszanie się areału wielu cennych siedlisk i ostoi flory. Ich ochrona in situ związana jest z utrzymywaniem warunków ich biotopów w jak najmniej zmienionym stanie.

Proponuje się rozważenie przeprowadzenia specjalnego programu reintrodukcji/introdukcji niektórych gatunków. Należy rozważyć zabezpieczenie puli genetycznej takich gatunków jak brzoza niska i wierzba śniada dawniej opisywanych z wielu stanowisk z terenu WPK. Podobnie można zabezpieczać pule genetyczne storczyków i przeprowadzić próby introdukcji niektórych storczyków (np. Dactylorhiza, Epipactis spp). Z obserwacji stanu torfowiska w Kopaniarzach wynika, że możliwe jest wprowadzenie brzozy niskiej Betula humilis na „Torfowisku Kopaniarze”, lub próba jej introdukcji na „Bagnie Koziana”. Przy badaniach możliwości introdukcji lub reintrodukcji należy stosować przy tym materiał genetyczny lub tzw. bank genów pozyskany lokalnie i szkółkowany w miejscowych warunkach.

Na bazie istniejącego rozeznania co do występowania gatunków rzadkich i cennych w WPK należy przeprowadzić waloryzację i ocenę stanowisk gatunków rzadkich i zagrożonych. W lasach WPK – programem badań waloryzacyjnych należy objąć tak lasy będące własnością Skarbu Państwa, jak lasy prywatne. W tym celu powinny być ustalone indywidualne dla najcenniejszych stanowisk programy ochrony, wyznaczone strefy ochronne w których modyfikowana będzie gospodarka leśna. W oparciu o służby leśne należy zorganizować szczegółową inwentaryzację istniejących stanowisk rzadkich i zagrożonych roślin naczyniowych na terenie Nadleśnictwa Lidzbark (z udziałem służby parkowej WPK oraz ew. zaproszonych przyrodników lokalnych. Potrzebne jest szczegółowe rozpoznanie warunków występowania oraz stopnia zagrożenia ponad wszystkich rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i  grzybów na zidentyfikowanych stanowiskach. W wyniku tego działania powinna powstać wspólna dla Lasów Państwowych i WPK komputerowa baza danych umożliwiająca łatwą lokalizację stanowisk i ocenę ich wartości.

Zaleca się przeprowadzenie dokładnej inwentaryzacji obszarów źródliskowych w WPK z uwagi na potrzebę zbadania zasobów przyrodniczych związanych z tymi obszarami.

Proponuje się objęcie monitoringiem występowania najcenniejszych gatunków flory WPK takich jak: arnika górska (Arnica montana), brzoza niska (Betula humilis), fiołek torfowy (Viola epipsila), wielosił błękitny (Polemonium coeruleum), wierzba śniada (Salix starkeana) skalnica torfowiskowa (Saxifraga hirculus), turzyca strunowa (Carex chordorrhiza), mszar nastroszony (Paludella squarrosa), błotniszek wełnisty (Helodium blandowii), krzywosz lśniący (Tomenthypnum nitens) i drabinowiec (Cinclidium stygium), jezierza giętkiej (Najas flexilis), leniec bezpodkwiatkowy (Thesium ebracteatum), lipiennik (Liparis loeselii), sasanka otwarta  (Pulsatilla patens).

Konieczne jest objęcie monitoringiem stanowiska skrzypu olbrzymiego (Equisetum telmateia) w Trzcinie (olszyna nad Welem) obok grodziska, a także stanowiska pełnika europejskiego (Trollius europaeus) w pobliżu leśnictwa Kostkowo.

 


 

11.2. Badania dotyczące fauny

 

Ponieważ zarówno skład gatunkowy fauny, jak i liczebność oraz rozmieszczenie poszczególnych rzadkich i zagrożonych gatunków na terenie WPK nie są dostatecznie poznane, niezbędne jest przeprowadzenie na terenie Parku prac badawczych i inwentaryzacyjnych oraz prowadzenie stałego monitoringu wybranych gatunków lub grup zwierząt, które mogą służyć jako ważne gatunki wskaźnikowe, na podstawie, których można określać kierunki przemian środowiska przyrodniczego (np. ptaki drapieżne i wodno-błotne). Rozpoznanie, monitoring i inwentaryzację fauny na terenie Parku powinno się prowadzić we współpracy, m.in. z następującymi instytucjami:

·         Nadleśnictwo Lidzbark,

·         koła łowieckie,

·         PZW,

·         wyższe uczelnie z Torunia i Olsztyna oraz działające przy nich koła naukowe,

·         ekologiczne organizacje pozarządowe, jak np. Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”

Jeśli chodzi o ssaki, to poza gatunkami łownymi, których monitoring prowadzą koła łowieckie i Nadleśnictwo Lidzbark, monitoringiem powinny być objęte populacje rzadkich w Parku łosia i bobra, oraz gatunków wyrządzających szkody, jak wydra i norka amerykańska, a także wielkość i skład gatunkowy populacji nietoperzy ich oraz kolonie lęgowe, noclegowiska i zimowiska. Należy również przeprowadzić rozpoznanie w zakresie występowania rzadkich gatunków gryzoni, w tym głównie smużki, oraz notować ich stanowiska.

Monitoring ornitofauny powinien objąć znane stanowiska i wielkość populacji gatunków rzadkich i cennych, takich jak bocian czarny i żuraw, a także wszystkich ptaków drapieżnych i sów oraz ich gniazda i miejsca lęgowe. Monitoringiem należy objąć także gniazda i populację bociana białego oraz wybranych rzadszych gatunków ptaków wodno-błotnych, jak: bąk, bączek, gęgawa, *płaskonos, gągoł, zielonka, kropiatka, rycyk, krwawodziób, samotnik, sieweczka rzeczna, nurogęś i pluszcz. Należy także przeprowadzić rozpoznanie odnośnie obecności i ewentualnego gniazdowania gatunków ptaków, których występowanie na terenie parku nie jest pewne. Dotyczy to takich gatunków jak: *rybołów, *błotniak zbożowy, *łabędź krzykliwy, *dzięcioł trójpalczasty, *dzierzba czarnoczelna, *podróżniczek i *wąsatka (gatunki z * wymagają potwierdzenia w WPK).

Dość dobrze poznana jest ichtiofauna rzeki Wel, niezbędne jest jednak prowadzenie monitoringu występujących w niej rzadkich gatunków ryb i kręgoustych, jak: minog strumieniowy, troć wędrowna, pstrąg potokowy, brzana, głowacz białopłetwy, piekielnica, miętus, strzebla potokowa, świnka, śliz i koza; a także gatunków reintrodukowanych jak łosoś i lipień. Rozpoznania wymaga także ichtiofauna większych dopływów rzeki Wel w obrębie parku, w tym zwłaszcza rzek Rumian, Płośniczanki i odpływu z Jez. Kiełpińskiego. Wskazane jest także przeprowadzenie pilotażowego rozpoznania ichtiofauny w licznych na terenie parku drobnych zbiornikach wodnych: niewielkich oczkach, torfiankach, zarastających i zaniedbanych stawach, oraz nieużytkowanych rybacko jeziorach.

Konieczne jest zorganizowanie monitoringu funkcjonowania przepławek dla ryb na rzece Wel.

W związku z obserwowanym osuszaniem terenu WPK przewiduje się potrzebę monitoringu populacji płazów na terenie Parku.

Pilną potrzebą jest przeprowadzenie przynajmniej wstępnego rozpoznania wybranych grup bezkręgowców (badania pilotażowe, transektowe) oraz dokładniejsze zbadanie pod tym względem obszarów najciekawszych, np. a także dalsze rozpoznanie bogatej fauny bezkręgowców wodnych.

 

 

 

 


 

12. Zasady tworzenia monitoringu

 

 

Zwiększenie skuteczności działań z zakresu ochrony różnorodności na poziomie gatunkowym i krajobrazowym w WPK wymaga wprowadzenia kontroli oraz monitorowania skutków realizacji zadań ochronnych.

 W Parku przewiduje się potrzebę monitorowania zarówno warunków środowiska, szczególnie środowiska wodnego, jak też kontroli zmian w populacji gatunków szczególnej troski w grupach fauny, flory i grzybów. Ochrona środowiska wodnego to działania mające na celu ograniczenie wypuszczania nie oczyszczonych lub niedostatecznie oczyszczonych ścieków komunalnych i przemysłowych do rzeki Wel i innych cieków na terenie Parku, poprzez kanalizacje miejscowości oraz budowę nowych oczyszczalni ścieków i modernizację starych. Niezbędne będzie więc prowadzenie stałego monitoringu jakości wody w rzece Wel i jej parametrów fizykochemicznych.

Ważnym zadaniem w zakresie monitoringu środowiska wodnego mógłby też być monitoring jakości wód Welu poniżej spływów z gospodarstw rybackich w okolicy Koszelew, a także poniżej Lorek. Zadanie to mogłoby być realizowane przy udziale PZW oraz pracowników i studentów wyższych uczelni z Olsztyna i Torunia.

Ocena postępu i skutków podejmowanych prac z zakresu ochrony fauny wymaga prowadzenia stałego monitoringu wybranych gatunków lub grup zwierząt, które mogą służyć jako ważne gatunki wskaźnikowe, na podstawie, których można określać kierunki przemian środowiska przyrodniczego, w tym gatunki organizmów wodnych, ptaków drapieżnych i wodno-błotnych. Monitoring fauny na terenie Parku powinno się prowadzić we współpracy, m.in. z następującymi instytucjami: Nadleśnictwo Lidzbark, koła łowieckie, PZW, wyższe uczelnie z Torunia i Olsztyna oraz działające przy nich koła naukowe, oraz  ekologiczne organizacje pozarządowe, jak np. Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”.

Jeśli chodzi o ssaki, to poza gatunkami łownymi, których monitoring prowadzą koła łowieckie i Nadleśnictwo Lidzbark, monitoringiem powinny być objęte również populacje rzadkich w Parku łosia i bobra, oraz gatunków wyrządzających szkody, jak wydra i norka amerykańska, a także wielkość i skład gatunkowy populacji nietoperzy ich oraz kolonie lęgowe, noclegowiska i zimowiska.

W przypadku ornitofauny monitoringiem należy objąć stanowiska i wielkość populacji gatunków rzadkich i cennych, takich jak bocian czarny i żuraw, a także wszystkich ptaków drapieżnych i sów oraz ich gniazda i miejsca lęgowe. Monitoringiem należy objąć także gniazda i populację bociana białego oraz wybranych rzadszych gatunków ptaków wodno-błotnych, jak: bąk, bączek, gęgawa, płaskonos, gągoł, zielonka, kropiatka, rycyk, krwawodziób, samotnik, sieweczka rzeczna, nurogęś i pluszcz. W związku z obserwowanym osuszaniem terenu WPK przewiduje się potrzebę monitoringu populacji płazów na terenie Parku.

Niezbędne jest wprowadzenie monitoringu występowania rzadkich gatunków ryb i kręgoustych, jak: minog strumieniowy, troć wędrowna, pstrąg potokowy, brzana, głowacz białopłetwy, piekielnica, miętus, strzebla potokowa, świnka, śliz i koza; a także gatunków reintrodukowanych jak łosoś i lipień..

Zaleca się też prowadzenie na rzece Wel i jej dopływach monitoringu liczebności, a także tarlisk oraz dróg migracji rzadkich i cennych gatunków ryb, w tym zwłaszcza łososiowatych.

Konieczne jest zorganizowanie monitoringu funkcjonowania przepławek dla ryb na rzece Wel.

W związku z proponowaną reintrodukcją (introdukcją) takich gatunków jak żółw błotny, rak błotny czy też cietrzew niezbędne będzie przygotowanie programu monitoringu populacji tych gatunków na terenie WPK. Wskazany byłby kontakt WPK z jednostkami i instytucjami prowadzącymi czynną ochronę żółwia, jak np. Poleski Park Narodowy, Fundacja ProNatura z Wrocławia, Zakład Zoologii SGGW w Warszawie.

Ograniczanie populacji obcych gatunków zwierząt w faunie Parku, w tym przede wszystkim norki amerykańskiej i jenota będzie także wymagało opracowania oddzielnego programu monitoringu skutków realizacji działań w powyższym zakresie.

Przewiduje się  też potrzebę wzmożenia nadzoru łowieckiego nad polowaniami na obszarze stawów rybnych, po to, aby wyeliminować przypadki odstrzału chronionych gatunków ptaków.

Ponieważ zarówno skład gatunkowy flory oraz biot grzybów i porostów oraz rozmieszczenie stanowisk poszczególnych rzadkich i zagrożonych gatunków na terenie WPK nie jest dostatecznie poznane, niezbędne jest przeprowadzenie na terenie Parku prac badawczych i inwentaryzacyjnych, a następnie opracowanie programu monitoringu wybranych gatunków, które mogą służyć jako ważne gatunki wskaźnikowe, na podstawie których można określać kierunki przemian środowiska przyrodniczego pod wpływem zmian środowiska (gatunki torfowisk wysokich, populacje storczyków na wilgotnych łąkach w celu oceny kierunku zmian pod wpływem gospodarki łąkarskiej). Rozpoznanie, inwentaryzację i monitoring gatunków flory i grzybów w Parku powinno się prowadzić we współpracy, m.in. z  Nadleśnictwem Lidzbark, wyższymi uczelniami z Torunia i Olsztyna wraz z działającymi przy nich kołami naukowymi, a także z ekologicznymi organizacjami pozarządowymi, jak np. Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”.

W zakresie kontroli skuteczności działań dotyczących ochrony flory proponuje się objęcie monitoringiem stanowisk występowania najcenniejszych gatunków flory WPK takich jak: arnika górska (Arnica montana), brzoza niska (Betula humilis), fiołek torfowy (Viola epipsila), wielosił błękitny (Polemonium coeruleum), wierzba śniada (Salix starkeana) skalnica torfowiskowa (Saxifraga hirculus), turzyca strunowa (Carex chordorrhiza), mszar nastroszony (Paludella squarrosa), błotniszek wełnisty (Helodium blandowii), krzywosz lśniący (Tomenthypnum nitens) i drabinowiec (Cinclidium stygium), jezierza giętkiej (Najas flexilis), leniec bezpodkwiatkowy (Thesium ebracteatum), lipiennik (Liparis loeselii), sasanka otwarta  (Pulsatilla patens).

Konieczne jest objęcie monitoringiem stanowiska skrzypu olbrzymiego (Equisetum telmateia) w Trzcinie (olszyna nad Welem) obok grodziska, a także stanowiska pełnika europejskiego (Trollius europaeus) w pobliżu leśnictwa Kostkowo.

 

 

 


 

Literatura

 

Akty prawne

 

Dyrektywa Rady 92/43 EWG z dn. 21.05.1992 w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej  fauny i flory.

Polityka Leśna Państwa 1997.

Projekt „Programu wykonawczego do II Polityki Ekologicznej Państwa na lata 2002 – 2010”.

Rozporządzenie Nr 24/95 Wojewody Ciechanowskiego z dn. 18.12.1995 w sprawie utworzenia Welskiego Parku Krajobrazowego. W: Dz. Urz. Woj. Ciechanowskiego, Nr 24 z dn. 18.12.1995, poz. 115.

Rozporządzenie Wojewody Nr 24/96 z dnia 8 sierpnia 1996 r. w sprawie utworzenia Welskiego Parku Krajobrazowego. W: Dz. Urz. Woj. Toruńskiego, Nr 18 z dn. 30.08.1996, poz. 101.

Rozporządzenie Nr 37/97 Wojewody Ciechanowskiego z dn. 3.12.1997 w sprawie zmiany rozporządzenia Nr 24/95 Wojewody Ciechanowskiego z dn. 18.12. 1995 w sprawie utworzenia Welskiego Parku Krajobrazowego. W: Dz. Urz. Woj. Ciechanowskiego, Nr 28 z dn. 10.12.1997 r., poz. 153.

Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska o ochronie siedlisk z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzaju siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U. Nr 92, 2001 poz. 1029).

Ustawa z dn. 27.04.2001 – Prawo ochrony środowiska.

Ustawa z dn. 16.04. 2004 o ochronie przyrody z późniejszymi zmianami Dz. U. z 2004 r. Nr 92. poz. 880.

Zarządzenie Nr 11A Dyrektora Generalnego LP z dn. 11.05.1999 (zn. spr. ZG-7120-2/99), zmieniające Zarządzenie Nr 11 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dn. 14.02.1995 w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych (zn. spr. ZZ – 710-13/95).

Zarządzenie Nr 25/96 Wojewody Ciechanowskiego z dn. 18.03.1996 w sprawie powołania i nadania statutu jednostce budżetowej p.n. Dyrekcja Welskiego Parku Krajobrazowego. W: Dz. Urz. Woj. Ciechanowskiego, Nr 7 z dn. 1.04.1996 r., poz. 28.

Zarządzenie Nr 184 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dn. 4.12.2000 zmieniające zarządzenie w sprawie powołania i nadania statutu jednostce budżetowej pn. Welski Park Krajobrazowy.

 

 

Książki i broszury

 

Anczykowska M., Szczepański M., Węgrzynowski T., 1999. – Piesza ścieżka dydaktyczna „Nad Neliwą”. Przewodnik.

Bartoś M., Zalewska B., 2003. Architektura w krajobrazie wiejskim Warmii i Mazur. Olsztyn.

Bień-Bielska H., 1959. Słownictwo Warmii i Mazur. Wierzenia i obrzędy. Ossolineum, Wrocław.

Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M., Novák Z., 1979. Architektura Krajobrazu. PWN. Warszawa-Kraków.

Brzeg A., Wojterska M., 2001. Zespoły roślinne Wielkopolski ich stan poznania i zagrożenie w Szata roślinna Wielkopolski – Przewodnik 52 Zjazdu PTB, 2001.

Cieśliński S., 2003. Atlas rozmieszczenia porostów (Lichenes) w Polsce Północno-Wschodniej. Phytoceonosis, Supplementum Cartographiae Geobotanicae Vol .15. Warszawa – Białowieża.

Dąbrowski S, Polakowski B., Wołos L., 1999. Obszary chronione i pomniki przyrody województwa warmińsko-mazurskiego, Olsztyn.

Doroszewski W., Koneczna H., Pomianowska W., 1956. Gwary Warmii i Mazur (Konferencja Pomorska 1954). Warszawa.

Dzieje Warmii i Mazur w zarysie, 1983. PWN, Warszawa.

Gacka-Grzesikiewicz E., Cichocki Z., 2001. Program ochrony dolin rzecznych w Polsce. IOŚ, Warszawa.

Gmina Rybno. Urząd Gminy w Rybnie, b.r.w.

Guziak R., Lubaczewska S. (red.), 2001. Ochrona przyrody w praktyce: podmokłe łąki i pastwiska. ProNatura, Wrocław.

Interpretation Manual of European Union Habitats, 1999.

Kapiński J., Grodzka W. Przewodnik po zabytkach kultury materialnej Welskiego Parku Krajobrazowego. Dyrekcja WPK, Jeleń.

Klemens E., 1995. Lidzbark Welski. Dzieje miasta i gminy, Olsztyn.

Klemens E., 2001. 700-lecie Lidzbarka Welskiego. Księga Pamiątkowa 1301-2001. Ważniejsze wydarzenia z dziejów miasta i okolic. Urząd Miasta i Gminy Lidzbark.

Kłosowski G., Kłosowski S., 2001. Flora Polski. Rośliny wodne i bagienne. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa.

Korecki A., 2003. Z dziejów gminy Grodziczno. Wyd. Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, Pelplin.

Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P., 2003. Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin w lasach. Wyd. Klubu Przyrodników. Świebodzin. S.118.

Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków, 1976. Red. J. Burszta. Ossolineum, Wrocław.

Kwiatek J. Lijewski T., 1998. Leksykon miast polskich. Muza S.A., Warszawa.

Lenartowicz Z. (red.), Zasady sporządzania planu ochrony parku krajobrazowego. Materiały do dyskusji. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1994.

Liżewska I., Knercer W., 2004. Zachowane-ocalone? O krajobrazie kulturowym i sposobach jego kształtowania. Wyd. Borussia, Olsztyn.

Matuszkiewicz W., 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum. PWN, Warszawa.

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

Mróz A., Welski Park Krajobrazowy. Przewodnik po trasach pieszych i rowerowych. b.r.w.

Ochyra R., Bednarek-Ochyra H., 2003. Census catalogue of Polish mosses KATALOG MCHÓW POLSKI series: BIODIVERSITY OF POLAND, Vol. 3. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

Ochyra R., Szmajda P., 1992. Atlas rozmieszczenia geograficznego mchów w Polsce. Tom 8. Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków.

Pawlaczyk P., Wołejko L., Jermaczek A., Stańko R. 2001. Poradnik  ochrony mokradeł. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin.

Pikus T. (red.), 1993. Ochrona środowiska w województwie ciechanowskim. Informacja o stanie środowiska. Główne kierunki działania do 2010 roku. Wydział Ochrony Środowisk Urzędu Wojewódzkiego w Ciechanowie.

Rąkowski G. i in., 2002. Parki krajobrazowe w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa.

Rezerwaty przyrody województwa toruńskiego. 1996. Red. M. Rejewski i P. Bielecki, Urząd Wojewódzki. w Toruniu, Toruń.

Rutkowski L., 2004. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Sokołowski A. W., Kliczkowska A., Grzyb M., 1997. Określenie jednostek fitosocjologicznych wchodzących w zakres siedliskowych typów lasu. Instytut Bad. Leś. seria B nr 32. Warszawa.

Sokołowski A.W., 2004. Lasy Puszczy Białowieskiej. CILP Warszawa.

Skurpski H., 1971. O sztuce ludowej Warmii i Mazur. „Pojezierze”, Olsztyn.

Szyfer A., 1968. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków. Olsztyn.

Walczak M. i in., 2001. Obszary chronione w Polsce, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa.

Welski Park Krajobrazowy. Przewodnik przyrodniczy, 1999. Red. T. Załuski i in. Wyd. Urbański – Toruń, Lidzbark.

Welski Park Krajobrazowy. Ścieżki przyrodniczo-dydaktyczne w gminie Grodziczno, 2001. Red. K. Główczyński i in. P.P.B. FLOMAR, Jeleń.

Wójciak H., 2003. Flora Polski. Porosty, mszaki, paprotniki. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa.

Żarska B., 2002. Ochrona Środowiska. Wydawnictwo SGGW. Warszawa.

 

 

Artykuły

 

Fedorowicz M., Załuski T., 1998. Zasoby populacyjne Polemonium careuleum koło Koszelewek (Welski Park Krajobrazowy). Przegl. Przyr. 9, 1/2: 227-230.

Kamiński D., Kamińska A.M., Załuski T., 2000. Populacja brzozy niskiej Betula humilis Schrank na terenie projektowanego rezerwatu „Ostoje Koszelewskie” w Welskim Parku Krajobrazowym. Przegl. Przyr. 11, 2-3: 125-131.

Kępczyński K., Załuski T., 1986. Charakterystyka florystyczna i fitosocjologiczna projektowanego Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego. Ośr. Rzecz. i Dor. Roln. SITR, Toruń.

Kępczyński K., Załuski T., 1993. Szata roślinna torfowiska „Jeleńskie Bagna”. Acta. Univ. Nic. Copern. Biologia 42: 2-81.

Kępczyński K., Załuski T., 1993. Szata roślinna torfowiska "Jeleńskie Bagna". Acta Univ. Nic. Copern., Biologia 42: 31-75.

Kosowicz M., Mikołajski A., 1996. Ptaki wodne Jeziora Lidzbarskiego. Ochrona Krajobrazu, Biul. Inform. Wojew. Zarządu Parków Krajobr. i Obsz. Chron. Krajobr. w Toruniu 3: 15-16.

Szczepański M., 1998. Rzadsze składniki flory Welskiego Parku Krajobrazowego. Historia badań florystycznych prowadzonych w rejonie rzeki Wel. W: Jabłoński Z, Tomaszewski W. (red.). Ochrona wartości przyrodniczych i kulturowych – metodyka opracowań studialnych. Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Toruniu. Przegląd Regionalny, rok III, 1: 185-196.

Wołk K., 1995. Smużka Sicista betulina wykryta poza granicą zasięgu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 51, 4:52-53.

Załuski T. 1987. Roślinność murawowa południowo-zachodniej części Garbu Lubawskiego i terenów przyległych. Stud. Soc. Scient. Torun. D, 11, 5: 1-71.

Załuski T., Kamińska A., 1999. Rola rowów melioracyjnych jako refugiów flory torfowiskowej na przykładzie kompleksu łąk w Koszelewkach. Fol. Univ. Agic. Stetin. 197, Agricultura 75: 373-376.

Załuski T., Kupczyk M., 1995. Zasoby populacyjne gatunków roślin chronionych i reliktowych w kompleksie torfowiskowym koło Koszelewek i w rezerwacie “Jar Brynicy”. Sprawozdanie z I etapu badań wykonanych w ramach obozu botanicznego Koła Naukowego Biologów UMK w Toruniu. Ochrona Krajobrazu, Biul. Inform. Wojew. Zarządu Parków Krajobr. i Obsz. Chron. Krajobr. w Toruniu 1/95: 18-20.

Załuski T., Kupczyk M., Fedorowicz M., 1996. Zasoby populacyjne gatunków roślin chronionych w rezerwacie “Jar Brynicy” i w projektowanym rezerwacie “Ostoje Koszelewskie” - sprawozdanie z II etapu badań wykonanych w ramach obozu botanicznego Koła Naukowego Biologów UMK w Toruniu. Ochrona Krajobrazu, Biul. Inform. Wojew. Zarządu Parków Krajobr. i Obsz. Chron. Krajobr. w Toruniu 3/96: 9-12.

Zielski A., 1978. Zespoły leśne Pojezierza Brodnickiego oraz wpływ na nie gospodarki leśnej i turystyki. Studia Societatis Scientinarum Torunensis, Vol. X nr 4, Toruń.

 

 

Dokumentacje, inwentaryzacje i waloryzacje przyrodnicze (na prawach maszynopisu)

 

Brulińska E., Kalinowska P., Krejckant M., 2005. Wstępna inwentaryzacja fauny bezkręgowej (ze szczególnym uwzględnieniem Lepidoptera, Trichoptera, Coleoptera i Odonata) Welskiego Parku Krajobrazowego, Studencko-Doktoranckie Koło Naukowe Ekologów UWM w Olsztynie (maszynopis).

Burak Sz., Pawski A., 1989. Dokumentacja ostatecznego wariantu przestrzennego Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego, Toruń.

Cyzman W., Kosowicz M., 1993. Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu przyrody „Kopaniarze” Fundacja Ekologiczna „Czysta Wkra”, Ciechanów.

Cyzman W., Załuski T., Kosowicz M., 1993. Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu przyrody „Koszelewskie Ostoje”. Fundacja Ekologiczna “Czysta Wkra”, Ciechanów.

Dziedzic J., Kosowicz M., 1993. – Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu przyrody “Jezioro Neliwa”, Fundacja Ekologiczna „Czysta Wkra”, Ciechanów.

Fedorowicz M., Fedorowicz M., Załuski T., 1997. Zasoby populacyjne wybranych gatunków roślin chronionych w kompleksie bagienno-leśnym koło Koszelewek. Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w 1996 roku na obozie botanicznym w Jeleniu, zorganizowanym przez Studenckie Koło Naukowe Biologów UMK w Toruniu, Toruń.

Grudziński Z., 1963. - Dokumentacja geologiczna torfowisk-obiekt Wel na odcinku Chełsty. Centralne Biuro Studiów i Projektów Wodno–Melioracyjnych w Warszawie, Warszawa.

Jutrzenka-Trzebiatowski A., Dziedzic J., Kosowicz M., 1993. Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu przyrody “Dolina Rzeki Rumian”. Fundacja Ekologiczna “Czysta Wkra”, Ciechanów.

Jutrzenka-Trzebiatowski A., Dziedzic J., 1984. Waloryzacja botaniczna obszaru chronionego krajobrazu położonego w obrębie gmin: Rybno, Lidzbark, Lipowiec i Iłowo, cz. I, II + aneks. Okr. Ośr. Rzecz. i Dor. Roln., Olsztyn.

Kosowicz M., Kilanowski L., Rauchfleisz M., 1989. Waloryzacja ornitologiczna projektowanego rezerwatu „Bagno Koziana”. Praca wykonana na zlecenie Ciechanowskiego Towarzystwa Naukowego.

Mackowicz R., Kilanowski L., Piłaszewicz A., Kosowicz M., Maciejkiewicz A., Lis D., 1983. Waloryzacja przyrodnicza obszaru chronionego krajobrazu położonego na terenie gmin: Rybno, Lidzbark, Płośnica i Lubowidz – województwa ciechanowskiego.

Materiały niepublikowane Tomasza Załuskiego, Anny Iglińskiej (UMK, Toruń) i Mirosława Szczepańskiego (WPK).

Osmólski J., Sikorski J., 2003. Gmina Grodziczno, woj. warmińsko-mazurskie. studium ochrony wartości kulturowych, Warszawa-Olsztyn.

Pawski A., Burak Sz., Bielecki P., 1996. Dokumentacja przyrodnicza projektowanego Welskiego Parku Krajobrazowego (części położonej w woj. toruńskim). I, II etap.

Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Lidzbark, 1993. Fundacja Ekologiczna „Czysta Wkra”, Ciechanów.

Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Rybno, 1993. Fundacja Ekologiczna „Czysta Wkra”, Ciechanów.

Program ochrony przyrody na lata 1999-2008. Nadleśnictwo Lidzbark, obręby: Kostkowo, Lidzbark, Konopaty. Stan na 1.01.1999. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział w Olsztynie, Olsztyn 1999.

Program ochrony środowiska dla miasta i gminy Lidzbark na lata 2004-2007, opr. A. Niedziałkowski i in., Abrys Technika Spółka z o.o., Poznań.

Program ochrony środowiska powiatu nowomiejskiego. Stan – zagrożenia – przeciwdziałanie. Zarząd Powiatu w Nowym Mieście Lubawskim, listopad 2003.

Sienkiewicz J., 2005. Materiały niepublikowane IOŚ, Warszawa.

Słonecka A., Buczek B., 1995. Dokumentacja projektowanego Parku Krajobrazowego „Dolina Rzeki Wel”, Ciechanów.

Szymańczyk K., Puwalski K., 2004. Ichtiofauna rezerwatu przyrody „Piekiełko” nad rzeką Wel, Olsztyn.

Wiśniewolski W, Augustyn L, Bartel R., Depowski R., Dębowski P., Klich M., Kolman R, Witkowski A., 2004. Możliwości odtworzenia populacji jesiotra, łososia, troci i certy w polskich rzekach, WWF Polska, Warszawa.

Wykaz obiektów w woj. warmińsko-mazurskim wpisanych do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie.

Wysota W., 1997. Charakterystyka fizycznogeograficzna i waloryzacja krajobrazu projektowanego rezerwatu przyrody o nazwie „Piekło”. Urząd Wojewódzki w Toruniu. Wydział Ochrony Środowiska. Toruń.

Załuski T., 1997. Charakterystyka i waloryzacja szaty roślinnej projektowanego rezerwatu „Piekiełko”. Urząd Wojewódzki w Toruniu, Toruń.

Załuski T., 2003 (mscr.). Dokumentacja botaniczna do planu ochrony rezerwatu „Piekiełko” w woj. warmińsko-mazurskim. Biuro Usług Ekologicznych i Urządzeniowo-Leśnych „Operat” w Toruniu.

Załuski T., 2003 (mscr.). Dokumentacja botaniczna do planu ochrony rezerwatu „Piekiełko” w woj. warmińsko-mazurskim. Biuro Usług Ekologicznych i Urządzeniowo-Leśnych „Operat” w Toruniu.

Załuski T., 2004 (mscr.). Dokumentacja botaniczna do planu ochrony rezerwatu ornitologicznego „Bagno Koziana” w woj. warmińsko-mazurskim. Biuro Usług Ekologicznych i Urządzeniowo-Leśnych „Operat” w Toruniu.

Załuski T., Gawenda D., 1998. Zasoby populacyjne gatunków roślin chronionych w projektowanym rezerwacie „Koszelewskie Ostoje” – uroczysko „Ząbek”. Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w 1997 roku na obozie botanicznym w Wąpiersku, zorganizowanym przez Studenckie Koło Naukowe Biologów UMK w Toruniu (maszynopis).

Załuski T., Kamińska A., 1998. Zasoby populacyjne gatunków roślin chronionych w projektowanym rezerwacie „Koszelewskie Ostoje” – uroczysko „Ząbek” i stanowiska brzozy niskiej. Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w 1998 roku na obozie botanicznym w Wąpiersku, zorganizowanym przez Studenckie Koło Naukowe Biologów UMK w Toruniu (maszynopis).

Załuski T., Kosowicz M., 1993. Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu przyrody „Las Nadwelski”. Fundacja Ekologiczna „Czysta Wkra”, Ciechanów.

Załuski T., Kosowicz M., 1993. Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu „Olszyny Grzybińskie”. Fundacja Ekologiczna „Czysta Wkra”, Ciechanów.

Załuski T., Kosowicz M., 1993. Dokumentacja przyrodnicza projektowanego użytku ekologicznego „Bladowo”. Fundacja Ekologiczna „Czysta Wkra”, Ciechanów.

Załuski T., Kosowicz M., 1993. Dokumentacja przyrodnicza projektowanego użytku ekologicznego “Koszelewki”. Fundacja Ekologiczna “Czysta Wkra”, Ciechanów.

Zaręba R., Zielony R., Kosowicz M., 1990. Rezerwat „Ostrów Tarczyński” (krajobrazowy, częściowy). Praca wykonana na zlecenie Ciechanowskiego Towarzystwa Naukowego.

 

 

Prace dyplomowe i magisterskie oraz opracowania i ekspertyzy (na prawach maszynopisu)

 

Barankiewicz D., 2004. Szata roślinna oczek wodnych i zatorfień śródpolnych we wsi Jeleń (Welski Park Krajobrazowy). Praca magisterska wykonana w Zakładzie Taksonomii i Geografii Roślin UMK w Toruniu.

Brzeziński M., Cygan J. P., Romanowski J., 1994. Rozmieszczenie wydry w województwie ciechanowskim (maszynopis).Czaplińska H. 1985. Flora i zbiorowiska segetalne w uprawach zbożowych i okopowych na terenie miejscowości Kiełpiny, Jeleń, Słup i Ciechanówko w woj. ciechanowskim. Zakład Botaniki Ogólnej UMK, Toruń (praca magisterska).

Czaplińska H., 1985. Flora i zbiorowiska segetalne w uprawach zbożowych i okopowych na terenie miejscowości Kiełpiny, Jeleń, Słup i Ciechanówko w woj. ciechanowskim. Praca magisterska wykonana w Zakładzie Botaniki Ogólnej UMK, Toruń.

Dobucki J., 1999. Walory naturalne i turystyczne Górznieńsko-Lidzbarskiego i Welskiego Parku Krajobrazowego. Pomorska Szkoła Turystyki i Rekreacji Kolfer. Bydgoszcz (praca dyplomowa).

Gajek E., Melaniuk K., 2001. Metody sporządzania planów ochrony parków krajobrazowych na przykładzie Welskiego Parku Krajobrazowego. Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu. SGGW (maszynopis).

Gniadkowska E., 2002. Roślinność rzeczywista i flora wybranych torfowisk mszarnych w aspekcie synantropizacji. Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK w Toruniu (praca magisterska).

Groblewski K., 2002. Ocena stopnia naturalności przestrzennych jednostek przyrodniczych Welskiego Parku Krajobrazowego. Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Przestrzennych (praca magisterska).

Iglińska A. M., 2004. Stopień synantropizacji a różnorodność szaty roślinnej torfowisk Welskiego Parku Krajobrazowego. Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK w Toruniu (praca doktorska).

Iwancio P., 2004. Bezkręgowce litoralu Jeziora Lidzbarskiego położonego w otulinie Welskiego Parku Krajobrazowego, Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa, Uniwersytet Warmińsko Mazurski, Olsztyn (praca magisterska).

Kamińska A. M., 1999. Różnorodność florystyczna rowów melioracyjnych w obiekcie koło Koszelewek (Welski Park Krajobrazowy). Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK, Toruń (praca magisterska).

Kiezik K. Makrobentos projektowanego rezerwatu limnologicznego „Jezioro Neliwa”, Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa, Uniwersytet Warmińsko Mazurski, Olsztyn (praca magisterska).

Łuba J. Ocena jakości wód rzeki Wel w warunkach rozwidlenia na podstawie zgrupowań makrobezkręgowców bentosowych, Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa, Uniwersytet Warmińsko Mazurski, Olsztyn (praca magisterska).

Masłowska J. Ocena jakości wód rzeki Wel na podstawie zgrupowań makrofauny dennej, Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa, Uniwersytet Warmińsko Mazurski, Olsztyn (praca magisterska).

Ogrodowczyk D., 1991. Flora naczyniowa głównego kompleksu leśnego Kostkowo w Nadleśnictwie Lidzbark. Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK, Toruń (raca magisterska).

Owsiak J., Sewerniak J., Andrzejewska G., 2001. Turystyka na obszarach chronionych jako czynnik rozwoju ekonomicznego społeczności lokalnych. Stan i uwarunkowania rozwoju. Instytut Turystyki Zakład Naukowo-Badawczy w Toruniu. Praca wykonana na zlecenie Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki. Toruń.

Proszek P., 1983. Morfogeneza doliny rzeki Wel. Instytut Geografii UMK, Toruń (praca magisterska).

Puwalski K., 1999. Ichtiofauna Welu i jego dopływów. Pokarm pstrąga potokowego. Zakład Hydrobiologii UMK, Toruń. (praca magisterska).

Suchowska T., 1979. Charakterystyka hydrograficzna gminy Grodziczno z uwzględnieniem gospodarki wodnej. Instytut Geografii UMK Toruń (praca magisterska).

Szczepański M., 1999. Reliktowe, chronione i rzadkie gatunki roślin naczyniowych Welskiego Parku Krajobrazowego. Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody ART Olsztyn (praca magisterska).

Tryk S., 1999. Rozmieszczenie i degeneracja zbiorowisk leśnych na terenie leśnictwa Kiełpiny w Welskim Parku Krajobrazowym. Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK, Toruń (praca magisterska).

Urbańska B. 2001. Antropogeniczne przekształcenia szaty roślinnej na terenie Ośrodka Wczasów Rodzinnych „Danusia I” na Jeziorem Lidzbarskim. Pracownia Kartografii Geobotanicznej, Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK, Toruń (praca magisterska).

Wilczyński J., 1992. Wybrane zagadnienia z zanieczyszczenia i rekultywacji Jeziora Lidzbarskiego. Instytut Geografii UMK, Toruń (praca magisterska). 

Wilk D., 1982. Stosunki wodne zlewni Dolnego Welu. Instytut Geografii UMK, Toruń (praca magisterska).

Zaręba R., 1979. Rezerwat przyrody “Czapliniec Werski”, częściowy leśno-ornitologiczny, Warszawa (maszynopis).

 

 

Ważniejsze dokumenty planistyczne

 

Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w roku 2000, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Olsztyn 2001.

Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w roku 2001, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Olsztyn, 2002.

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Rybno (Uchwała Nr XXXVI/39/98 Rady Gminy w Rybnie z dnia 9 czerwca 1998 r.).

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Lidzbark (Uchwała Nr XXXV/265/98 Rady Miejskiej w Lidzbarku z dnia 16 czerwca 1998 r.).

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Płośnica (Uchwała Nr XV/29/2000 Rady Gminy Płośnica z dnia 26 października 2000 r.).

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Grodziczno (Uchwała Nr XIV/126/2004 Rady Gminy w Grodzicznie z dnia 28 kwietnia 2004 r.).

 

 

Mapy i plany               

 

Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy, Welski Park Krajobrazowy. Mapa topograficzno-turystyczna 1:50 000. Wydawnictwo Errata, Toruń 1997.

Lidzbark. Plan miasta. b.r.w.

Mapa topograficzna Polski 1:100 000. WZKart, Warszawa 1994-1995. Arkusze: Iława, Szczytno, Brodnica i Mława.

Mapa topograficzna 1:50 000 (opr. 1999) Główny Geodeta Kraju. Arkusze: Rybno i Dąbrówno.

Mapa topograficzna 1:25 000 (opr. 1985) Główny Geodeta Kraju. Arkusze: Grodziczno, Dąbrówno, Mroczno, Rybno i Płośnica.

Mapa turystyczna, 1:120 000. Pojezierze Brodnickie i Dobrzyńskie.  FotKart, Warszawa, b.r.w.

Mapy robocze w skali 1:25 000 – załączniki do dokumentacji  projektowanego Welskiego Parku Krajobrazowego (część położona na terenie d. woj. toruńskiego):

·                 Zasoby środowiska przyrodniczego,

·                 Uwarunkowania przyrodnicze,

·                 Waloryzacja zasobów kulturowych.

Mapy robocze w skali 1:25 000 – załączniki do dokumentacji  projektowanego Welskiego Parku Krajobrazowego (część położona na terenie d. woj. ciechanowskiego):

·                 Wartości kulturowo-krajobrazowe,

·                 Studium komunikacji,

·                 Studium środowiska przyrodniczego,

·                 Energetyka i komunikacja, Studium demograficzne,

·                 Inwentaryzacja zasobów krajobrazowych,

·                 Studium krajobrazowe – waloryzacja, rekreacja,

·                 Wytyczne do kształtowania krajobrazu,

·                 Studium gospodarki wodnej,

·                 Studium gospodarki żywnościowej,

·                 Waloryzacja faunistyczna,

·                 Zasoby zieleni,

·                 Podział administracyjny.

Welski Park Krajobrazowy, mapa turystyczno-krajoznawcza 1:50 000. Wyd. GEA, Warszawa 2000.

Woj. Warmińsko-Mazurskie. Mapa administracyjno-samochodowa, 1:300 000. PPWK, Warszawa 2004.

 

 

Materiały na płytach CD

 

Dokumentacja przyrodnicza WPK: dla części położonej w d. woj. ciechanowskim (1994).

Dokumentacja przyrodnicza WPK: dla części położonej w d. woj. toruńskim (1996).

WPK – Przewodnik (1999).

Mini Przewodnik po zabytkach kultury materialnej Welskiego Parku Krajobrazowego.

Przewodnik po ścieżkach przyrodniczych w gminie Grodziczno.

Parki krajobrazowe Warmii i Mazur.

 

 

Wybrane strony internetowe

 

http://www.wm.24.pl (Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego)

http://www.dzialdowo.com.pl (Starostwo Powiatowe w Działdowie)

http://www.lidzbarkwelski.bil-wm.pl (Urząd Gminy Lidzbark)

http://www.rybno.bil-wm.pl (Urząd Gminy Rybno)

http://www.jezioro.com.pl (przyroda województwa warmińsko-mazurskiego)

http://www.lazowski.szczecin.art.pl/architekturaryglowa/knercer/knercer.

http://www.zbw.pan.krakow.pl/ (Makomaska-Juchiewicz M, Perzanowska J. 2003. Ogólne zalecenia dla ochrony typów siedlisk gatunków roślin i zwierząt wymienionych w załącznikach I i II Dyrektywy Siedliskowej, przewidywanych na terenie Specjalnych Obszarów Ochrony siedlisk Natura 2000).

www.kp.org.pl (Pawlaczyk P., Mróz W. 2003. Natura 2000 a gospodarka leśna).

www.mos.gov.pl (Poradnik ochrony siedlisk i gatunków obszarów w sieci Natura 2000 w Polsce. T. II Wody słodkie i torfowiska 2005.)

 

 

Foldery

 

Do Lidzbarka na wakacje. Lidzbark., b.r.w.

Gmina Rybno. Jeziora Mazurskie. Rybno, b.r.w.

Muzea. Welski Park Krajobrazowy, b.r.w.

Powiat Działdowski. Przewodnik turystyczny. Działdowo 2004.

Szlak kajakowy po rzece Wel. Trudny i uciążliwy. Welski Park Krajobrazowy, b.r.w.